O‘zbek tilining amaliy grammatikasi

Ushbu kitob "O‘zbek tilining amaliy grammatikasi" fanidan tayyorlangan o‘quv-uslubiy majmua bo‘lib, unda o‘zbek tilining asosiy grammatik qoidalari, leksikologiya, morfologiya, sintaksis, urg‘u va talaffuz me’yorlari, tinish belgilarining qo‘llanilishi, rasmiy uslubda hujjatlar tuzish kabi mavzular chuqur o‘rganilgan. Kitob tilning boy imkoniyatlarini yosh avlod ongiga singdirishga, ularni ona tilini to‘g‘ri va oqilona foydalanishga o‘rgatishga mo‘ljallangan. O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, uning taraqqiyot bosqichlari, lug‘aviy boylikning manbalari, so‘z yasalishi, gap tuzilishi, tinish belgilari va rasmiy uslubda hujjatlar tuzish kabi mavzular chuqur yoritilgan.

Asosiy mavzular

O‘zbek tili amaliy grammatikasi: Kitobning maqsadi va vazifalari, hozirgi o‘zbek tili, til sathlari va qonuniyatlari, adabiy merosimizni chuqur o‘rgatish, tildan to‘g‘ri va oqilona foydalanishga o‘rgatish, mustaqil fikr, keng tafakkur va erkin mushohada egasi qilib tarbiyalash, kitob mutolaasiga odatlantirish, badiiy asarlar o‘qishga qiziqtirish, nutqini o‘stirish, ifoda imkoniyatlarini kengaytirish va savodxonlik darajasini oshirish, muloqot madaniyati va nutq tadbirkorligini tarkib toptirish, darsda qo‘yilgan muammolarni yechishga o‘rgatish.
Fonetika: Nutq tovushlarini o‘rganadigan bo‘lim, tovushlarning paydo bo‘lishi, turlari, tasnifi, nutq jarayonidagi o‘zgarishlar, bo‘g‘in, urg‘u, ohang kabi hodisalar, adabiy tilning talaffuz me’yorlari.
Orfoepiya: Adabiy tilning talaffuz me’yorlarini belgilab beradigan fan. Orfoepiyaning ikkita muhim omili: sof talaffuz va orfografiya. Adabiy talaffuz me’yorlari ikkita muhim omil asosida yuzaga keladi: birinchisi-orfografiya, ikkinchisi og‘zaki nutqning turli ko‘rinishlari hamda turli xil sheva talaffuzlaridir.
Orfografiya: Adabiy tilning yozma shakliga tegishli bo‘lib, so‘zlarni to‘g‘ri yozish, so‘zlarning o‘zak va negizlarini, qo‘shimchalarini, qo‘shma so‘zlarning qo‘shilib yoki ajratib yozilishini, qisqartma so‘zlarning yozilishini, bosh harflarning yozilishini, bo‘g‘in ko‘chirilishini adabiy talaffuz me’yoriga moslab, qoidalashtirib beradigan fan.
Leksikologiya: Tilning lug‘at tarkibi, leksikasi va uning taraqqiyoti haqidagi ta’limot. Leksika – tildagi barcha so‘zlar majmuiga aytiladi. Lug‘at tarkibi til birliklari sanalgan so‘zlar (leksemalar) va iboralar (frazemalar)dan iboratdir.
Morfemika: So‘z va uning grammatik xususiyatlari haqidagi ta’limot. Morfemika so‘zning morfologik tuzilishi, yangi shakl va ma’nolar hosil qilishi bilan bog‘liq qonun-qoidalar o‘rganiladi.
So‘z yasalishi: Yangi so‘z yasash, so‘z yasash usullari va vositalarini o‘rganadi. Tildagi so‘zlarning yasalish tarkibini hamda ularning yasalish usullarini aniqlash bu bo‘limning asosiy vazifasidir.
Grammatika. Morfologiya: Tilning grammatik qurilishini o‘rganadi. Grammatikada so‘zlarning shakliy o‘zgarishi, so‘z birikmalari hosil qilish usullari, vositalari va gap qurilishi bilan bog‘liq qonuniyatlar o‘rganiladi.
So‘zlarni turkumlarga ajratish tamoyillari: Tildagi barcha so‘zlar o‘ziga xos belgi-xususiyatlari, so‘rog‘i va qanday umumlashgan ma’no ifodalashiga ko‘ra guruhlarga bo‘linishi so‘z turkumlari hisoblanadi.
Mustaqil so‘z turkumlari: Ma’lum bir so‘roqqa javob bo‘lib, lug‘aviy ma’no anglatadigan morfologik jihatdan o‘zgaradigan, gap bo‘lagi vazifasida keladigan so‘zlardir. Fe’l, ot, sifat, son, olmosh va ravishlar mustaqil so‘zlar sanaladi.
Yordamchi so‘z turkumlari: Ma’lum so‘roqqa javob bo‘lmaydigan, leksik ma’no anglatmaydigan, morfologik jihatdan o‘zgarmaydigan, sintaktik vazifa bajarmaydigan so‘zlar turkumiga aytiladi. Masalan: ammo, lekin, ham, -ku, -mi.
Undov so‘zlar: Gap bo‘laklari bilan bog‘lanmaydigan, tuyg‘u va his-hayajonlarni ifodalovchi so‘zlar.
Taqlid so‘zlar: Turli tovush yoki harakat-holatga taqlidni bildiruvchi so‘zlar.
Modal so‘zlar: So‘zlovchining o‘z fikriga munosabatini ifodalagan so‘zlar.
Foydalanilgan darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar ro‘yxati: Kitobda foydalanilgan asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati keltirilgan.
Sintaksis: So‘z birikmalari va gaplarning tuzilishini, ular orasidagi aloqalarni, gap bo‘laklarini va gaplarning turlarini o‘rganadi.
Tenglanish va tobelanish: Gapda so‘zlar bir-biri bilan yo tenglanish, yoki tobelanish orqali sintaktik aloqaga kirishadi.
So‘z birikmasi: Ikki yoki undan ortiq mustaqil so‘zning tobelanish asosida birikishidan tuzilgan sintaktik birlik.
Gap: Grammatik jihatdan tashkil topgan, tarkibidagi qismlar bir yaxlit holda kelgan, mazmun va intonatsion butunlikka ega bo‘lgan sintaktik birlik.
Gaplarning maqsadi bo‘yicha turlari: Darak gap, so‘roq gap, buyruq gap.
Gaplarning his-hayajoniga ko‘ra turlari: Undov gaplar.
Gaplarning modallikka ko‘ra turlari: Tasdiq gaplar va inkor gaplar.
Gap bo‘laklari: Ega va kesim – bosh bo‘laklar; Aniqlovchi, to‘ldiruvchi va hol – ikkinchi darajali bo‘laklar.
Ega va uning ifodalanishi: Harajatni bajaruvchi shaxsni bildiradi.
Kesim, uning ifodalanishi va turlari: So‘zning grammatik ma’nosi uning grammatik shakli orqali rеallashadi.
Bir tarkibli gaplar: Tarkibida faqat bitta bosh bo‘lak (yoki ega yoki kesim) bo‘lgan gaplar.
Uyushiq bo‘lakli gaplar: Gapda ikki yoki undan ortiq bir xil shaklda kelib bir xil so‘roqqa javob bo‘ladigan gaplar.
Undalmali gaplar: So‘zlovchi o‘z fikrini shaxs yoki predmetga qarata bayon qiladi.
Kirish va kiritma qurilmali gaplar: Gap tarkibiga kirishuvchi va fikrni to‘ldiruvchi qo‘shimcha qismlar.
Qo‘shma gaplar: Ikki va undan ortiq sodda gapning birikuvidan tuzilgan gaplar.
Bog‘langan qo‘shma gaplar: Ikki teng huquqli gaplarning birikuvidan tuziladi.
Ergashgan qo‘shma gaplar: Ergash gap bosh gapga tobelanib keladi va uning mazmunini ochib beradi.
Natija ergash gapli qo‘shma gaplar: Ergash gap bosh gapdagi voqea-hodisaning natijasini bildiradi.
Qo‘shma gaplarning murakkab turi: Ikki va undan ortiq komponentdan tuzilgan qo‘shma gaplar.
Punktuatsiya: Tanish belgilarining qo‘yilishiga oid qoidalar to‘plami.
Rasmiy-idoraviy uslub: Hujjatlar tuzish va ularning rasmiylashtirilishiga oid qoidalar.
Ma’lumot – axborot hujjatlari: Voqea-hodisalar haqida ma’lumot beruvchi hujjatlar.