Биологияни фанлараро ўқитишда вертикал боғланиш

Ushbu maqolada O‘zbekistonda ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar doirasida fanlararo aloqadorlikning muhimligi, xususan, biologiya va fizika fanlarini bog‘lab o‘qitishning nazariy va amaliy jihatlari, o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishdagi o‘rni tahlil qilingan. Ta’lim jarayonida bu ikki fanni integratsiyalash usullari, jumladan, intergratsiya turlari (ob’ektga, tushunchaga, nazariyaga, metodologik, muammoli, faoliyatga oid) va ularning amaliy qo‘llanilishi bo‘yicha fikr yuritilgan. Shuningdek, fizika va biologiya o‘rtasidagi vertikal va gorizontal bog‘lanishlarga misollar keltirilib, maktabda biologiya fanini fizika bilan bog‘lab o‘qitish bo‘yicha namunaviy dars loyihasi ham taqdim etilgan. Maqolada o‘qituvchining fanlararo aloqadorlikni samarali tashkil etishdagi roli va bunga tayyorgarligi ham alohida ta’kidlangan.

Asosiy mavzular

• Fanlararo aloqadorlikning ahamiyati: Fan-texnikaning rivojlanishi sharoitida o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishda, ularning ma’naviy-axloqiy, vatanparvarlik, ekologik, estetik va boshqa sifatlarini tarbiyalashda fanlararo aloqadorlikning muhim o‘rni borligi ta’kidlangan. Bu esa ta’lim jarayonida muammoli, modulli, shaxsga yo‘naltirilgan pedagogik texnologiyalardan foydalanishni zarur ekanligini ko‘rsatadi.
• Biologiya va fizika integratsiyasining nazariy asoslari: Biologiya fanining o‘ziga xos o‘rni, uning tabiiy fanlar orasidagi o‘rni hamda o‘quvchilarning ilmiy dunyoqarashini shakllantirishdagi imkoniyatlari haqida so‘z boradi. Biologiya o‘qitishda asosiy tushunchalar, g‘oyalar, qonuniyatlar, ularning xalq xo‘jaligidagi o‘rni va ahamiyati bilan tanishtirish hamda fizika fanidan olingan bilimlar asosida muammoli vaziyatlarda yechim topishga o‘rgatish zarurligi qayd etilgan.
• Integratsiya turlari va ularning qo‘llanilishi: Fanlararo integratsiyaning ob’ektga, tushunchaga, nazariyaga, metodologik, muammoli va faoliyatga oid turlari haqida ma’lumot berilib, ularning o‘quv jarayonida qo‘llanilishiga misollar keltirilgan. Jumladan, biologik ob’ektlar tuzilishi va funksiyalarini fizika qonunlari asosida tushuntirish, ishqalanish kuchi kabi tushunchalarning harakatlanish bilan bog‘liqligini ko‘rsatish shular jumlasidandir.
• Namuna dars loyihasi: VIII sinfda biologiya (Odam va uning salomatligi) hamda VI sinfda fizika fanlarini bog‘lab o‘qitishga oid namunaviy dars loyihasi taqdim etilgan. Darsda «Tanich-harakatlanish sistemasining tuzilishi» mavzusini «Ishqalanish kuchi» mavzusi bilan bog‘lab, o‘quvchilarning nazariy bilimlarini kengaytirish va ularda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish nazarda tutilgan.
• O‘qituvchining roli: Fanlararo aloqadorlikni samarali tashkil etishda o‘qituvchining kasbiy, ilmiy-nazariy va ilmiy-metodik tayyorgarligi, shuningdek, o‘zi o‘qitadigan fandan tashqari, unga yaqin fanlar bo‘yicha ham bilimga ega bo‘lishi muhimligi ta’kidlangan. Darsni rejalashtirish va o‘tkazishda chuqur tayyorgarlik ko‘rish dars samaradorligini oshirishga xizmat qilishi qayd etilgan.