Rasm buyim yasach va bolalarni tasviriy faoliyatga órgatish metodikasi

Ushbu kitob O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta Maxsus Ta’lim Vazirligi buyurtmasiga asosan tayyorlangan bo‘lib, maktabgacha ta’lim tizimidagi o‘quv jarayonini tashkil etish va uni rivojlantirishga bag‘ishlangan. Kitobda dastlabki bosqichlardan boshlab bolalar tasviriy faoliyatiga oid nazariy va amaliy jihatdan keng yoritilgan. Shuningdek, tarbiyachi va bolalar uchun zamonaviy ta’lim usullari, metodlari, vositalari va ulardan foydalanish usullari haqida batafsil ma’lumot berilgan. Kitobda har bir mavzu bo‘yicha nazariy ma’lumotlar, ularni amalda qo‘llash bo‘yicha ko‘rsatmalar, shuningdek, rasmlar va illustratsiyalar bilan boyitilgan. Bolalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, ularda estetik didni shakllantirish hamda ijodiy faoliyatga bo‘lgan qiziqishlarini oshirishga qaratilgan mashg‘ulotlar, metodik tavsiyalar keltirilgan. Zamonaviy ta’lim jarayonida tarbiyachining roli, uni tashkil etish usullari, tarbiyaviy jarayonni baholash kabi masalalar ham atroflicha yoritilgan. Mazmuni keng va rang-barang bo‘lib, ko‘plab nazariy va amaliy materiallar, jumladan, rasmlar, illustratsiyalar, fotosuratlar va ko‘rgazmali vositalar bilan boyitilgan. Kitobda O‘zbekistonning qadimiy va hozirgi zamon tasviriy san’atiga oid noyob ma’lumotlar ham keltirilgan.

Asosiy mavzular

Kirish: O‘zbekistonda maktabgacha ta’lim tizimida oliy ma’lumotli, malakali kadrlar tayyorlash mas’uliyatli dolzarb masalalardan biridir. Ushbu o‘quv qo‘llanma kadrlar tayyorlash milliy dasturi, ta’lim to‘g‘risidagi qonunga asoslangan holda yozilgan. Bakalavr yo‘nalishidagi talabalarni maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarni tarbiyalashda tasviriy faoliyatga o‘rgatishdagi ko‘nikma va malakalarni, egallashga, tasviriy san’at turlari janrlari, san’at haqidagi bilimlarini boyitishga yordam beradi.
I.BB. TASVIRIIY SAN’AT NAZARIYASI VA UNING TUR VA JANRI: San’atning turlari judako‘p. Ularmusiqa, kino, teatr, xoreografiya, tasviriy san’at va boshqalardir. Odatda borliqni tasviriy obrazlarda, shakllarda, shakllarda fazoviy kenglikda yoki tekislikda (qog‘oz yuzasida, devor yuzasida va xokazolarda) aks ettiradigan san’at tasviriy san’at deb ataladi.
I.I. TASVIRIIY SAN’ATNING TUR VA JANRLARI: Tasviriy san’at tushunchasi keng ma’noga ega. Tasviriy san’at stilida, grafika, rang tasvir, haykaltaroshlik san’ati tushuniladi. Me’morchilik va dekorativ-amaliy san’at asarlari ham qisman tasviriy san’atga kiradi. Haqiqatda esa ularda mavjud borliq tasvirlanmaydi. Lekin bu san’at asarlarida ijodkorning maqsadi, fikri, his-tuyg‘u, orzu istaklari o‘z aksini topadi. Demak, ijodkorning dunyoqarashi, ma’lum miqdorda davr ruhi va mazmuni o‘z aksini topadi. Shu nuqtai nazardan qarangda me’morchilik va amaliy san’at buyumlari ham tasviriy san’at sifatida qaraladi. Tasviriy san’atning hamma turlari bir-biriga jud yaqin va ularning bir qator o‘xshashliklari bor. Lekin shu bilan birga ularning har birining o‘ziga xos tasviriy uslublari va texnikasi mavjud. Bundan tashqari ularning har birining o‘rni, eks ettiradigan mavzusi, ishlash uslubiga qarab bir qator va janrlarga bo‘linadi.
II.BB. JAHON SAN’ATI TARIXIDAN MA’LUMOTLAR: Jahon san’ati deyilsa ko‘pincha hunarmandlik, qo‘l san’ati va bezak san’ati tushuniladi. O‘zbekiston hududida joylashgan jahon san’ati durdonalariga V.A.Sohomulin. Uning bizga olib bergan qimmatli ma’lumotlari bolalar tarbiyasi bilan bog‘liq usullari, ijodiy faoliyat va mashg‘ulotlarni tashkil etish metodikasi haqida ma’lumotlar beradi. Qurilish-yasash usullari va ularning bolalar tarbiyasida tutgan o‘rni haqida ma’lumotlar keltirilgan.
II.I. QADIMGI DUNYO SAN’ATI: Qadimiy dunyo san’ati deyilsa ko‘p hollarda ibtidoy jamoa to‘zumidan to quldorlik to‘zumining inqiroziga yuz tutishigacha bo‘lgan davr san’ati tushuniladi. Shu davrda xashamali me’morlik, tasviriy va amaliy – dekorativ san’at yodgorliklari xano‘zga qach o‘zining qiymatini yo‘qotgani yo‘q. Klassik davrida GRESiyada bir qator ibodatxonalar, teatrlari, majlis zallari qurildi, shaharlarni planlashtirish paydo bo‘ldi. GREk me’morchiligining yutuqlaridan biri – bu oradalar sistemasini yaratish edi. Bu sistema binolarning ko‘taruvchi va ko‘tariluvchi qismlarining bir-biriga haomhangligi muvofiq kelishining qatiy tartibi ishlab chiqildi. GREk me’morchiligida yaratilgan oriy, ioniy va korinf orderlari keyinchalik jahon me’morchiligi rivojiga katta ta’sir qildi. GREk me’morchiligida paydo bo‘lgan oriy orderi eramizdan avvalgi VII – VI asrlarga to‘g‘ri keladi.
II.II. O‘RTA OSRLAR SAN’ATI: O‘rta asr tarixi feudalizmning shakllanishi, rivojlanishi va inqirozga yuz tutishi yillarini o‘z ichiga oladi. Bu fasiyasi davriy choqish turli mamlakatlarda (Sharq va g‘arb mamlakatlari ko‘zda tutiladi) turlicha tadbiq etiladi. Jumladan, Evropadagi ko‘p qism mamlakatlarda o‘rta asr 476 yilgi Rim imperiyasining qulashidan to XVII asrning 40-yillarigacha, aniqrog‘i, Evropadagi birinchi burjua revolyusiyasi-ingliz revolyusiyasigacha bo‘lgan davrni, aksincha, Sharq mamlakatlari, jumladan, Xitoy, Hindiston va boshqa mamlakatlarda III asrdan boshlanib XIX asr boshlarigacha davom etgan davrni o‘z ichiga oladi. Shu davrlarda mavjud bo‘lgan san’at o‘rta asr san’ati deyiladi. O‘rta asr san’ati insoniyat san’ati rivojlanishining yangi bosqichi bo‘ldi. U ko‘proq jamoo hayotiga singib bordi. Xalq o‘z navbatida san’atning rivojlanishiga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. San’atda milliy lik yaqqol seziladi. Sharq qadimiy dunyo tarixida, yirik madaniyat o‘choqlari Misr, Rim, Gresiya, Mesopatamiya bo‘lgan bo‘lsa, o‘rta asrda esa bunday yirik madaniyat markazlarining soni ortdi. Arabiy Evropa, Vizantiya, Eron, O‘rta Osiyo, Qadimgi Rus, Xitoy, Hindiston shu davrdagi muhim madaniyat o‘choqlari, jahon san’ati taraqqiyotining muhim zamini bo‘ldi. O‘rta asr san’ati ko‘p hollarda din bilan bog‘liq holda rivojlandi. Din ideologlari esa asosiy zakazchik bo‘lib qoldilar. Shu boisdan san’atkorlar o‘z-o‘zidan din ideologiyasini targ‘ib etuvchilarga aylandi. Din ta’siri shu davrda san’atning shakli va mazmunida o‘z ifodasini topdi. Buni xristian dini tarqalgan erlarda cherkovlar, islom dini mamlakatlarida masjidlar, buddizm mavjud bo‘lgan joylarda Budda va uning hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan ziyoratgohlar, ibodatxonalar paydo bo‘lishi, ularning konstruktiv tuzilishi va harakatlarida ko‘rish mumkin. Albatta, o‘rta asr san’atida faqat din ideologiyasidan boshqa g‘oya yo‘q deyish noto‘g‘ri bo‘lardi. Hayot go‘zalligini tanlam etuvchi, tabiatni aks ettiruvchi asarlar yo‘q emsdi. Hayot fantaziyasi bilan yaratilgan ertak va dasturlarda, tasvir va haykallarda ularning ijobiy sifatlari, insoniy — ma’naviy poklik, tabiat go‘zalligiga muhabbat tuyg‘ulari, orzu-xayollar, orzu-istaklari o‘z ifodasini topdi. O‘rta asr san’atida me’morlik san’ati ko‘p o‘rinni egalladi. San’atning qolgan turlari esa (rang tasvir, haykaltaroshlik) u bilan bog‘liq holda rivoj topdi. O‘rta asr me’morlik san’atining ko‘p nadir yodgorliklari bizgacha saqlanib qolgan. Bu yodgorliklarda, ya’ni monumental me’morlik san’ati o‘rta asr, ijtimoiy — iqtisodiy va ma’naviy hayotini aks ettiribgina qolmay, balki shu bilan birga inson qol – zakovat qudratini ko‘rsatdi. X-XII asrdagi Evropa san’ati odatda Roman san’ati deb yuritiladi. «Roman» iborasi shartli bo‘lib, lotincha rimniki degan so‘zdan olingan. Bu san’at namunalarini Fransiyya, Germaniya, Italiya va g‘arbiy Evropaning boshqa joylarida uchratish mumkin. Roman uslubidagi binolar o‘zining vazminligi, bo‘yini buncha past qilib ishlanganligi, devorlarining qalinligi, ishlatilagan ustunlarining yo‘g‘on va buncha ingichka gulligi, darvoza va xochqashishlar bilan boshqa uslubda ishlangan binolardan ajralib turadi. Roman uslubida qurilgan binolarning tashqi va ichki tomonlari (devorlari) tasviriy san’at asarlari bilan (haykaltaroshlik, rasmlar) bezatilgan. Roman ibodatxonalari tarixchi Tomon (inter) bezashda devoriy surat va vitrajlar keng qo‘llanilgan. Buni Fransiyaning Puatbedagi NotDam Grand ibodatxonasi ham ko‘rish mumkin. Bu ibodatxona ko‘rinishi jihatidan buncha past, tosh devorlari qalin va salobatli qilib ishlangan. Uning kichik, tor darchalari bu devorlar qalinligini yanada bo‘rttirib, vazminligini oshiradi. Bu ibodatxona uch nef (zal) dan iborat. O‘rtadagi nef ikki yon tomondagi nef dan bir oz baland, u erdagi mavjud darachalar ichkariga nur tushishiga xizmat qiladi. Vino devorlari haykaltaroshlik asarlari, turli me’morchilik dekorativ elementlari bilan bezatilgan. Masalan, yarim kolonna, yarim aylana shaklidagi ark va xokazolar.
II.III. UYG’ONISH DAVRI SAN’ATI: Evropada feodalizmning gullashi (XII-XV asrlar) davridagi san’atni gotika san’ati deb yuritiladi. «Gotika» iborasi ham shartli olingan. Uning lug‘aviy ma’nosi italyanscha so‘zdan olingan bo‘lib, «gotlarniki» degan mazmunni bildiradi (Gotlar german qabilalaridan biri). Bu ibora Uyg‘onish davrida kiritilgan bo‘lib, san’atda got qabilalari san’ati ta’siri kuchliroq bo‘lganligini bildiradi. Gotika san’ati bevosita roman san’ati an’analarini rivojlantirib, uni yangi bosqichga olib chiqdi. Gotika san’ati ham cherkov g‘oyalarini shartli belgi va simvolik obrazlarda talqin etishga harakat qildi. Shu bilan birga bu san’at bag‘rida yangi tendensiyalar - hayotiy tabiat shakllariga qiziqish, inson ruhiy olamini ochishga intilish kuchaya bordi. Gotika san’atining harakterli tomonlari me’morchilikda yaqqol namoyon bo‘ldi. U roman me’morchiligidan o‘zining ko‘rkamligi va ingichkaligi bilan ajralib turadi. Gotika me’morchiligida hamma dekorativ elementlar chiroylilikka, falakka intilayotgandek qilib ishlangan bo‘lib, bu davr kishilarining ozodlikka, yorug‘likka, hayotga intilishlarini belgilaydi.
II.IV. CHEt EL SAN’ATI: XVIII asr oxiri va XIV asr boshlaridan e’tiboran o‘z kuchi va obro‘sini yuqotdi. Odamlar real dunyoga qiziqa boshladilar. Bu qiziqish yangi-yangi kashfiyotlar, yangi qit’alarning ochilishi, qulayliklar va rivojlanishga imkon beradi. Bu davrda musulmon sharqida ham, Yevropada ham madaniyat va san’at rivojlandi. San’at sohasida katta yutuqlar qo‘lga kiritildi. Qadimiy Misrda yaratilgan haykaltaroshlik, rasmlar, amaliy-dekorativ san’at va me’morlik yodgorliklari o‘zining badiy qiymatini yo‘qotgani yo‘q. Tasviriy san’atda shartli belgilar dan foydalanish Misr san’atida juda erta boshlandi va uning harakterli tomonini tashkil etdi. Misrliklarning bunday badiy fikrlashlarini ular yaratgan sfinkslarda ham ko‘rish mumkin. Odam boshi, sher (arslon) tanli haykallar orqali inson kabi aqlli, arslon kabi kuchli zotlar timsolini yaratganlar. Shu obrazlar orqali fir’avnlarni kuchli va donishmand siymosiga ko‘tarishga, ilohiylashtirishga harakat qilganlar. Shu bilan Misr san’atida realistik san’atning mavjudligini ham inkor etib bo‘lmadi. Bu hol ayniqsa oddiy xalq hayotiga bag‘ishlangan tasvirlarda ko‘proq uchraydi. Oddiy turmush vositalari va jonivorlarning rasmlari kishida estetik zavq va engil kulgi uyg‘otadi. Turli qushlar, hayvonlar (yovvoyi mushuk, maymun, qo‘ng‘iz va xokazolar) tasviri realligi va ta’sirchan ishlanganligi bilan kishi xotirasida yaxshi saqlanadi. Misr san’atida mavjud bo‘lgan bu realizm qimi ayniqsa Fir’avn (xoap IV) davrida yuksak cho‘qqiga erishdi. Shu davrda yaratilgan Luksor va Karnak ibodatxonalarida g‘oyat katta muvaffaqiyatlar qayd etilgan.
II.V. HOZIRGI ZAMON CHET EL SAN’ATI: German fashizmning tor-mor etilishi jahon san’ati tarixida yangi davrni boshlab berdi. O‘sha davrda yangi sotsialistik lager vujudga keldi. Ikkinchi jahon urushining zafarona tugashi ezilgan Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasida milliy ozodlik harakatlarini kuchaytirib yubordi. Xalqlarning mustaqillik, ozodlik uchun kurashi ko‘pgina mamlakatlarda yangi mustaqil davlatlarning tarkib topishiga olib keldi. Bu sodir bo‘lgan jiddiy o‘zgarishlar mamlakatlarning ijtimoiy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Revolyusion proletariat bilan demokratik tashkilotlarning kuchayishi tarbiyachi va o‘z navbatida madaniyat va san’atning ideologik kurashdagi rolini oshirib yubordi. Formalistik va realistik san’at orasidagi kurash yanada keskinlashdi. Formalistik oqim namoyandalari kapitalistik mamlakatlarning burjuyaziy matbuoti, maxsus suratlar bilan savdo qiluvchi firmalar, davlat tashkilotlari va yirik muzey rahbarlari tomonidan qo‘llab - quvvatlanadi. Bu oqimlar keng yoyilgan deb aytish mumkin. Eksprsionizm, syurrealizm va abstraksionizm.
II.VI. QADIMGI O‘ZBEK SAN’ATI: O‘zbek san’ati qadimiy tarixga ega. Hozirgi O‘zbekiston territoriyasida ibtidoy jamoa davridayoq odamlar yashaganlar. Ular yashagan manzillardagi g‘oya surtlar, bronzadan yasalgan turli xildagi taqinchoq, mehnat va urush qurollari ibtidoy jamoa davri kishisining hayotini bilishga yordam beradi. Shunday qadimiy yodgorlik suratlaridan biri Zarautsudagi (Surxondaryo obl.) qoyaga ishlangan suratlar. Bu surat birmuncha primitiv, sodda bo‘lishiga qaramay barcha tabiatni aks ettirishi mumkin. Qurilish-yassh jarayonida bolalar bilan tanishish, ularning qo‘l hunarini shakllantirish va tarbiyachining ruhini shakllantirish jarayonida bolalar bilan hamjihatlik va o‘zaro qiziqishni shakllantirish lozim. Qurilish-yassh jarayonida bolalar bilan tanishish, ularning qo‘l hunarini shakllantirish va tarbiyachining ruhini shakllantirish jarayonida bolalar bilan hamjihatlik va o‘zaro qiziqishni shakllantirish lozim. Qurilish-yassh jarayonida bolalar bilan tanishish, ularning qo‘l hunarini shakllantirish va tarbiyachining ruhini shakllantirish jarayonida bolalar bilan hamjihatlik va o‘zaro qiziqishni shakllantirish lozim. Qurilish-yassh jarayonida bolalar bilan tanishish, ularning qo‘l hunarini shakllantirish va tarbiyachining ruhini shakllantirish jarayonida bolalar bilan hamjihatlik va o‘zaro qiziqishni shakllantirish lozim. Qurilish-yassh jarayonida bolalar bilan tanishish, ularning qo‘l hunarini shakllantirish va tarbiyachining ruhini shakllantirish jarayonida bolalar bilan hamjihatlik va o‘zaro qiziqishni shakllantirish lozim. Qurilish-yassh jarayonida bolalar bilan tanishish, ularning qo‘l hunarini shakllantirish va tarbiyachining ruhini shakllantirish jarayonida bolalar bilan hamjihatlik va o‘zaro qiziqishni shakllantirish lozim. Qurilish-yassh jarayonida bolalar bilan tanishish, ularning qo‘l hunarini shakllantirish va tarbiyachining ruhini shakllantirish jarayonida bolalar bilan hamjihatlik va o‘zaro qiziqishni shakllantirish lozim. Qurilish-yassh jarayonida bolalar bilan tanishish, ularning qo‘l hunarini shakllantirish va tarbiyachining ruhini shakllantirish jarayonida bolalar bilan hamjihatlik va o‘zaro qiziqishni shakllantirish lozim.
II.VII. O‘ZBEK SOVIET SAN’ATI: 1918—20 yillarda Toshkent, Samarqand shaharlarida badiiy maktablar ochildi. Ularga ko‘plab mahalliy yoshlar jalb etildi. Revolyusiyadan keyingi dastlabki yillarda rus va boshqa millat rassomlari faollik ko‘rsatdilar. Ular yosh milliy kadrlarni tarbiyalash, xalq orasida san’atni targ‘ib etishda faollik ko‘rsatdilar. Shu bilan birga o‘zbek xalq san’atini o‘rganish orqali haqiqiy milliy san’at namunalarini yaratishga, o‘z asarlarida davrning muhim voqealarini aks ettirishga harakat qildilar. Shu daryodagi rassomlardan biri O.K.Tatevosyan bo‘ldi. Mashhur rus rassomi V.Korovinning shogirdi bo‘lgan bu rassom 1915 yili birinchi bor O‘zbekistonga keldi. Uning ijroil tabiati, me’morlik yodgorliklari yosh rassomni o‘ziga jalb etdi. O‘zbekistonda bo‘lgan dastlabki yilllarida Buxoro, Xiva, Samarqandga atab ko‘p polotnolar ishlagan. Bular asosan yarim manzara va yarim majlisli jannrda bo‘lib, ularda rassom kundalik turmushini qadimiy naqshlar bilan bezashni o‘zlashtirgan. XXX yillardan boshlab rassom ko‘proq ijod bilan mashg‘ul bo‘lib, ijodiy uslubini rivojlantirgan. O‘zbekiston me’morchiligi ham keng tarqalgan. Samarqand va Buxoro shaharlarining me’moriy yodgorliklari, jumladan, Sherdor madrasasi, Tillaqori masjidI va boshqa shu kabi binolarning bezaklari, naqshlari, g‘isht va sharsimon bezaklarining tuzilishi, geometrik va o‘simliksimon naqshlar bilan uyg‘unlashganligi, nafis va nazokatli shakllar bilan bezash o‘ziga xos jihatlardir. O‘zbekiston me’morchiligining o‘ziga xos uslubini shahar me’morchiligidan kelib chiqadi va unga shu shakldagi, o‘ziga xosligidan kelib chiqadi. Buni turli xildagi naqshlar, geometrik shakllar, o‘simliksimon shakllar bilan ajratish mumkin.
XIII.BOB. PEDAGOGIK KOLLEJLARDA TASVIRIIY FAOLIYATGA O‘RGATISH METODIKASI.: Bolalar tasviriy faoliyatiga o‘rgatish metodikasi zamonaviy talablar asosida tuzilgan bo‘lib, bolalar uchun kerakli vositalar, vositalar hamda rasmlar bilan tanishish asosiy vazifa hisoblanadi. Pedagogik jarayonda qo‘llaniladigan metodlar va usullar qatorida, ko‘rgazmali, nazariy, amaliy mashg‘ulotlar, kinofilm, videofilmlar, slaydlardan foydalanish lozim. Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarni qurish-yasashga o‘rgatish jarayonida, ularga kerakli materiallar, loy, plastilin, rangli qog‘ozlar, qalam, qaychi bilan ishlashni o‘rgatish lozim. Qurish-yassh jarayonida bolalar ijodiy faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari va ularning rivojlanishi uchun zarur sharoitlar yaratish muhim.