Постижение смысла. Интерпретация. Понятие интерпретации.
Ushbu kitobda adabiy asarlar bo'yicha talqin (interpretatsiya)ning mohiyati, uning turlari, xususan, dastlabki, ilmiy va ijodiy-obrazli talqinlar orasidagi farqlar atroflicha yoritilgan. Asosiy e'tibor talqinning adekvatligi (mosligi) masalasiga qaratilgan. Muallif talqinning obyektivligi va subyektivligini, adabiy asar mazmunini to'g'ri tushunishning ilmiy-nazariy va amaliy jihatlarini tahlil qiladi. Asarning turli talqinlari, ularning mezonlari, adabiyotshunoslikdagi turli qarashlar, xususan, M. Epşteyn, V.B. Kataev, A.A. Potebnya, M.M. Baxin kabi olimlarning fikrlari bayon etiladi. Kitobda adabiy asarlarni talqin qilishning nazariy asoslari va amaliy uslublari, jumladan, matnni tahlil qilish, uslubiy dominantlarni aniqlash va shaxsiy-ijodiy yondashuvning ahamiyati ko'rsatib berilgan. Shuningdek, nazorat savollari orqali o'quvchilarning mavzuni chuqurroq o'zlashtirishlari uchun imkoniyat yaratilgan.
Asosiy mavzular
- Talqin (interpretatsiya) mohiyati va turlari: Adabiy asarning ma'nosini, g'oyasini, konseptini ochib berish, uning mohiyatini tushunish talqin (interpretatsiya) deb ataladi. Talqinning uch turi farqlanadi: o'quvchining dastlabki (birinchi) talqini, ilmiy talqin va ijodiy-obrazli talqin (boshqa san'at turlariga o'tkazish). Dastlabki talqin o'quvchining asarni o'qigandan keyingi umumiy taassurotiga asoslansa, ilmiy talqin shu taassurotlarni tahlil va mantiqiy asoslash orqali ob'ektiv haqiqat darajasiga olib chiqadi. Ijodiy-obrazli talqin esa asarni kinoolish, sahnalashtirish kabi boshqa san'at turlarida ifodalashdir.
- Talqinning adekvatligi (mosligi) muammosi: Talqinning eng muhim muammosi uning adekvatligi, ya'ni asar mazmuniga mosligidir. Adekvat talqin asar mohiyatini ob'ektiv va ishonchli ochib berishni taqozo etadi. Turli talqinlarning paydo bo'lishi, ba'zan bir-biriga zid kelishi talqinning adekvatligi mezonlarini aniqlashni zarur qilib qo'yadi. Talqinning to'g'riligini tekshirishda asar poetikasini, uslubini, uslubiy dominantlarini tahlil qilish muhim o'rin tutadi.
- Talqinning ilmiy va nazariy asoslari: Adabiyotshunoslikda talqinning ob'ektivligi va subyektivligi, uning imkoniyatlari haqida turli qarashlar mavjud. Ba'zi nazariyalar (masalan, nemis romantik estetikasi, A.A. Potebnya, M. Epşteyn qarashlari) asarning ko'p qirraliligi va ochiqligi sababli cheksiz talqinlarga ega ekanligini ta'kidlasa, boshqalari (M.M. Baxin) adabiyotshunoslikda shaxsiy-ijodiy yondashuvning, dialogik tushunishning ahamiyatini ko'rsatadi. Talqin qilishda muallifning g'oyasini to'g'ri anglash, asarning umumiy ma'naviy-ruhiy ohangini his qilish muhimdir.
- Asar mazmunini talqin qilish uslublari: Talqin qilish jarayonida o'quvchi avvalo asarni shaxsiy, xolis nuqtai nazardan o'qishi lozim. So'ngra asarning mazmuniy dominantlarini, ya'ni uning barcha elementlarini birlashtiruvchi, asarning umumiy tizimini ta'minlovchi asosiy g'oyaviy-ma'naviy qismini aniqlashi kerak. Bu dominantlar ko'pincha asarning mavzusi, g'oyasi, hayotiy falsafasi bilan bog'liq bo'ladi. Talqinni amaliy joriy etishda uslubni va uslubiy dominantlarni tahlil qilish talqinning haqqoniyligini ta'minlaydi.