Чизмачилик (геометрик ва проекцион чизмачилик)

Ushbu kitob O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta Maxsus Ta’lim Vazirligi tomonidan nashr etilgan bo‘lib, “Chizmachilik (Geometrik va Proyeksion Chizmachilik)” fanidan mustaqil ta’lim uchun mo‘ljallangan. Kitobda chizmachilikning asosiy tushunchalari, geometrik yasashlar, proyeksiyalar, kesimlar, qirqimlar, aksonometrik proyeksiyalar, texnik rasmlar, eskizlar va ularning ahamiyati keng yoritilgan. Shuningdek, kitobda turli chiziq turlari, o‘lcham qo‘yish qoidalari, shriftlar, masshtablar va standartlar haqida ma’lumotlar berilgan. Har bir bo‘lim oxirida nazariy bilimni mustahkamlash uchun savollar va nazorat topshiriqlari berilgan. Kitob oxirida foydalanilgan adabiyotlar va elektron ta’lim resurslari ro‘yxati keltirilgan.

Asosiy mavzular

Chizmachilik fanining Oʻzbekistonda rivojlanishi va o‘qitilishining qisqacha tarixi: Ushbu bo‘limda chizmachilik fanining qadimdan buyon O‘zbekistonda shakllanishi, rivojlanishi va o‘qitilishi tarixi haqida ma’lumot beriladi. Markaziy Osiyo allomalarining bu fanga qo‘shgan hissasi, keyinchalik O‘zbekistonda chizmachilik ta’limining rivojlanishi va uning jahon miqiyosidagi taraqqiyoti haqida so‘z boradi.
Chizmachilik asboblari va ulardan foydalanish: Bu bo‘limda chizmachilikda ishlatiladigan turli asboblar, ularning turlari, vazifalari va ulardan foydalanish qoidalari haqida ma’lumot beriladi. Jumladan, qalam, chizg‘ich, uchburchakliklar, lekalolar, reysshina, transportir, sirkul, gotovalnya kabi asboblar haqida batafsil bayon etilgan.
Standartlar: Standartlarning ahamiyati, chizma standartlari va ularning turlari haqida ma’lumot beriladi. O‘zbekistonda standartlashtirish tizimining rivojlanishi va O‘zKHYT tizimi, jumladan O‘zDSt standartlari, ularning tasnifi va belgilanishi haqida batafsil so‘z boradi.
Formatlar: Chizma qog‘ozining formatlari, ularning o‘lchamlari va ulardan foydalanish qoidalari haqida ma’lumot beriladi. Jumladan, A0, A1, A2, A3, A4 formatlar, ularning o‘lchamlari, bo‘laklarga bo‘lish tartibi va chizma formati ramkasi hamda asosiy yozuvi haqida batafsil bayon etilgan.
Chiziq turlari: Har qanday chizma shartli tasvir hisoblanadi va u turli yo‘g‘onlikdagi chiziqlardan foydalanib chiziladi. O‘zDSt 2.303:2003 chizma chiziqlarning quyidagi ko‘rinishlarini tasdiqlagan: asosiy tutash yo‘g‘on kontur chiziq, shtrix ko‘rinmas kontur chiziq, ingichka tutash chiziq, shtrix-punktir chiziq, tutash to‘lqin chiziq, ikki nuqtali shtrix-punktir chiziq, uzuq yo‘g‘on chiziqlar va ularning grafik tasvirlanishi va tatbiq etilishi haqida ma’lumot beradi.
Masshtablar: Chizma hujjatlarining barcha turlari uchun uch xil masshtablar mavjud: kichraytirish, haqiqiy kattalik va kattalashtirish masshtablari. Buyum tasvirining chizmada asliga nisbatan qancha kattalashtirilib yoki kichiklashtirilib yoxud o‘zining haqiqiy (natural) kattaligida chizilganligini ko‘rsatuvchi son masshtab deyiladi. Tasvirlarning masshtablari va ularning belgilanishi standart tomonidan belgilangan. Masshtab so‘zi to‘liq yozilmasdan, uning o‘rniga bosh harfi M yoziladi.
O‘lcham qo‘yish qoidalari: Buyumlar ularning o‘lchamlari asosida tayyorlanadi. Shuning uchun ham chizmalarda detal o‘lchamlarini to‘g‘ri qo‘yish va o‘zaro bog‘lab borish katta ahamiyatga ega. Chizmalarda o‘lchamlarni qo‘yishda quyidagilarni hisobga olish tavsiya etiladi:har bir o‘lcham geometrik va texnologik jihatdan juda to‘g‘ri, to‘liq ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘langan bo‘lishi, ya’ni detalni tayyorlashdagi belgilash, ishlov berish, nazorat qilish kabi usullar hisobga olinishi lozim.
Chizma shriftlari: Harf (shrift) lar insoniyat tomonidan yaratilgan xat yozishning eng qulay madaniy shakli hisoblanadi. Chizmalardagi barcha yozuvlar standart shrift bilan aniq va yaqqol yozilishi kerak. Standart bo‘yicha shriftlarning ikki A va B turi belgilangan. Harf va raqamlarning shakli, barcha o‘lchamlari, harflar va so‘zlar oralig‘i standart bilan belgilangan.
Geometrik yasashlar: Ushbu bo‘limda geometrik yasashlar, jumladan o‘zaro parallel va perpendikulyar chiziqlar chizish, burchaklar yasash va ularni teng bo‘lish, tekis ko‘pburchaklar yasash, aylana yoyining markazini aniqlash kabi mavzular o‘rganiladi.
Tutashmalar: Detallarning konturlarini chizishda to‘g‘ri chiziqning aylana bilan yoki ikkita aylananing o‘zaro ravon o‘tishini tasvirlashga to‘g‘ri keladi. Bunday ravon o‘tish tutashma deyiladi. To‘g‘ri chiziq va aylana yoylarining o‘zaro ravon o‘tadigan joyi A tutashtirish (o‘tish) nuqtasi, tutashtirishni ta’minlaydigan O markaz tutashtirish markazi deyiladi.
Lekalo egri chiziqlari: Egri chiziq nuqtalarini sirkul yordamida tutashtirishning imkoni bo‘lmasa, ularni ravon tutashtirish uchun lekalolardan foydalaniladi. Shuning uchun bunday egri chiziqlar lekalo egri chiziqlari deyiladi. Bunday egri chiziqlar texnikada turli mashina va apparatlarda, lokatorlar, projektorlar, antennalar, tishli g‘irdiraklarning tish profillarida keng qo‘llaniladi.
Proyeksion chizmachilik: Bu bobda buyumlarni proyeksiyalar tekisliklariga proyeksiyalash, asosiy ko‘rinishlar, kesimlar va qirqimlar, aksonometrik proyeksiyalar, detal eskizi va texnik rasmini tuzish, og‘ma va tekis qirqimlar bajarish kabi mavzular o‘rganiladi.
Buyumni proyeksiyalar tekisliklariga proyeksiyalash: Ba’zi detallar o‘zining konstruksiyasi soda bo‘lishiga qaramay ikkita proeksiyada tasvirlanishi talab qilinadi. Masalan, model (detal) gorizontal proyeksiyalar takisligi H ga konturi to‘g‘ri to‘rtburchak, V ga o‘zining frontal konturi bo‘yicha proyeksiyalanadi. Modelni olib qo‘yib, H teksligini pastga x o‘qning ostiga V tekslik bilan bitta tekislik hosil qilinsa, epyur, ya`ni tekis chizma hosil bo‘ladi.
Asosiy ko‘rinishlar: Chizmachilikda detalning shaklini to‘liq ko‘rsatish maqsadida turli ko‘rinishlaridan foydalaniladi. Ko‘rinish deganda detalning kuzatuvchiga nisbatan ko‘rinib turgan tomonining proyeksiyalar tekisligidagi tasviri tushuniladi. Ular asosiy, qo‘shmcha va mahaliy ko‘rinishlarga bo‘linadi. Asosiy ko‘rinishlar kubning ichiga joylashgan modelning kub tomonlaridagi oltita tasviri asosiy ko‘rinishlar deyiladi.
Kesimlar va qirqimlar: Detalning u yoki bu qismi (elementi) shaklini aniqlash maqsadida kesim qo‘llaniladi. Uning ichki tuzilishini aniqroq bilish maqsadida kesim bilan birga qirqim ham qo‘llaniladi. Shunday qilinganda detalning ko‘rinishi soni kamayadi. Kesim qo‘llanilganda detalning kesilgan yuzalari standartga muvofiq shartli belgilash qabul qilingan. Chizmada turli materiallarni tez va oson farqlash maqsadida ular har hil ko‘rinishda shtrixlanadi.
Aksonometrik proyeksiyalar: Aksonometriya yunoncha-akson-o‘q va metreo-o‘lchash degani, ya`ni o‘q bo‘yicha o‘lchash degan ma`noni anglatadi. Fazodagi O nuqtada kesishuvchi o‘zaro perpendikulyar uchta chiziq aksonometrik o‘qlari deb qabul qilinib, bu koordinatalar tizimini aksonometrik tekislikka s yo‘nalish bo‘yicha priyeksiyalash orqali aksonometriyada koordinata o‘qlarining proyeksiyalari hosil qilinadi.
Detal eskizi va texnik rasmini tuzish: Konstruktorlik ishida yangi g‘oyalarni mashina, mexanizm va boshqalarni loyihalayotganda konstruktor o‘z fikrini, avvalo eskizlarda ifodalaydi. Bunday eskizlar loyiha eskizlari deyiladi. Ishlab chiqarishda bir marta qo‘llaniladigan chizmalarga eskizlar kiradi. Eskizlar asosan buyumning chizmasini chizish uchun asos hisoblanadi.
Detal chizmasida og‘ma qirqim bajarish: Detalni proektsiyalar tekisliklariga nisbatan qiya vaziyatdagi tekislik bilan kesganda og‘ma kesim yoki qirqim hosil bo‘ladi. Tekislik kesib o‘tgan joyining o‘zi chizmada tasvirlansa og‘ma kesim, kesimning orqa tomonidagi detal qismlari ham qo‘shib tasvirlansa, og‘ma qirqim hosil bo‘ladi.
Detal chizmasida tekis qirqim bajarish: Texnikada tadbiq qilinadigan ba`zi detallarning biror qismi ishlatiladigan joyning talabiga binoan tekis qirqilgan bo‘ladi. Bunday joylar bolt kallagida, shpindelning chambarak kiydiriladigan qismida, tsilindrik detallarning liskalarida ko‘plab uchrab turadi. Tekis qirqim yuzalari shtrixlanmaydi. Tekis qirqimga ega bo‘lgan ayrim detallar bilan tanishib chiqamiz.
Detal sirtlarini kesishuv chizig‘i: Ba’zi texnik detallardagi sirtlar o‘zaro kesishib, o‘tish chiziqlarini hosil qiladi. Bunday chiziqlarni detal ko‘rinishlarida yasash uchun, oldin ularning shartli tasvirlanishi o‘rganib chiqiladi. Detaldagi aylanish sirtlari ravon o‘tish joylari hosil qilsa, bu joylar ingichka tutash chiziqlar orqali belgilanadi.
Nazariy chizmani o‘qish va tuzish: Yozma tavsif asosida detalning ortogonal va aksonometrik (izometrik) proyeksiyasi chizilsin. Detalning umumiy shakli to‘g‘ri to‘rtburchakli prizma bo‘lib, uning balandligi 60 mm, uzunligi 100 mm, eni (kengligi) 60 mm dan iborat. Prizmaning ikki yon tomonidan eni 20 mm, balandligi 40 mm li qilib qirqib olingan.
Loyihalash elementlari. Loyihalash ishlarining tuzilishi: Ilmiy-texnika taraqqiyotining hozirgi zamon talablariga mos keladigan shaxsni kamol toptirish, ularda «grafik savodxonlik» ni va ijodkorlikni tarbiyalash hamda yaxshilash bugungi va ertangi kunning dolzarb muammolaridan biri b´lib qoldi. Loyihalash bilan bog‘liq b´lgan har qanday moslama ijodiy fikrlash ya`ni yangilik yaratish Bilan bog‘liq b´ladi.
Oddiy va murakkab detallarning yoyilmasi va modelini yasash: Mushandislik amaliyotida ko‘pgina hollarda yoyilmaydigan sirtlar yoki ularning bo‘laklaridan ba’zi konstruksiyalarni yasashga to‘g‘ri keladi. Ammo ularning faqat taqribiy yoyilmalarini yasash mumkin. Taqribiy yoyilmalarni yasashning umumiy usuli shundan iboratki, berilgan sirt yoyiladigan sirtlardan biriga (ko‘pyoqlik, silindrik yoki konussimon) approksimasiya qilinadi.
Chizmachilik (geometrik va proyeksion chizmachilik) dan test savollari: Ushbu bo‘lim kitobda o‘rganilgan mavzular bo‘yicha talabalar bilimini sinash uchun savol va testlardan iborat. Savollar chizmachilikning turli jihatlarini qamrab oladi va talabalarga nazariy bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi.
Chizmachilik (geometrik va proyeksion chizmachilik) fanidan terminologik lug‘at: Bu lug‘at chizmachilik fanida qo‘llaniladigan asosiy terminlar va ularning ta’riflarini o‘z ichiga oladi. Terminlar o‘zbek va boshqa tillardagi nomlanishlari bilan birga keltirilgan. Bu lug‘at talabalarga fan terminologiyasini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Chizmachilik (geometrik va proyeksion) fanidan mustaqil ta’lim uchun topshiriqlar: Mustaqil ta’lim uchun mo‘ljallangan ushbu bo‘limda talabalar chizmachilikning turli jihatlari bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar bajaradilar. Bu topshiriqlar talabalarga nazariy bilimlarini amaliyotga tatbiq etish ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar: Kitobni tayyorlashda foydalanilgan asosiy adabiyotlar va elektron ta’lim resurslarining ro‘yxati keltirilgan. Bu ro‘yxat talabalarga qo‘shimcha ma’lumotlar olish uchun manbalar topishga yordam beradi.