Adam organizimi adaptatsion imkaniyatlarin bahalawdin`uliwmaliq printsipleri
Ushbu kitob inson organizmining adaptatsion imkoniyatlarini baholashning umumiy printsiplari, qon aylanish tizimining funktsional holatini, boshqaruv tizimining kuchlanish darajalarini, organizmning funktsional rezervlarini baholash, yurak ritmini boshqarish mexanizmlarini, uning variabelligini tahlil qilish usullarini, jismoniy mashg'ulotlar bilan shug'ullanishning salomatlikka ta'sirini yoritadi.
Asosiy mavzular
- Kirisiw: Adamning odatdagiga qaraganda ayrim vaziyatlarda juda ulkan hajmdagi ishlarni bajarish qobiliyati, ayniqsa jismoniy jihatdan chiniqqan odamning jismoniy chiniqmagan odamlarga qaraganda ko'proq ishni bajarish qobiliyati tushuntiriladi. Bu holatga sabab, inson organizmining yashirin imkoniyatlarga (rezervlarga) ega bo'lib, ularni alohida vaziyatlarda qo'llash mumkinligi, shuningdek jismoniy chiniqqan odamning chiniqmagan odamlarga qaraganda ko'proq rezervga ega bo'lishidir.
- Organizmniń adaptatsion imkaniyatların bahalawdıń ulıwmalıq printsipleri: Organizmning adaptatsion imkoniyatlari, uning fundamental xususiyatlaridan biri sifatida ko'rsatiladi. Adaptatsion imkoniyatlar organizm va atrof-muhit o'rtasidagi muvozanatni saqlash uchun sarflanadigan funktsional rezervlar to'plamidir. Funktsional rezervlar to'plami sarflanishi bilan birga informatsion, energetik va metabolik resurslarni o'z ichiga oladi. Adaptatsiya jarayoni, organizmning turli organlar tizimlarining funktsional rezervlari ish hajmi birligi uchun sarflanadigan quvvatning kamayishi, ishning tezligining va samaradorligining ortishi bilan tavsiflanadi. Organizmniń funktsional rezervlari - bu organ yoki funktsional tizimning tinch holatdagiga qaraganda ish hajmining ortish darajasidir.
- Qan aylaniw sistemasiniń jumis islew dárejelerin bahalaw: Yurak-qon tomir tizimi organizmning adaptatsion imkoniyatlarining indikatori sifatida ko'riladi. Qon aylanish tizimining ish darajasi organizmning atrof-muhit bilan muvozanatini saqlashga imkon beradi. Yurak-qon tomir tizimining ish darajasi adaptatsion potensialni aniqlash uchun funktsional o'zgarishlar indeksi (FOI) yordamida baholanadi. Ushbu indeks sistolik va diastolik qon bosimi, puls chastotasi, tana massasi va yosh kabi ma'lumotlarga asoslanadi.
- Basqariw sistemasiniń kúshleniw dárejelerin bahalaw: Boshqaruv tizimlarining faolligi organizmning funktsional holatiga bog'liq. Boshqaruv tizimlarining kuchlanish darajalari organizmning har qanday ta'sirga javob berish qobiliyatini aks ettiradi. Boshqaruv tizimlarining kuchlanishi, funktsional rezervlardan foydalanish va kompensatsiya mexanizmlarining faolligi bilan bog'liq.
- Júrek ritmin basqariw mexanizmleri: Yurak ritmini boshqarish mexanizmlari sinus tugunining faolligiga asoslangan. Yurak ritmini boshqarishda ikkita asosiy mexanizm mavjud: to'g'ridan-to'g'ri va teskari aloqa mexanizmlari. Ushbu mexanizmlar vegetativ va somatik nerv tizimlari orqali ishlaydi. Yurak ritmining variabelligi ushbu mexanizmlarning ishini baholashga imkon beradi.
- Júrek ritminiń variabelligin analiz qılıwdıń tiykarğı usılları: Yurak ritmining variabelligini tahlil qilish usullari uch guruhga bo'linadi: umumiy statistik ko'rsatkichlarni baholash, kardiointervallar orasidagi bog'liqlikni baholash va kardiointervallar dinamik qatorining yashirin davrini aniqlash usullari. Ushbu usullar yurak ritmini boshqaruv tizimining funktsional holatini baholashga imkon beradi.
- Organizmniń funksional rezervlerin bahalaw: Organizmniń funktsional rezervlarini baholash, boshqaruv tizimlarining kuchlanish darajasi asosida amalga oshiriladi. Funktsional rezervlar organizmning har qanday stressga javob berish qobiliyatini aks ettiradi. Funktsional rezervlarning yuqori darajasi organizmning stressga chidamliligini oshiradi.
- Fizikalıq shınığıwlar menen shugillaniwdin salamatliq jağdayına tásiri: Jismoniy mashg'ulotlar bilan shug'ullanishning organizmga ta'siri ko'p qirrali bo'lib, u umumiy sog'liqni yaxshilaydi, jismoniy tayyorgarlikni oshiradi va kasalliklarga chidamlilikni kuchaytiradi. Muntazam jismoniy mashg'ulotlar organizmning adaptatsion imkoniyatlarini rivojlantiradi va sog'liqni saqlashga yordam beradi.