Xorazm adabiy muhitida tarixiy asarlar yaratish an’anasi
Ushbu dissertatsiya Xorazm adabiy muhitida tarixiy asarlar yaratish an'anasini o'rganishga bag'ishlangan bo'lib, unda Abulg'ozi Bahodirxon, Shermuhammad Munis, Muhammadrizo Ogahiy va Muhammad Yusuf Bayoniy kabi tarixnavislarning asarlari tahlil qilinadi. Tadqiqotda tarixiy asarlarning oʻzbek adabiyotida tutgan o'rni, ularning janr xususiyatlari, tarixiy ahamiyati hamda adabiy qimmati yoritilgan. Muallif Xorazm tarixnavislik maktabining shakllanishi va rivojlanish bosqichlarini ko'rsatib beradi. Asosiy urg'u Abulg'ozi Bahodixonnning «Shajarai turk» va «Shajarai tarokima», Munis va Ogahiyning «Firdavs ul-iqbol», Ogahiyning «Riyoz ud-davla», «Zubdat ut-tavorix», «Jomi' ul-voqeoti sultoniy», «Gulshani davlat», «Shohid ul-iqboli Feruzshohiy» hamda Bayoniyning «Shajarayi Xorazmshohiy» va «Xorazm tarixi» asarlariga qaratilgan. Kitobda, shuningdek, oʻzbek adabiyoti tarixini oʻrganishda muhim manba boʻlib xizmat qiluvchi bu asarlarning adabiy-ijtimoiy muhitini, tarixiy voqealarning badiiy-estetik ruhda bayon etilishini, ularda keltirilgan faktik materiallarning koʻpligi hamda til xususiyatlari atroflicha tahlil qilingan.
Asosiy mavzular
- Xorazm adabiy muhitida tarixiy asarlar yaratish an'anasi: Ushbu mavzu Xorazm adabiy muhitida tarixiy asarlar yaratishning umumiy xususiyatlari, asosiy yo'nalishlari va rivojlanish bosqichlarini o'rganadi. Tadqiqotda oʻzbek xalqi tarixining uzoq davrlarga borib taqalishi, Xorazm zaminida qadimiy davlatlar vujudga kelishi, Xorazm madaniyati va adabiyotining boyligi tilga olinadi. Xorazm tarixini oʻrganishda yunon tarixchilari, geograf olimlari, arab va fors tarixchilari asarlarining ahamiyati ta'kidlanadi.
- Abulg'ozi Bahodirxonning tarixiy asarlari: Ushbu qismda Abulg'ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» va «Shajarai tarokima» asarlari haqida batafsil ma'lumot beriladi. Asarlarning yaratilish tarixi, mazmuni, uslubi va adabiy qimmati tahlil qilinadi. Muallif Abulg'ozining siyosiy faoliyati, ilm-fan, san'at va adabiyotga qoʻshgan hissasi hamda tarixchi sifatida oʻziga xos oʻrni haqida ham soʻz yuritadi.
- Munis va Ogahiyning «Firdavs ul-iqbol» asari: Ushbu qismda Shermuhammad Munis va Muhammadrizo Ogahiyning «Firdavs ul-iqbol» asari tahlil qilinadi. Asarning yaratilish tarixi, mazmuni, uslubi, adabiy qimmati va Xorazm tarixini oʻrganishdagi ahamiyati yoritiladi. Tadqiqotda Munisning tarjima faoliyati va Ogahiyning tarixnavislik maktabiga qoʻshgan hissasi ham koʻrsatiladi.
- Ogahiyning tarixnavislik faoliyati: Ushbu qismda Ogahiyning tarixnavislik faoliyati atroflicha oʻrganiladi. Uning «Riyoz ud-davla», «Zubdat ut-tavorix», «Jomi' ul-voqeoti sultoniy», «Gulshani davlat», «Shohid ul-iqboli Feruzshohiy» kabi tarixiy asarlari tahlil qilinadi. Asarlarda Xorazm tarixiga oid qimmatli maʼlumotlar, ijtimoiy-siyosiy va adabiy hayot manzaralari, xalq urf-odatlari va an'analari haqida maʼlumotlar berilishi ta'kidlanadi.
- Bayoniyning tarixiy asarlari: Ushbu qismda Muhammad Yusuf Bayoniyning «Shajarayi Xorazmshohiy» va «Xorazm tarixi» asarlari tahlil qilinadi. Asarlarning adabiy-ijtimoiy muhitni aniq tasavvur qilishimizga, badiiy asarlaridagi fikr-gʻoya, obraz ijodiy takomili, ruhiy tovlanishlarining hayotiy asoslarini toʻgʻri idrok etishimizga imkon berishi, shuningdek, tarixiy-adabiy qimmati ta'kidlanadi. Bayoniy asarlari Xorazm va Markaziy Osiyo xalqlari tarixini, XIX asr Xorazm adabiy muhitini o'rganishda juda nodir manba ekanligi qayd etiladi.