Qaraqalpaqstan Respublikası sharayatlarında shipovniktıń ósiwi, rawajlanıwı hám zúráátliligi”.

Ushbu kitob Qoraqalpoq davlat universiteti O'zbekiston Respublikasi tabiiy fanlar fakulteti tomonidan tayyorlangan bo'lib, unda "Qoraqalpog'iston Respublikasi sharoitlarida shipovnikning o'sishi, rivojlanishi va hosildorligi" mavzusida tadqiqot ishlari taqdim etilgan. Kitobda shipovnik o'simligining botanik tavsifi, O'zbekiston va Qoraqalpog'istonning iqlim va tuproq sharoitlari, shipovnikning o'sish va rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlari hamda dorivorlik qimmatiga oid ma'lumotlar keltirilgan. Shuningdek, kitobda shipovnikning turli turlari, ularning gullash va mevalash davrlari, tuxumdan ko'payishi, kasalliklarga chidamliligi va dorivorlik xususiyatlari batafsil yoritilgan. Kitob oxirida shipovnik o'simligini Qoraqalpog'iston sharoitida o'stirish bo'yicha tavsiyalar berilgan.

Asosiy mavzular

Kirisiw: Házirgi waqitta Qaraqalpaqstan Respublikası ózine tán tábiyatina hám ósimlikler resurslarina iye. Ózbekistanda tábiyiy halda ósetuģın joqari dárejeli ósimliklerdıń 4500 túri bolsa, solardan 500 den kóbiregi dárilik ósimlikler bolıp esaplanadı. Shipovnik ósimligi bulardıń biri bolıp tabiladi. Ózbekistan Respublikası Ministrker Keńesinıń 2018-jil 27- yanvardagi qarorında shipovnik ósimliginıń plantaciyalarin jaratiw kerek delingen.
Bap. Ádebiy magliwmatlar analizi: Bu bo'limda shipovnikning botanik tavsifi, biomorfologik va bioekologik xususiyatlari, Rosaceae oilasiga mansubligi, turli kichik urug'lari va ularning o'ziga xos belgilari haqida ma'lumot berilgan. Shuningdek, kitobda o'simlikning xromosomasi, mevalarining ko'rinishi va tarqalishi haqida ham ma'lumotlar mavjud.
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń topıraq iqlim sháriyatları: Qaraqalpaqstan Respublikasınıń territoriyası geologiyalıq kóz qarastan Turan platformasınıń ajıralmas bir bólegi. Klimati keskin kontenental, shól klimatı sharayatında payda bolgan. Bıraqta Respublikamızdıń barlıq jerlerinde tórtinshi dáwirde derlik birgelikli klimat sharayatı bolgan ekenligine qaramastan, territoriya boyınsha, topıraq payda bolgan taw jınıslarının bir tegis jaylaspawı sebepli, onda hár qıylı topıraq túrlerin payda etken. Topıraqları Ózbekistondağı diyxanshılıq maqsetinde keń masshtabta paydalanılıp atırgan basqa topıraqlardan mineral zatlarga bay, al organik zatlarga jarlılığı menen ajıralıp turadı. Jumıslar, qaraqalpaqstan iqlimi va tuproq qatlamlari ham shipovnik o'simligini o'stirishga mos keladi.
Tekseriw obiekti hám izertlew metodikasi: Tekseriw obekti etip Berdaq atindağı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Tábiyattaniw fakulteti átirapinda ósip turgan R.canina yamasa iytmurin shipobnik hám R. beggeriana Schrenk - Begger shipovnigi. ósimligi tańlap alindi. Fenologiyaliq baqlaw S.V. Sokolovtiń (1952) metodikasi boyinsha ótkerildi bunda ósimliktiń qislaģannan keyingi jaģdayina, vegetatsiya xarakterine, ósiwine, miywelewine, qisqa tayarlaniwina diqqat awdardi. Vegetatsiyanıń baslaniwi búrtiktiń búrtiwi menen al, vegetatsiyanıń keyingi tamamlaniwi japiraqtiń túsiwi menen belgilenedi.
Shipovnik ósimliginıń ósiwi hám rawajlanıwı: Shipovnik ósimlikleri jaqtılıqtı súyiwshi topıraqtıńığallığına ha`m ónimdarlığına talapshań. Gorizantal tamırlardıńtiykarğı massası 15-40 sm tereńlikte jaylasqan. Vertikal tamırlar 2,5 m shekem tereńlikke jetedi ush jasınan baslap miywe beredi. Shipovnik miywesinıńzúra`a`ti ha`r bir putada 0,2-3,5 kg bir putasınıńtirishiligi 25-30 jıl. Nókis botanika bağı jagdayinda 2011- 2012 jılgı alingan magliwmatlarga qaraganda shipovnik túrlerinıń gúllew múddetleri úyrenilgen. Shipovniktiń R.canina túri uzaq gúllewi menen biologiyaliq ózgesheliklerge iye boldi. Roza canina L. ósimliginiń gúllew dáwirinıń uzaqliģı qansha kóp bolsa onıń dekorativlik qásiyetida sonsha uzaq saqlanadi.
Shipovnik ósimliginıń zúráátliligi hám dárilik qásiyetleri: Shipovnik ósimliklerinıń miyweleri toliq pisip jetilmesten qızıl reńge óte baslagannan suwiq túsgenshe jiynaladi. Ónim toliq pisgende (sentyabr aylarinda) jiynaw usınıs etilmeydi. Sebebi pisip jetilgen miywelerdi qurgatuw qiyin hám ósimlik ósetuģın maydanlarda suwiq tusiwi nátiyjesinde ondağı askorbin kislotanıń keskin kemeyip ketiwi baqlanadi. Shipovnik miyweleri medicina hám parfyumeriyada, kosmetikada hám meditsinada paydalanadı. Jumıslar, miywelerinen tayarlangan preparatlar antiseptik, darmandari, aterosklerozge shipa sipatinda qollaniladi. Miywesinen tayarlangan preparat bawir keselliklerin (xoletsistit hám gepatit) emlewde qollaniladi.