Аyol huquqlаrini himoyа qilish xаlqаro аndozаlаr vа milliy qonunchilik

Ushbu tadqiqot ishi O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomalarini va

Asosiy mavzular

KIRISH: Mavzuning dolzarbligi. Inson huquqlari demokratik huquqiy davlatning eng muhim belgisi, har bir davlatning demokratik taraqqiyot darajasini ko'rsatuvchi muhim mezondir. Shuning uchun ham, inson huquqlari xalqaro va milliy qonunchilik tizimda muhim o'rin tutadi. Zero, inson manfaatlari ta'minlangan, huquq va erkinliklar himoyalangan davlatgina huquqiy va demokratik davlat deb e'tirof etilishi mumkin. Barpo etilayotgan demokratik davlat xalqning urf-odatlari, uzoq yillik tarixiy tajribasi bilan ham hisoblashishi kerak bo'ladi. Bu haqida Birinchi Prezidentimiz: “Biz barpo etayotgan demokratik davlat xalqimizning ma'naviy-ruhiy dunyosini imkoni boricha to'liq hisobga olib ish yuritmog'i lozim. Yuksak ma'naviylik va ijtimoiy adolatni nozik his etishi, maʼrifatli va ma'lumotli bolishga intilish xalqimizga xos xususiyatlardandir. Bu xususiyatlar ko'p jihatdan Sharq falsafasi, islom falsafasi ta'sirida shakllangan bo'lib, ularning rivojlanishiga o'zbek xalqi bebaho hissa qo'shganligini hamma e'tirof etadi”¹, deb aytib o'tgan edi. Bu jumlalar asosiy qonunimiz hisoblangan Konstitutsiyamizda: “O'zbeksiton Respublikasida demokratiya umuminsoniy printsiplarga asoalanadi, ularga ko'ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha'ni, qadr-qimmati va boshqa huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi”, deb ta'kidlangan holda qonuniy tus berilgan. "Bugungi kunimizda inson huquqlarining ajralmas qismi sifatida ayollar huquqlari, erkak va ayol o'rtasidagi ijtimoiy va huquqiy tenglik masalasi mavzuning dolzarbligini ko'rsatmoqda. Chunki hozirgi kunda dunyoning ko'plab mintaqalari ayollarning jamiyatdagi mavqei, ular huquqlarining poymol etilayotganligi bilan bog'liq jiddiy muammolar yuzaga kelyapti”³. Jamiyatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida o'zbek xalqi ma'naviyatini, jumladan siyosiy va diniy savodxonligini oshirish jarayonida ayollar huquqiga doir qoidalarni ilmiy tahlil qilish ijtimoiy zarurat sifatida belgilanmoqda. Bu jarayonda ayollar masalasi asosiy omillardan biri sifatida muhim o'rin tutadi. Ayniqsa, jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida xalqimiz ma'naviyati, huquqiy madaniyatini oshirish jarayonida ayollar huquqiga doir qoidalarni ilmiy tahlil qilish ijtimoiy zaruratga aylanmoqda. Respublikamiz qonunchiligida ham xotin-qizlarning huquq va erkinliklarini himoya qilish va ularga imtiyozlar belgilash to'g'risida bir necha qonun, Prezident farmoni va Vazirlar Mahkamasining qarorlari qabul qilindi.¹ Bu hujjatlarda ayollarga mehnat, davlat va ijtimoiy qurilish sohasida, pensiya ta'minot, bolali ayollarga belgilanishi lozim bo'lgan boshqa imtiyozlar kafolatlangan. Bundan tashqari parlament tarkibida ayollarning tarkibiy soni aniq foizlarda belgilab qo'yildi. Bu hol jahon tajribasida ham kuzatiladi. Masalan, Daniya, Norvegiya, Shvetsiya kabi Boltiq bo'yi davlatlari parlamentida ayollar soni umumiy deputatlarning 50 foizni tashkil qiladi.² U yerdagilarning fikricha, ayol davlat arbobi erkak kishi ko'rmagan aytaylik, oila, nikoh, qarindosh-urug'chilik instituti, mehnat, bandlik, farzand tarbiyasi, oiladagi zo'rovonlik kabi yuzlab hayotiy muammolarni o'z boshidan kechiradi va shuning uchun ham u illatlarning qaytarilmasligi uchun parlament minbaridan samarali foydalanadilar. Bugungi kunda ayollar huquqlari nafaqat zamonaviy qonunchiligimiz normalarida, balki, shariat manbalarida qay tarzda bayon etilganligini ochib berish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Chunki, oila va nikoh munosabatlariga doir masalalar garchi dunyoviy qonunchilik bilan tartibga solinsada, lekin bu
I BOB. Ayollar huquqlarini himoya qilishning xalqaro huquqiy asoslari.: “Xotin – qizlarning tengligi insoniyatning tarixiy yutuqlaridan biridir. Ayollar millat genofondini shakllantiruvchi asosiy manbagina emas, balki iqtisodiyotda katta mehnat resursi hamda millat an'analarining davomchisidir”1. Inson huquqlarining ajralmas qismi sifatida xotin – qizlarning huquqlariga rioya qilinishi sohasidagi vaziyatni ham jahon hamjamiyatini qattiq tashvishga solmoqda. Ayollarning erkaklar bilan tengligi erishish borasidagi muayyan yutuqlarga qaramasdan, baʼzi jamiyatlardagi ayollar uchun haqiqiy tenglik hali – hamon orzulichaga qolib kelmoqda. Ular huquqlarining cheklanishi va xoʻrlanishida namoyon boʻlayotgan diskriminatsiya qilish hollari ana shundan dalolat beradi. “Inson huquqlari muammosi hozirgi vaqtdagi eng jiddiy muammolar qatoriga kiradi. Bunday huquqlarning universal tusga egaligi ushbu muammoni dunyodagi barcha mamlakatlar uchun ham umumiy ahamiyatga molik qilib qo'yadi, chunki inson huquqlari buzilmaydigan mamlakatning o'zini topish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Chunki, oila va nikoh munosabatlariga doir masalalar garchi dunyoviy qonunchilik bilan tartibga solinsada, lekin bu "Bugungi kunimizda inson huquqlarining ajralmas qismi sifatida ayollar huquqlari, erkak va ayol o'rtasidagi ijtimoiy va huquqiy tenglik masalasi mavzuning dolzarbligini ko'rsatmoqda. Chunki hozirgi kunda dunyoning ko'plab mintaqalari ayollarning jamiyatdagi mavqei, ular huquqlarining poymol etilayotganligi bilan bog'liq jiddiy muammolar yuzaga kelyapti”3. Jamiyatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida o'zbek xalqi ma'naviyatini, jumladan siyosiy va diniy savodxonligini oshirish jarayonida ayollar huquqiga doir qoidalarni ilmiy tahlil qilish ijtimoiy zarurat sifatida belgilanmoqda. Bu jarayonda ayollar masalasi asosiy omillardan biri sifatida muhim o'rin tutadi. Ayniqsa, jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida xalqimiz ma'naviyati, huquqiy madaniyatini oshirish jarayonida ayollar huquqiga doir qoidalarni ilmiy tahlil qilish ijtimoiy zaruratga aylanmoqda. Respublikamiz qonunchiligida ham xotin-qizlarning huquq va erkinliklarini himoya qilish va ularga imtiyozlar belgilash to'g'risida bir necha qonun, Prezident farmoni va Vazirlar Mahkamasining qarorlari qabul qilindi.¹ Bu hujjatlarda ayollarga mehnat, davlat va ijtimoiy qurilish sohasida, pensiya ta'minot, bolali ayollarga belgilanishi lozim bo'lgan boshqa imtiyozlar kafolatlangan. Bundan tashqari parlament tarkibida ayollarning tarkibiy soni aniq foizlarda belgilab qo'yildi. Bu hol jahon tajribasida ham kuzatiladi. Masalan, Daniya, Norvegiya, Shvetsiya kabi Boltiq bo'yi davlatlari parlamentida ayollar soni umumiy deputatlarning 50 foizni tashkil qiladi.² U yerdagilarning fikricha, ayol davlat arbobi erkak kishi ko'rmagan aytaylik, oila, nikoh, qarindosh-urug'chilik instituti, mehnat, bandlik, farzand tarbiyasi, oiladagi zo'rovonlik kabi yuzlab hayotiy muammolarni o'z boshidan kechiradi va shuning uchun ham u illatlarning qaytarilmasligi uchun parlament minbaridan samarali foydalanadilar. Bugungi kunda ayollar huquqlari nafaqat zamonaviy qonunchiligimiz normalarida, balki, shariat manbalarida qay tarzda bayon etilganligini ochib berish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Chunki, oila va nikoh munosabatlariga doir masalalar garchi dunyoviy qonunchilik bilan tartibga solinsada, lekin bu
1.1. Ayollar huquqlarini himoya qilish bo'yicha xalqaro konferensiyalar: “Xotin – qizlarning tengligi insoniyatning tarixiy yutuqlaridan biridir. Ayollar millat genofondini shakllantiruvchi asosiy manbagina emas, balki iqtisodiyotda katta mehnat resursi hamda millat an'analarining davomchisidir”1. Inson huquqlarining ajralmas qismi sifatida xotin – qizlarning huquqlariga rioya qilinishi sohasidagi vaziyatni ham jahon hamjamiyatini qattiq tashvishga solmoqda. Ayollarning erkaklar bilan tengligi erishish borasidagi muayyan yutuqlarga qaramasdan, baʼzi jamiyatlardagi ayollar uchun haqiqiy tenglik hali – hamon orzulichaga qolib kelmoqda. Ular huquqlarining cheklanishi va xoʻrlanishida namoyon boʻlayotgan diskriminatsiya qilish hollari ana shundan dalolat beradi. “Inson huquqlari muammosi hozirgi vaqtdagi eng jiddiy muammolar qatoriga kiradi. Bunday huquqlarning universal tusga egaligi ushbu muammoni dunyodagi barcha mamlakatlar uchun ham umumiy ahamiyatga molik qilib qo'yadi, chunki inson huquqlari buzilmaydigan mamlakatning o'zini topish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Chunki, oila va nikoh munosabatlariga doir masalalar garchi dunyoviy qonunchilik bilan tartibga solinsada, lekin bu "Bugungi kunimizda inson huquqlarining ajralmas qismi sifatida ayollar huquqlari, erkak va ayol o'rtasidagi ijtimoiy va huquqiy tenglik masalasi mavzuning dolzarbligini ko'rsatmoqda. Chunki hozirgi kunda dunyoning ko'plab mintaqalari ayollarning jamiyatdagi mavqei, ular huquqlarining poymol etilayotganligi bilan bog'liq jiddiy muammolar yuzaga kelyapti”3. Jamiyatimiz taraqqiyotining hozirgi bosqichida o'zbek xalqi ma'naviyatini, jumladan siyosiy va diniy savodxonligini oshirish jarayonida ayollar huquqiga doir qoidalarni ilmiy tahlil qilish ijtimoiy zarurat sifatida belgilanmoqda. Bu jarayonda ayollar masalasi asosiy omillardan biri sifatida muhim o'rin tutadi. Ayniqsa, jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida xalqimiz ma'naviyati, huquqiy madaniyatini oshirish jarayonida ayollar huquqiga doir qoidalarni ilmiy tahlil qilish ijtimoiy zaruratga aylanmoqda. Respublikamiz qonunchiligida ham xotin-qizlarning huquq va erkinliklarini himoya qilish va ularga imtiyozlar belgilash to'g'risida bir necha qonun, Prezident farmoni va Vazirlar Mahkamasining qarorlari qabul qilindi.¹ Bu hujjatlarda ayollarga mehnat, davlat va ijtimoiy qurilish sohasida, pensiya ta'minot, bolali ayollarga belgilanishi lozim bo'lgan boshqa imtiyozlar kafolatlangan. Bundan tashqari parlament tarkibida ayollarning tarkibiy soni aniq foizlarda belgilab qo'yildi. Bu hol jahon tajribasida ham kuzatiladi. Masalan, Daniya, Norvegiya, Shvetsiya kabi Boltiq bo'yi davlatlari parlamentida ayollar soni umumiy deputatlarning 50 foizni tashkil qiladi.² U yerdagilarning fikricha, ayol davlat arbobi erkak kishi ko'rmagan aytaylik, oila, nikoh, qarindosh-urug'chilik instituti, mehnat, bandlik, farzand tarbiyasi, oiladagi zo'rovonlik kabi yuzlab hayotiy muammolarni o'z boshidan kechiradi va shuning uchun ham u illatlarning qaytarilmasligi uchun parlament minbaridan samarali foydalanadilar. Bugungi kunda ayollar huquqlari nafaqat zamonaviy qonunchiligimiz normalarida, balki, shariat manbalarida qay tarzda bayon etilganligini ochib berish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Chunki, oila va nikoh munosabatlariga doir masalalar garchi dunyoviy qonunchilik bilan tartibga solinsada, lekin bu
1.2. Xalqaro tashkilotlarning huquqiy hujjatlari: Ayollar huquqlarining kafolatiga qaratilgan BMTning universal standartlariga Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro pakt va bu Paktga ikkita qo'shimcha protokol, Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlqr to'g'risidagi xalqaro Pakt kabi xalqaro standartlar belgilab beruvchi universal xalqaro hujjatlar kiradi. Ushbu hujjatlarda ayollar teng huquqliligining xalqaro huquqiy asoslari ko'rsatib o'tilgan. Masalan, Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi xalqaro patkning 23-moddasida “Oila jamiyatning tabiiy va asosiy yacheykasi hisoblanadi va jamiyat va davlat tomonidan himoya qilinish huquqqiga ega. Nikoh yoshiga yetgan erkak va ayollar nikohdan o'tish va oila qurish huquqiga egadirlar. Hech bir nikoh nikoxdagilarning o'z ixtiyori va to'liq roziligisiz tuzilmaydi”, deb ko'rsatib o'tilgan”¹. "Shu bilan birga, ayollar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan xalqaro huquqiy normalarga BMT hujjatlari ichida ayollarning muayyan huquqlariga taalluqli bir qator hujjatlar ham mavjud. “Xotin-qizlarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham berish to'g'risida” gi 1967 – yilgi deklarasiya, “Xotin-qizlarga nisbatan kamsitishning barcha shakllariga barham berish to'g'risidagi xalqaro xalqaro konvensiya" 1979 yilgi konvensiya, “Ayollarning siyosiy huquqlari to'g'risida
II BOB. O'zbekistonda ayollar huquqlarini himoya qilishning milliy huquqiy mexanizmi.: O'zbekistonda xotin – qizlar davlat siyosati darajasiga ko'tarilgan. O'zbekiston Respublikasi Bironchi Prezidenti I.A. Karimov o'zining turli chiqishlarida bu masalaga doimiy ravishda e'tibor qaratib kelgan. Xususan, u 1998 – yil 5 – dekabrda Konstitutsiyaga qabul qilingan kun munosabati bilan o'tkazilgan tantanali majlisda so'zlagan nutqida 1999 – yilni “Ayollar yili” deb e'lon qilgan ekan, shunday degan edi: “Insoniyat tarixi guvohlik beradiki, ming yillar jarayonida har jamiyatning madaniy va ma'naviy hayoti ularning ayollarga bo'lgan munosabati bilan belgilangan. Bizga bu qadriyat yanada qimmatlidir, chunki biz ayollarga shargona hurmat bilan munosabatda bo'lamiz”¹. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining inson huquqlari va erkinliklariga, konstitutsiya va qonunlarga rioya etilishining konstitutsiyaviy kafili² sifatida ayollar huquqlari va erkinliklarini himoya qilishga roli juda kattadir. Bunga Prezidentimiz tomonidan 1997 – yilning “Inson manfaatlari yili”, 1998 – yilning “Oila yili”, 1999 – yilning “Ayollar yili”, 2001 – yilning “Onalar va bolalar yili”, 2016 – yilning “Sog'lom ona va bola yili” deb e'lon qilinishi, shuningdek, mamlakatda ayollarning ijtimoiy rolini oshirishga oid qabul qilinayotgan farmonlarni misol keltirish mumkin. Ayni paytda, Prezident o'z faoliyati davomida ayollarga katta e'tibor qaratayotgani to'g'risida deyarli har kungi ommaviy axborot vositalarida berib borilayotgan axborotlardan xulosa chiqarishimiz mumkin.
2.1. O'zbekiston Respublikasida ayollar huquqlarini himoya qilishning huquqiy asoslari: O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining bu sohadagi faoliyatiga quyidagilar kiradi: ayollar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan qonunlar ishlab chiqish va takomillashtirish; ayollar huquqlariga oid xalqaro hujjatlarni ratifikatsiya qilish; ayollar huquqlariga oid qonunlarni hamda O'zbekiston qo'shilgan xalqaro hujjatlarining bajarilishi yuzasidan parlament nazoratini olib borish. O'zbekiston Respublikasi hukumatining vazifasiga parlament tomonidan qabul qilingan qonunlarni ijro etish, ayollar huquqlariga oid chora-tadbirlarni ishlab chiqish, amalga oshirish va, umuman olganda, ayollar huquqlarini ta'minlash berish bog'liq ravishda olib borilayotgan boshqa keng ko'lamdagi ishlar kiradi. 1995-yil 2-mart O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “O'zbekiston Respublikasining davlat va ijtimoiy ayollar rolini oshirish bo'yicha chora-tadbirlar to'g'risida”gi Farmoni e'lon qilindi. Ushbu Farmon bilan davlatda ayollarning faoliyat doirasi ko'rsatib o'tildi va shu asnoda, ularning yuqori fuqarolik maqomi belgilab berildi. Bu farmon bilan respublika ayollari siyosiy, ijtimoiy iqtisodiy va madaniy rivojlanish masalalarini hal etishga jalb etildi, ularning davlat va jamiyat boshqaruvidagi ishtiroki faollashtirildi. Ayollar huquqlarini ta'minlash berish bo'yicha hukumat va mahalliy darajalardagi faoliyatni muvofiqlashtirish doirasida faoliyatni amalga oshirish, shu jumladan, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti, O'zbekiston Respublikasi Inson huquqlari milliy markazini kiritish mumkin. "Milliy institutlar faoliyatlari davomida xotin qizlar huquqlariga oid xalqaro hujjatlar, qonunlar va qonunosti hujjatlarining joylarda qanday bajarilayotganligi yuzasidan monitoring ishlarini olib boradilar. Ombudsman instituti bu sohadagi xalqaro hujjatlar va qonunchilik hujjatlari bo'yicha parlament nazoratini olib boradi. Ombudsman instituti va Inson huquqlari bo'yicha milliy markaz ayollar huquqlarining buzilishi fakti bo'yicha fuqarolarning murojaatlarini qabul qiladilar va ko'rib chiqadilar. Jumladan, ombudsman devoniga kelib tushayotgan murojaatlarning ko'p qismini ayollardan kelib tushayotgan murojaatlar tashkil etadi".
2.2. O'zbekiston Respublikasida ayollar huquqlarini himoya qilish strategiyasining mohiyati: Ayollar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan milliy mexanizmga mamlakatimizda tashkil etilgan ayollar huquqlari bilan shug'ullanuvchi nodavlat tashkilotlari ham kiradi. Ularga Kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, “Soglom avlod uchun” nodavlat tashkiloti, “Ijtimoiy fikr”, “Inson huquqlari va gumanitar huquqni o'rganish markazi” kabi jamiyatning barcha a'zolarini qamrab oluvchi nodavlat tashkilotlari, “Mehri” Xotin qizlar jamiyati, “Tadbirkor ayollar