Tabiyiy geografiyanıń baslanǵısh kursında oqıwshılarda tábiyattı qorǵaw túsiniklerin qáliplestiriw usılları

Oʻzbekiston Respublikasi Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw Ministirligining Ájiniyaz atındaǵı Nókis Mámleketlik Pedagogikalıq İnstitutı Tariyx-geografiya fakulteti «Geografiya oqıtıw metodikası» kafedrası 5110500 - Geografiya oqıtıw metodikası bakalavr ta`lim bag`darının 4-kurs talabası İsmaylova Dinura Maxsudovnanın «Tabiyiy geografiyanın` baslang`ısh kursında oqiwshılarda ta`biyattı qorg`aw tu`siniklerin qa`liplestiriw usılları» atamasındaǵı pitkeriw qániygelik jumısı.

Asosiy mavzular

KİRİSİW: Pitkeriw qániygelik temasınıń aktuallığı. Adamzattın tabiyiy geografiyalıq ortalıqqa keyingi jıllarda ta`siri artıp barıwı ma`selesi barlıq ma`mleketlerdin` puxaraların oylandırmaqta. Tabiyg`iy ortalıqta jer sharının` ko`plegen regionları pataslanıp barmaqta. Sonın`ushın tabiyattı qorg`aw ha`m tabiyiy resurslardan aqilg`a muwapıq ratsionallı paydalanıw insanlardın` aldında turg`an en` a`hmiyetli mashqalalar bolıp qalmaqta.
MAZMUNI: I-BAP. MEKTEP GEOGRAFİYALIQ BİLİMLENDİRİWİNİN` MAZMUNI HA`M OQIWShILARDI TA`RBİYALAWDAGῚ A`ῊMİYETİ. 1.1. Ulıwma bilimlendiriw mekteplerinde oqıtıw protsesinin' mazmunı ha`m geografiyalıq bilimlendiriwdin' a`hmiyeti.. 1.2 Ta'biyattı qorg`aw wazıypaları ham ta`biyat resurslarınan aqilg`a muwapıq paydalanıwdın` a`hmiyeti. 1.3 Ta`biyat resurslarınan paydalanıwdın` insan keleshegi ha`m ta`rbiyasındag`ı roli. II-BAP TA`BİYİY GEOGRAFİYA BASLANG`ISH KURSIN OQIP U`YRENİWDE TA`BİYATTI QORG`AW TU`SİNİKLERİN QA`LİPLESTİRİW MA`SELELERİ. 2.1. Tabiyiy georafiyanın baslang`ısh kursın oqıp u`yreniwde ta`biyattı qorg`aw jumıslırın alıp barıwdın`a`hmiyeti. 2.2. «Litosfera» bo`limin oqıp u`yreniwde oqiwshılarda ta`biyattı qorg`aw haqqındag`ı tu`siniklerin qa`liplestiriw usılları. 2.3. «Gidrosfera» bo`limin oqıp u`yreniwde oqiwshalarda ta`biyattı qorg`aw ma`seleleri boyınsha tu`siniklerdi qa`liplestiriw usılları. 2.4 «Atmosfera» bo`limin oqıp u`yreniwde oqiwshılarda ta`biyattı qorg`aw haqqındag`ı tu`siniklerin qa`liplestiriw usılları. 2.5. «Biosfera» bo`limin oqıp u`yreniwde oqiwshılarda ta`biyattı qorg`aw haqqındag`ı tu`siniklerin qa`liplestiriw usılları. JUWMAQLAW. PAYDALANILG`AN A`DEBİYATLAR.
1.1 Ulıwma bilimlendiriw mekteplerinde oqıtıw protsesinin`mazmunı ha`m geografiyalıq bilimlendiriwdin` a`hmiyeti: Oqıtıw adamzat ja`miyetinin' rawajlanıwının' ertedegi basqıshlarında-aq payda bolg'an. Oqıtıw belgili maqsetke qaratilg`an protsess bolip ol o`sip kiyatırg`an jas a'wladlardı o`mirge tayarlaw bolıp tabıladı. Oqıtıw oqıtıwshı menen oqiwshılardın` birliktegi xizmeti bolıp olar bir-birine baylanıslı bolg`an eki protseske bo`linedi. Ol mug`a`llimnin` oqıtıwdag`ı xızmeti ha`m oqıwshının' u`yreniwdegi xızmeti. Bilim beriwdin` bir neshe ta`repleri bar; Oqıtıwshı o`z pa`nin jetik biliwi, oqiw tarbiya islerin durıs sho`lkemlestire alıwı ha`zirgi oqıtıw metodların biliw, oqiwshılar aqılının' rawajlanıwın ha`m biliw mu`mkinshiliklerin teren` tu`siniw, oqiwshılardın` jeke sanasın qa'liplestiriw jolların biliw. Oqıtıw ha`m oqiw mekteptegi ta`rbiya protsesinin`eki ta`repi. Oqıtıw xızmetinin oqiwshılardın` belsendiligin, rawajlanıwın, mu`mkinshiliklerin, bilimnin ha`m uqıplılıgın esapqa almay oni jaqsı jolg`a qoyıw mumkin emes. Mug`a`llim ushin oqıtıw bul u`yretiwine qaratilgan oylaw xızmeti. Oqıtıw biliw xizmetinin` bir tu`ri bolıp barlıq oqiw xizmetinin sıpatlaması, belgili bolatug`ın tiykarg`ı belgilerdin birinen sanaladı. Oqıtıw oqiwshının' jeke psixologiyalıq rawajlanıwın ta`miynlep belgili da`rejede tezlestiredi. Oqıtıw balanı ilimiy bilim, tu`sinik ha`m nizamlılıqlar du`nyasına alıp keledi. Oqıtıw u`sh turli yag`nıy bilim beriwshi, rawajlandırıwshı ha`m ta`rbiyalawshı xızmet atqaradı.
1.2 Ta`biyattı qorg`aw wazıypaları ha`m ta`biyat resurslarınan aqılg`a muwapıq paydalanıwdın` a`hmiyeti: Ta'biyattı qorg`aw degende biz insannın` iygiligi ushın qorshap turg`an ortalıqtan u`nemli paydalanıwg`a, onı qayta qa`lpine keltiriwge ha`m onın` resursların qorg`awg`a bag`darlang`an ma`mleketlik, xalıq-aralıq ha`m ja`miyetlik kompleksli sharalardı tu`sinemiz. Ta`biyiy resurslardı qorg`aw ha`m olardı qayta o`ndiriw biosferanı kompleksli izertlewge baylanıslı. Sonın`ushın ta`biyattı qorg`aw ma`selesin ekonomika ilminen ajratıwg`a bolmaydı. Sebebi, ta`biyattı qorg`awdın' maqseti ja`miyettin' rawajlanıwına baylanıslı o`zgeredi. Adamlar birneshe a'sirler dawamında biosferadan jasawı ushın o`zlerine kerekli zatlardı o`ndiredi ha`m basqa organizmlerdin' paydalanıwı ushın za`ru`r bolg'an shig`ındılardı beredi. Solay etip, biotsenozlardın`ayırım o`simlikleri ha`m haywanları jog`alg`anı menen biosferanın' ulıwma du`zilisi saqlanıp qaladı. Bunda tog`ayda ta`biyattı qorg`awdın' maqseti ko`binese qorıqxanalardın' aymaqların saqlawdan qırılıp baratırg`an bahalı haywanlardın' bas sanın ko`beytiwden ha`m brakoner`rler menen gu`resiwden, sonday-aq siyrek gezlesetug`in o`simliklerdi qorg`awdan ibarat. Ta`biyattan durıs paydalanıw tek g`ana onın' nızamlıqların buljıtpay orınlaw arqalı asıraladı. Ta'biyat nızamlıqları bizin' sanamızda g`a`resiz o`mir su`redi ha`m hareket etedi.
1.3 Ta`biyat resurslarınan paydalanıwdın` insan keleshegi ha`m ta`rbiyasındag`ı roli: O`ndirislik, ilmiy, sanitariyalık, ta`rbiyalıq ha`m estetikalıq jaqtan ta`biyat adamzat ja`miyeti ushın ju`da` u`lken a hemiyetke iye. Sebebi adam paydalanatug`ın ka`legen o`nim ta`biyiy resurslardı o`ndiriste qayta islewdin` ha`m miynet jumsawdın' na`tiyjesinde alınadı. Du`n`yanın' rawajlanıw nizamların ha`r qıylı kublıslardı baqlaw, analizlew ha`m salıstırıw arqalı u`yrenemiz. O`ytkeni ta`biyat ha'r qıylı ilimlerdin` rawajlanıwının' ilmiy tusiniklerinin` deregi. Sonlıqtan onı uyreniw na tiyjesinde ta`biyattın' jan`a belgisiz nizamları ashılmaqta. Og`an baylanıslı birneshe jan`a ilim tarawları payda bolmaqta, ma`selen biologiya, biofizikalıq ximiya, kibernetika ha`m tag`ı basqalar. Ta'biyiy o`zgeriske ushıramag`an qorshap turg'an ortalıq adamlardın' den-sawlıg`ına ju`da` kerekli. O`ytkeni sanaattın` ha`r qıylı ziyanlı shig`ındıları menen za`herlenbegen taza atmosferalıq hawa ha`m da`r`ya suwları belgili aymaqlardın klimatı ha`m tag`ı basqada ta`biyiy o`zgeshelikleri adam organizmine unamlı ta`sir etedi. Sonlıqtan ta`biyiy ortalıqlar adamlardı emleytug'ın sanotoriya ha`m kurortlar ushın paydalanıladı. Adamzat ja`miyetinde ta`biyat u`lken jan`alıqlardın` ashılıw deregi, iskusstvanın ruhlandırıwshısı. Sebebi ta`biyattın' go`zzalıgı adamlarda do`retiwshilik yosh, ko`terin`ki kewil joqarı sezim payda etedi. Adamzat ta'biyat payda bolg`anıdan-aq ta`biyat penen tıg`ız baylanısta bolg`an edi. Onnan o`zine kerekli azıq awqat keyim-keshekti qurılıs materiallardı o`ndirgen. Da`stlepki waqıtları adamnın` tirishiligi kıyınshılıqta o`tken. Olardın` azıq-awqat tayarlawı qıyın bolıp ha`tteki olar qıs aylarında ot jag`ıwdı da bilmegen, biraq sonın` ala olardı o`zlestirgen, solay etip adamnın' ta`biyatqa ta`siri a`ste-a`ste kusheygen.
2.1 Tabiyiy georafiya baslang`ısh kursında ta`biyattı qorg`aw jumıslırın alıp barıwdın` a`hmiyeti: Ta`biyatqa bolg`an su`yispenshilik - bul u`lken ha`m quramalı sezim bolıp tabıladı. Ol quramalı psixologiyalıq kompleksti payda etip, joqarg`ı ruwxıy ha`m oylaw tarawların o`z ishine aladı. Bul sezimdi mektep balalıq jas waqıttan baslap ta`rbiyalaw kerek. Sebebi tuwilg`an ta`biyatqa bolg`an su`yispenshilik penen birge oqıwshılarda tuwilg`an u`lkege, tuwilg`an elge degen intalılıq artadı. Oqıwshılarda do`regen bul sezim mekteptegi geografiya sabaqlarında rawajlanadı ha`m bayıtıladı, bug`an ta`biyattanıw menen tabiyiy geografiya kursları a`dewir da`rejede ja`rdem beredi, ta`biyatqa madeniyat bul tek ta`biyat go`zzalıg`ın qabıllawdı g`ana emes, al onın' baylıg'ın qorg`awdı da, saqlawdı da ha`m maqsetke ılayıq paydalanıwdı da, baylıqlardı tek saqlawdı g`ana emes, al olardı ko`beytiwdi de u`yretedi. Mektep geografiya bilimlendiriwinde ayrım kurslar ha'm bo`limler temalarında tabiyattı qorg`aw xa`m olardan aqılg`a muwapıq paydalanıw jolların oqiwshılarg`a u`yretiwdin` tiyimliligin jetilistiriw metodların keltirip o`tiwimizge boladı. Geografiya ta`liminde ta`biyattı qorg`awdın` ha`zirgi tiykarg`ı wazıypaları - ta biyiy resurslardan aqilg`a muwapıq paydalanıw, shig`ındısız islep shig`arıwdı ja`riyalaw, qorshag`an ortalıqtı pataslanıwdan saqlaw, ko`nlikpelerin oqiwshılar sanasında ka`liplestiriwden ibarat. Ta`biyattı qorg`aw haqqındag`ı pa`n ju`da` ko`p tarawlı bolıp, ol tek g`ana geografiya, biologiya, fizika, ximiya, ekonomika ha`m basqa ko`plep ta`biyiy ha`m sotsiallıq pa`nler tutasqan jayda g`ana tabıslı rawajlanadı
2.2 «Litosfera» bo`liminde oqiwshılarda ta`biyattı qorg`aw haqqındag`ı tu`siniklerin qa`liplestiriw usılları: Jer astı kazılma baylıkları tawsılatug`ın tabiyiy resurslardın toparına jatadı. Olar bir yamasa birneshe elementlerdin tabiyiy birikpesinen payda bolg`an minerallardan turatug`ının aytıp minerallar kollektsiyası menen tanıstırıp o`temiz. Minerallar fizikalıq kasiyeti boyınsha qattı, suyıq xam gaz ta`rizli bolıp bo`linedi. Olar paydalanıw da`rejesine qarap janıwshı qazılma baylıqlar (ko`mir, neft`, gaz, janıwshı slanets) metall emes qazılma baylıqlar (granit, mramor, qımbat bahalı taslar x.t.b.) ha`m metall rudaları (temir, mıs, alyuminiy rudaları x.t.b.) bolıp bo`linetug`ının aytıp o`temiz. Jer qoynındag`ı baylıqlardı qazıp alıw barısı pu`tin dunyada jıldan-jılg`a tezlesip barmaqta. Maselen, keyingi 20 jılda neft qazıp alıw 4 ma`rte, tabiiy gaz 5
2.3 «Gidrosfera» bo`liminde oqiwshalarda ta`biyattı qorg`aw ma`seleleri boyınsha tu`siniklerdi qa`liplestiriw usılları: Suw-dun yadag`ı bahası joq, tawsılmaytug'ın tabiyiy resurslardın biri ekenligin aytıp o`ytkeni suwsız tirishilik joq, suw klimattı qa`liplestiredi dep suwdın' a`hmiyetin tusindiremiz Gidrosfera jer sharının` 70 protsentten aslam maydanın iyeleydi. Jerdegi suw qorı 1370 mln kub km bolıp, jer ko`leminin` 1/800 bo`limin quraydı. Onın` tiykarg`ı mug`darının` 98 protsentten ziyatın ten`iz ha'm okean suwları 1,24 protsentin polyar oblastının` muzları tutadı. Al dushshı suwlar, ko`ller, batpaqlıqlar gidrosferanın` tek g`ana 0,45 protsentin quraydı. Bunday dar'ya, ko`l xa`m batpaqlıqlardın' biosferadag`ı salıstırma salmag`ı ten`iz xa`m okeanlarga qarag'anda aytarlıqtay bolmasada olar o`simlikler, haywanlar xa`m admalar ushin zarur bolg`an dushshı suwdın` u`lken ko`lemin payda etetug`ının aytıp suwladı qorg`aw tu`siniklerin payda etemiz.
2.4 «Atmosfera» bo`liminde oqiwshılarda ta`biyattı qorg`aw haqqındag`ı tu`siniklerin qa`liplestiriw usılları: Atmosfera jerdin' qorg`anıw qatlamı bolıp, tiri organizmlerdi tu`rli ultrafiolet nurlardan, aspannan tu`setug`in metioritlardın' molekulalarınan saqlaydı. Eger atmosfera bolmag`anda-jer beti keshte -100° S suwıp, ku`ndizi 100° S ısıp ketken bolar edi. Tek atmosfera sebepli jerde tirishilik bar ekenligin aytıp oqiwshılarda atmosferanın' a`hmiyetin tu`sindiremiz. Atmosfera ta`biyattın`en`a`hmiyetli elementlerinen biri bolıp, tiri organizmlerdin` jasawı ushın ju`da` za`ru`r esaplanadı. Sebebi organizm, a`sirese insan suwsız, awqatsız bir neshe ku`n jasawı mu`mkin, biraq ol hawasız tek 5 minut jasaydı. Demek jerde tirishiliktin', a`sirese insan jasawı taza hawag`a baylanıslı ekenin tu`sinedi. Sebebi bir adam bir sutkada 1 kg awqat, 2 1 suw qabıllasa, dem alıw organları arqalı 35 kg hawanı jutadı. Sonın' ushın hawa pataslanıp onın' ximiyalıq quramı ha`m fizikalıq qa`siyetleri o`zgeriwi menen putkil insanlar o`mirine ta`sirin an lap hawa haqqında ken` tusinik aladı. Atmosferanın' pataslanıwı tek planetamızdag`ı tiri ja`nliklerdin`, a`sirese insannın salamatlılıg`ına keri ta`sir etip qalmastan, ba`lkim xalıq xojalıg'ın da ju`da` u`lken zıyan jetkizetug`ının aytıp o`temiz. Sol sebepten oqiwshılar bu gingi ku`ndegi en za`ru'r ma`selelerden biri atmosfera hawasın taza saqlawdın' a`hmiyetin u`yrenedi. Atmosfera dep jer sharının gaz kabıg`ına aytıladı. Ol ha`r qıylı gazlerden, suw puwları ha`m aerozol` bo`leklerinen turadı, ja`ne de planeta menen birge aylanısta boladı.
2.5 «Biosfera» bo`liminde oqiwshılarda ta`biyattı qorg`aw haqqındag`ı tu`siniklerin qa`liplestiriw usılları: Jer qabıg`ının' en` joqarg`ı bo`limindegi tirishilik bar bo`limi litosfera dep atalsa, jerdin` hawadan to`mengi bo`limi atmosfera dep, al jerdin` suwlı qatlamı gidrosfera dep ataladı. Sonday-aq biosferanı V.İ.Vernadskiy tirishiliktin` «plyonkası» yamasa tiri denelerdin` tirishilik etiw ornı dep atadı. Biraq tirishilik biosferanın' ha'r qıylı orınlarında ha'r qıylı boladı. Maselen; atmosferanın` ha`m gidrosferanın` to`mengi qatlamlarında mikroorganizmler ko`birek ushırasatug`ının tu`sindirip biosferanın` shegaraları haqqında mag'lumatlar berip o`temiz. Da`slepki wakıtta gidrosferadan 10-15 km joqarıda g`ana tirishilik boladı dep aytılg'an bolsa, song`ı wakıtları hawadan 48-55 km uzaqlıqta da mikroskopiyalıq zamarrıqtın` 4, al bakteriyalardın` 2 tu`rin ilimpazlar anıqladı. Ayırım okeanlarda 10-11 km, al litosferada 2-3 ha`tteki 4 km teren`likten de mikro deneler (mikroorganizmler) tabıldı. Sonlıqtan V.İ.Vernadskiy pikiri boyınsha bioferanın' to`mengi shegarası ele de to`menirekte jaylaskan. O`ytkeni ol teren`' ideyalı optimist ilimpaz edi. Sonday-aq ol adamzattın' aqıllılıq tiykarında rawajlanatug`ınına isenetug`ın edi. Song`ı jılları evalyutsiya protsesi ha`m adamzattın' aqıllılıq penen qorshap turg'an ortalıqqa jasag`an qatnası nızamlılıklarının` ta`siri na`tiyjesinde biosferanın' ornına noosfera payda boldı. Biosferanın pataslanıwında raketalardın' salmag`ı artıp barmaqta. Amerika ilimpazlarının mag`lıwmatı boyınsha {Shatl} kosmik apparatın orbitag`a shig`arg'an raketa atmosferanın` joqarı qatlamına 300 t. alyuminiy oksidin, aq poroshoqqa uqsas zattı shig`arg`an.