Bosh sahifa>Qidiruv>O’simlik to’qimalari biotexnologiyasi fanidan o’quv-uslubiy majmua

O’simlik to’qimalari biotexnologiyasi fanidan o’quv-uslubiy majmua

Ushbu kitob "O'simlik to'qimalari biotexnologiyasi" fanidan o'quv uslubiy majmua

Asosiy mavzular

  • KIRISH: Ta'lim maqsadi davr bilan, ijtimoiy hayot bilan uzviy bog'liq. Ijtimoiy hayotdagi tub burilishlar, fanning intensiv rivojlanishi, ta'lim modernizatsiyasi, yangi didaktik imkoniyatlar, insonparvarlashtirish shubhasiz ta'lim maqsadini ham tubdan o'zgartirdi. Ta'lim maqsadining tubdan o'zgarishi ta'lim mazmunida o'z ifodasini topadi.
  • 1-LABORATORIYA ISHI.: O‘ZBEKISTONDA O‘SIMLIK XOM ASHYOSIDAN MAXSULOT TAYYORLASHDA AMALGA OSHIRILADIGAN BIOTEXNOLOGIK JARAYONLAR BILAN TANISHISH. O‘zR FA Genomika va bioinformatika markaziga tashrif.O‘zbekistonda o‘simlik xom ashyosidan maxsulot tayyorlashda utkaziladigan tadqiqotlarni amalga oshirishga mo‘ljallangan maxsus laboratoriyalar bilan tanishish. 1. O‘simlik ho‘jayra va to‘qimalari kulturasi laboratoriyasi bilan tanishish. 2. Gen muxandesligi yo‘li bilan olingan yangi navlarni saqlash uchun foydalaniladigan. 3. Fetotiron va uning sharoiti bilan tanishish. Tekshiriluvchi matrial: O‘simlik ho‘jayra va to‘qimalari kulturasi laboratoriyasi vaFetotironmahsus laboratoriya xonasi Reagentlar: Kerakli anjomlar: xalatda, qalpoqcha, O‘simlik ho‘jayra va to‘qimalari kulturasi laboratoriyasi vaFetotiron mahsus laboratoriya xonasi Bajariladigan ish tartibi:ekskursiya, kuzatuv.
  • 2-LABORATORIYA ISHI.: O„SIMLIK XUJAYRA VA TO„QIMALARI BIOTEXNOLOGIYASI LABOROTORİYASIDA ISHLASH TEXNIKA XAVFSIZLIGI QOIDALARI BILAN TANISHISH. Tadqiqotlarni amalga oshirishga mo‗ljallangan xonalar va asbob-uskunalarning tozaligi, sterilligi tajriba ishlarini amalga oshirishda eng zarur manba hisoblanadi. YA‘ni yaxshi steril, toza ishchi joyida tajriba ishlarini olib borish, maxsus asbob uskunalar izlashdan ko‗ra qulayroqdir. 1. Laboratoriyada barcha xodimlar xalatda, qalpoqchada yoki ro‗molda hamda almashtiriluvchi charm oyoғ kiyimda bo‗lishlari shart. 2. Xonada chekish, ovqatlanish, oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash man etiladi. 3. Laboratoriya tashqarisiga xalatda yoki uning ustiga kiyim kiyib chiqish mumkin emas. 4. Barcha ishlar sterillikka rioya qilish qoidasi asosida olib borilishi lozim: barcha muolajalar gorelka alangasining oldida olib boriladi. 5. Қo‗llarning tozaligini nazorat qilib turish kerak: ish tugagach ish stoli tartibga keltirilib dezinfektsiyalanadi hamda qo‗llar spirt bilan tozalanadi. 6. Barcha laboratoriya idishlari yuvilib sterilizatsiyalanadi. Biotexnologik laboratoriyani toza tutish zarur. Xar kuni laboratoriya xonasi gigiyenik tozalanadi. Ajratilgan hujayralar va to‗qimalar bilan kilinadigan barcha nozik ishlar (manipulyatsiyalar) aseptik sharoitda laminar-bokslarda sterillangan uskunalar yordamida bajariladi. Tekshiriluvchi matrial: Laboratoriya xonasi, hujayralar va to‗qimalar bilan ishlash uchun muljallangan mahsus laboratoriya xonasi, unda ishlash uchun texnika xavfsizligi qoidalari yozilgan daftari. Reagentlar: 96% spirt, 20% li fenol. Kerakli anjomlar: xalatda, qalpoqcha, laminar boks, quritish shkafi, UB nurlatgich, biofiltrlar, Pintsetlar, skalpellar, qaychi, preparaval ignalar, spirt. Bajariladigan ish tartibi: talabalarqalpoqcha yoki ro‗mol hamda almashtiriluvchi charm oyoғ kiyimlarini kiyib laboratoriya xonasiga kirishadi. Laminarning barcha yuzasi 96% spirt bilan artiladi. Sterillangan asboplar, materiallar, o‗simlik materiali tanishadi. Asboplar, materiallar, o‗simlik materiali saqlash qoyidalari bilan tanishtiriladi. Laminar, xonadagi jixozlar va stollar sterilizatsiya qilidadi. Mahsus laboratoriya xonasidan tashqariga chiqiladi. Mahsus laboratoriya xonasidan tashqariga chiqib, UB nurlatgich yoqiladi va 20 daqiqadan so‗ng UB nurlatgich o‗chirilib biofiltrlar yoqiladi.
  • 3-LABORATORIYA ISHI.: LAMINAR-BOKS VA UNING ISHLASH QOIDALARI BILAN TANISHISH. Tekshiriluvchi matrial: Ҳujayralar va to‗qimalar bilan ishlash uchun muljallangan mahsus laboratoriya, laminar-boks. Reagentlar: 96% spirt, 20% li fenol ,70 % li spirt, Bajariladigan ish tartibi: Laminarning boksning,barcha yuzasi 96% spirt bilan artiladi. Laminarning shamollatgichlari yoqiladi.Spirtli yoqgichni ishlash printsipi bilan tanishish. Laminar-boks bo‗lmagan hollarda unchalik katta bo‗lmagan izolyatsiyalangan xonalarda ishni amalga oshirish mumkin. Bunday hollarda ishchi yuza qism tez va oson sterillanadigan bo‗lishi zarur va u yer xam (masalan: kimyoviy tajribalar stoli) spirt yoki 20% li fenol bilan sterillanadi. Bundan tashqari, ish boshlanguncha, ish davomida va ish tugagandan so‗ng ham ishchi yuzaning (stolning) ikki chekasida bunzen gorelkasida alanga yonib turishi lozim. YUqorida keltirilgan talablarga javob beradigan steril xona tashkil etilsagina laminar-bokslardagidek steril ekishni muvoffaqiyatli amalga oshirish mumkin. Laminar boksda ishlash uchun steril yoki toza xalat va qalpoqcha kiyiladi, qo‗llar 96% spirt bilan artiladi. Pintsetlar, skalpellar, qaychi, preparaval ignalar 96% spirtli stakanga solib qo‗yiladi. Xar bir manipulyatsiya oldidan asboplar gorelka alangasida qo‗ydiriladi. Sterillik buzilsa ozuqa muhitida tezda mikroorganizmlar (zamburuғlar, bakteriyalar) yaxshi rivojlanib, ozuqa muhitining tarkibini o‗zgartirib, o‗simlik eksplantlarining o‗sishini susaytiradi.
  • 4-LABORATORIYA ISHI.: O„SIMLIKNING IZOLIRLANGAN XUJAYRA VA TO„QIMASI KULTURASI BILAN ISHLASH MOBAYNIDA O„TKAZILADIGAN STERILIZATSIYA METODLARI Materiallar va asbob-uskunalar. Kimyoviy stakanlar, kolbalar, 10 ml dan 1 litrgacha bo‗lgan o‗lchov tsilindrlari, 0,01 ml dan 10 ml gacha bo‗lgan pipetkalar yoki dozatorlar, analitik tarozilar, pintsetlar, qaychilar, shpatellar, elektroplitka, magnitli aralashtirgich (meshalka), makro- va mikrotuzlarning matochnыe eritmalari, vitaminlar, mezoinozit, glitsin, saxaroza, agar-agar. Bajariladigan ish tartibi:O‗simlikning izolirlangan organ, to‗qima, hujayra va protoplastlarini muvaffaqiyatli yetishtirishning (kultivirlash) shartlaridan biri sterillikga qat‘iy rioya qilishdir, chunki sun‘iy ozuqa muhitlarda mikroorganizmlar juda yaxshi rivojlanishadi, bu esa xavfni ikki xissa oshiradi. Birinchidan, mikroorganizmlarning hayot faoliyati natijasida ozuqa muhitning tarkibi sezilarli darajada o‗zgarishi mumkin; ikkinchidan, o‗simlikdan izolirlangan to‗qima, hujayra va ayniqsa protoplastlar mikroorganizmlar tomonidan oson shikastlanadi. SHuning uchun barcha tajribalar steril sharoitda – laminar-bokslarda olib boriladi. Laminar-boks, idishlar, ozuqa muhitlari, o‗simlik materiallari sterilizatsiya qilinadi.
  • 5-LABORATORIYA ISHI.: OZUQA MUHITINI TAYYORLASHNING BAYONI (PROTOK): Materiallar va asbob-uskunalar.Kimyoviy stakanlar, kolbalar, 10 ml dan 1 litrgacha bo‗lgan o‗lchov tsilindrlari, 0,01 ml dan 10 ml gacha bo‗lgan pipetkalar yoki dozatorlar, analitik tarozilar, pintsetlar, qaychilar, shpatellar, elektroplitka, magnitli aralashtirgich (meshalka), makro- va mikrotuzlarning matochnыe eritmalari, vitaminlar, mezoinozit, glitsin, saxaroza, agar-agar. Bajariladigan ish tartibi: 1). 1 l suyuq muhitni tayyorlash uchun 1 l hajmdagi stakanda 30 g saxarozaga tahminan 400 ml bo‗lguncha distillirlangan suv quyiladi. 2). Saxaroza erigandan so‗ng makrotuzlar, mikrotuzlarning matochnыe eritmalari, mezoinozit, glitsin, vitaminlardan kerakli miqdorda qo‗shiladi (jadval). 3). 950 ml bo‗lguncha distillirlangan suvdan quyiladi. 4). Eritmaning rN muhiti o‗lchanadi. 0,1 n NaOH yoki NSI yordamida uni 5,7- 5,8 darajagacha yetkaziladi. 5). Muhit 1 l hajmli kolba yoki tsilindrga o‗tkaziladiva belgiga yetguncha distillirlangan suv qo‗yiladi. 6.) Muhit toza konus kolbalarga bo‗lib (portsiyalab) (100-250 ml) quyiladi, so‗ng agar qo‗shiladi, usti alyumin folga bilan yopiladi va avtoklavga joylashtiriladi (avtoklavlanadi). Nazorat savollari. 1. Ozuqa muxitlari tarkibiga qanday moddalar kiradi va ular in vitro sharoitida o‗simlik xujayra to‗qimasi kulturasida qanday vazifani bajarishadi? 2. Kakovы osobennosti prigotovleniya i xraneniya matochnыx rastvorov osnovnыx komponentov pitatelnыx sred? Ozuqa muhiti (matochnыi) asosiy qo‗shimchalari (komponenti) qanday asosga ko‗ra tayyorlanadi va saqlanadi. 4. Kultural muxit tayyorlash ketma-ketligi qanday?
  • 6-LABORATORIYA ISHI.: O„SIMLIKNING IZOLIRLANGAN HUJAYRA VA TO„QIMASI KULTURASI BILAN ISHLASH MOBAYNIDA O„TKAZILADIGAN STERILIZATSIYA METODLARI Materiallar va asbob-uskunalar. Kimyoviy stakanlar, kolbalar, 10 ml dan 1 litrgacha bo‗lgan o‗lchov tsilindrlari, 0,01 ml dan 10 ml gacha bo‗lgan pipetkalar yoki dozatorlar, analitik tarozilar, pintsetlar, qaychilar, shpatellar, elektroplitka, magnitli aralashtirgich (meshalka), makro- va mikrotuzlarning matochnыe eritmalari, vitaminlar, mezoinozit, glitsin, saxaroza, agar-agar. Bajariladigan ish tartibi:O‗simlikning izolirlangan organ, to‗qima, hujayra va protoplastlarini muvaffaqiyatli yetishtirishning (kultivirlash) shartlaridan biri sterillikga qat‘iy rioya qilishdir, chunki sun‘iy ozuqa muhitlarda mikroorganizmlar juda yaxshi rivojlanishadi, bu esa xavfni ikki xissa oshiradi.
  • 7-LABORATORIYA ISHI.: LAMINAR-BOKS STERILIZATSIYASI. Materiallar va asbob-uskunalar. laminar-boks,ultrabinafsha nurlar yordamida nurlantirgich. Reagentlar: 96% spirt, 20% li fenol ,70 % li spirt, Bajariladigan ish tartibi:Laminar-boks izolirlangan hujayra, to‗qima kulturalari va sterillikni talab qiluvchi boshqa ba‘zi ishlarni bajarish uchun mo‗ljallangan. Sterillik laminar-bokslarga o‗rnatilgan havo almashinib turadigan bakterial filtrlar hisobiga ta‘minlanadi. Ish boshlashdan 20 daqiqa oldin laminar-boksning ichki qismi ultrabinafsha nurlar yordamida nurlantiriladi. Spirtli gorelka, 96% li spirt solingan farfor stakan, 70 % li spirt bilan artilgan ozuqa muhiti solingan kolba yoki probirkalar oldindan laminarga joylashtiriladi. 20 daqiqadan so‗ng UF o‗chiriladi va biofiltrlar yoqiladi. Laminar boksda ishlash uchun oq xalat kiyiladi va qo‗llar 70 % li spirt bilan ishlov beriladi.
  • 8-LABORATORIYA ISHI.: IDISHLARNI STERILIZATSIYALASH. Materiallar va asbob-uskunalar.Avtoklav, kimyoviy stakanlar, kolbalar, 10 ml dan 1 litrgacha bo‗lgan o‗lchov tsilindrlari, 0,01 ml dan 10 ml gacha bo‗lgan pipetkalar yoki dozatorlar, pintsetlar, qaychilar. Bajariladigan ish tartibi: Oldin idishlar detergentlar yoki sulfat kislotadagi kaliy bixromatning eritmasi yordamida yaxshilab yuvib olinadi. YUvilgan idishlar distillirlangan suvda chayiladi va quritgich shkafda quritiladi. Sterillangan narsalarni havodan zararlanishini oldini olish kerak, sterilizatsiyadan oldin ular qoplovchi qoғoz bilan o‗raladi (stakan va kolbalarni alyumin folga bilan faqat oғiz qismini o‗rash yetarli. So‗ng idishlar quritgich shkafga joylashtiriladi va 160 qS da 2 soat (kerakli harorat qo‗yilgandan keyin) davomida qizdiriladi. Bu vaqt mobaynida nafaqat bakteriyalar balki ularning sporalari xam nobud bo‗lishadi. YAna xam kuchli sterilizatsiyani bosim ostida avtoklavda amalga oshirish mumkin, chunki nam issiq mikroorganizm va sporalarni nobud qiladi.
  • 9-LABORATORIYA ISHI.: O„SIMLIK MATERIALI STERILIZATSIYASI. Materiallar va asbob-uskunalar.Uruғlar,laminar-boks, quritgich shkaf, MS ozuqa muhiti solingan probirkalar, pintsetlar, skalpellar, 96% va 70% li spirt quyilgan flakonlar, spirtovka, steril paxta, 200-300 ml hajmli kolbalar, Petri kosachalari, 100 ml li stakanchiklar, distillirlangan suv, natriy gipoxlorid, xloramin, dezinfektsiyalovchi vosita «Domestos» Reagentlar:KMnO4 eritmasida, 70 % li spirt,Ko‗proq 10-80 mg/l kontsentratsiyada streptomitsin va tetramitsin, 200-400 mg/l – ampitsillin, levomitsitin, kanomitsin.SHuningdek, ular bilan bir qatorda 2-10%li xloramin eritmasi, 0,11 % li sulema eritmasi, 5% li formalin eritmasi, 10% li CuSO4 eritmasi, 5% li fenol eritmasi, 13-18% li vodorod peroksidi eritmasi, 70% li etanol eritmasi va shu kabilardan foydalaniladi. Bajariladigan ish tartibi: Steril o‗simlik materiali (epifit va rizosfera mikroorganizmlaridan xoli) ni olash jarayoni bir qancha bosqichlardan iborat. Birinchi bosqich – dastlabki sterilizatsiya. Materialni qayta ishlash sharoiti ob‘ektga qarab turli variantlarda bo‗ladi. Saqlovchi organlar (masalan, kartoshka tugunaklari) oqova suvda yaxshilab yuviladi, poya, ildiz yoki barg fragmentlari ham oqova suvda (vodoprovod suvida) yaxshilab yuviladi va spirtga (70 % li eritmaga 1 daqiqaga)joylashtiriladi. Uruғlarning dastlabki sterilizatsiyasi – uning ifloslanganlik darajasiga boғliq bo‗lgan eng o‗zoq jarayon. Uruғlarning 3 guruhi mavjud: 1 – yuza qismining mikroorganizmlar bilan unchalik sezilarli bo‗lmagan darajada zararlanganligi; 2 – uruғlarning faqat yuza qatlamining zararlanganligi; 3 – mikroorganizmlar uruғning yuza hamda ichki qatlamida bo‗lishi. Birinchi guruhni istalgan sterilizatsiya usuli bilan qayta ishlab zararsizlantirish mumkin. Ko‗pincha buғdoy, oq jo‗xori (sorgo), karam uruғlari bunga misol bo‗la oladi. Ikkinchi guruh yuza qismining yaxshiroq tozalanishini talab qiladi. Uruғlar sovunli suvda, KMnO4 eritmasida, 70 % li spirtda yuviladi; ba‘zi uruғlarni natriy yoki kaliy gipoxlorid bilan yuvilib, steril suvda chayiladi. Bu guruhga latuk, shpinat, rediska, pomidor, makkajo‗xori, sabzi va shu kabi uruғlar misol bo‗ladi. Nihoyat uchinchi guruhning ichki to‗qimalari zararsizlantirilmaguncha toza bo‗lmaydi. Bunga guruch, kungaboqar, soya donlari, qaraғay va shu kabilarning uruғlari misol
  • 10-LABORATORIYA ISHI.: SABZI VA BUG‟DOY URUG‟LARI STERILIZATSIYASI. Materiallar va asbob-uskunalar.Sabzi va buғdoy uruғlari, laminar-boks, quritgich shkaf, MS ozuqa muhiti solingan probirkalar, pintsetlar, skalpellar, 96% va 70% li spirt quyilgan flakonlar, spirtovka, steril paxta, 200-300 ml hajmli kolbalar, Petri kosachalari, 100 ml li stakanchiklar, distillirlangan suv, natriy gipoxlorid, xloramin, dezinfektsiyalovchi vosita «Domestos». Reagentlar: 2-10%li xloramin eritmasi, 0,11 % li sulema eritmasi, 5% li formalin eritmasi, 10% li CuSO4 eritmasi, 5% li fenol eritmasi, 13-18% li vodorod peroksidi eritmasi, 70% li etanol eritmasi va shu kabilardan foydalaniladi. Bajariladigan ish tartibi:. Steril ko‗chatlarni yetishtirish bo‗yicha o‗tkaziladigan ishga kerakli asbob-uskunalar, idishlar va ozuqa muhitlarnisterilizatsiyalash. 1). Idish detergentlar eritmasida yaxshilab yuviladi, oqava suvda 8-10 marta chayiladi. Majburiyat tuғilganda bir necha soatga xrompikga (sulfat kislota bilan bixromat kaliyning aralashmasi) solib qo‗yiladi, iliq suvda chayiladi, so‗ng ikki marotaba distillirlangan suvda chayiladi. 2). Toza idish 100-130 qS ga 1 soatga quritgich shkafga qo‗yiladi. 3). saqlash uchun mo‗ljallangan quruq idishlar paxta tiqinlari, folga yoki qoğozgi o‗rab berkitiladi. 4). Metal asboblar, chashki Petri, qalin qoğozlarda yaxshilab o‗ralib qo‗ritish shikafiga joylashtiriladi strellash uchun qo‗ruq issiq 160 qS xaroratda 2 soat davomida qo‗yiladi. 5). Ozuqa muhitlari bilan to‗ldirilgan probirka yoki kolbalar bilan shtativlar, distillirlangan suv bilan to‗ldirilgan kolbalar (folga bilan berkitilgan), paxta, marlyani tsellofan qoğozga o‗rab avtoklavga joylashtiriladi va 20 daqiqa 0,5 atm bosimi ostida avtoklavlvanadi. 6). Avtoklavlangan materiallar to‗qimalarni ko‗chirib o‗tkazish xonasiga olib o‗tiladi va shkaflarga joylashtiriladi. 2-topshiriq.Laminar-boksda ishlash texnikasini o‗rganish. Ishlashdan oldin laminar-boksga ish uchun kerakli bo‗lgan asbob-uskunalar, idishlar va materiallar joylashtiriladi. UF-lampa yoqiladi. 20 daqiqadan so‗ng UF-lampa o‗chiriladi va biofiltrlar yoqiladi. Spirtovka yoqiladi. Қo‗llar va laminar-boksdagi ish maydoni 70% li spirt bilan artiladi. Steril idishlar va materiallar bilash ishlash mobaynida
  • 11-LABORATORIYA ISHI.: KALLUS TO„QIMASI KULTURASI Materiallar va asbob-uskunalar. Tamakining aseptik o‗simligi, tamakining kallus kulturasi, steril Petri kosachalari, skalpel, pentset, qaychilar, spirtovka, gugurt, 96% va 70% li etanol quyilgan flakonlar, 2,4-D (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) yoki IUK (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) tutuvchi MS steril ozuqa muhitli Petri kosachalari, steril suv. Reagentlar:96% va 70% li etanol quyilgan flakonlar, 2,4-D (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) yoki IUK (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) tutuvchi MS steril ozuqa muhitli Bajariladigan ish tartibi:Ishning borishi 1-topshiriq. Turli xil o‗simliklarning kallus kulturalarini rangi, yoshi, zichligiga ko‗ra tavsiflash. Ob‘ekt Kallusning tavsifi Rangi Qo‘yilgan vaqti Zichligi Kalluslar zichligi va ularning subkultivirlash davomiyligi o‗rtasidagi boғliqlikni aniqlashtirish. 2-topshiriq.Kallus kulturalari o‗sish ko‗rsatkichlarini hisobga olish. Buning uchun o‗sish tsiklining ohirida kalluslarning massasini aniqlash lozim. Kallus to‗qimalarining boshlanғich va ohirgi massalari to‗ғrisidagi ma‘lumotlarga asaoslangan xolda o‗sish indeksi, o‗sishning solishtirma tezligini va biomassa ko‗payish vaqtini xisoblash kerak. Natijalar jadval ko‗rinishiga keltirilsin.
  • 12-LABORATORIYA ISHI.: Tamakidan kallus to‗qimasini olish va uni subkultivatsiyalash. Materiallar va asbob-uskunalar.Tamakining aseptik o‗simligi, tamakining kallus kulturasi, steril Petri kosachalari, skalpel, pentset, qaychilar, spirtovka, gugurt, 96% va 70% li etanol quyilgan flakonlar, 2,4-D (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) yoki IUK (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) tutuvchi MS steril ozuqa muhitli Petri kosachalari, steril suv. Reagentlar:96% va 70% li etanol quyilgan flakonlar, 2,4-D (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) yoki IUK (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) tutuvchi MS steril ozuqa muhitli Bajariladigan ish tartibi: Kallus to‗qimalarning kulturasi – o‗simlik turli organlarining izolirlangan segmentlari hujayralarining poliferatsiyasi natijasida yuzaga kelgan to‗qimalarni kulturada o‗zoq muddat o‗stirilishidir. Kallus to‗qimasining hosil bo‗lishi va o‗sishi auksin va tsitokininlar guruhiga kiruvchi fitogormonlar tomonidan boshqariladi. Auksinlar ta‘sirida dedifferintsirovka yuzaga keladi, tsitokininlar ta‘sirida esa intensiv bo‗linish natijasida kallus Ҳosil bo‗ladi. Kallus kulturasini o‗simlikning istalgan qismidan initsiirlash mumkin: poya, ildiz, tugunak to‗qimalaridan, barg, kurtak va boshqalardan. Bunday fragmentlar eksplant deb ataladi. Tamaki – kallus to‗qimalarini olish va uning ustida olib boriladigan keyingi tadqiqotlar uchun klassik ob‘ekt Ҳisoblanadi. Tamakining xujayralari oson deddiferentsiyalanadi va bo‗linishga o‗tib, tez o‗suvchi kallus to‗qimasini hosil qiladi. Tamakining barg eksplantlaridan kallus olishda eng faol kallus hosil bo‗lishi barg asosida, ayniqsa, o‗rta tomirga birikib turuvchi qismida kuzatiladi. Kallus to‗qimasining egri o‗sishi suspenzion kultura kabi S simon xarakterga ega. U quyidagi bosqichlardan iborat: boshlanғich (lag-faza), hujayralarning faol bo‗linishi kechuvchi logarifmik o‗sish, o‗sishning sekinlashuvi, stayionar va degradatsiyalar. bo‗linish va keyingi o‗sish xususiyatini saqlab qolish uchun kallus to‗qimasining bir qismi yangi ozuqa muhitiga ko‗chirib o‗tkaziladi. Bu usul to‗qimalarni passirlash yoki subkultivirlash deb ataladi. To‗qimani passirlash cheksiz miqdorda amalga oshirilishi mumkin. Lekin uning ko‗p miqdorda takrorlanishi to‗qimaning
  • 13-LABORATORIYA ISHI.: KALLUS KULTURALARINING MORFOLOGIK VA O„SISH KO„RSATKICHLARINI ANIQLASH Materiallar va asbob-uskunalar. Tamakining aseptik o‗simligi, tamakining kallus kulturasi, steril Petri kosachalari, skalpel, pentset, qaychilar, spirtovka, gugurt, 96% va 70% li etanol quyilgan flakonlar, 2,4-D (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) yoki IUK (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) tutuvchi MS steril ozuqa muhitli Petri kosachalari, steril suv. Reagentlar:96% va 70% li etanol quyilgan flakonlar, 2,4-D (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) yoki IUK (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) tutuvchi MS steril ozuqa muhitli Bajariladigan ish tartibi:Ishning borishi 1-topshiriq. Turli xil o‗simliklarning kallus kulturalarini rangi, yoshi, zichligiga ko‗ra tavsiflash. Ob‘ekt Kallusning tavsifi Rangi Qo‘yilgan vaqti Zichligi Kalluslar zichligi va ularning subkultivirlash davomiyligi o‗rtasidagi boғliqlikni aniqlashtirish. 2-topshiriq.Kallus kulturalari o‗sish ko‗rsatkichlarini hisobga olish. Buning uchun o‗sish tsiklining ohirida kalluslarning massasini aniqlash lozim. Kallus to‗qimalarining boshlanғich va ohirgi massalari to‗ғrisidagi ma‘lumotlarga asaoslangan xolda o‗sish indeksi, o‗sishning solishtirma tezligini va biomassa ko‗payish vaqtini xisoblash kerak. Natijalar jadval ko‗rinishiga keltirilsin.
  • 14-LABORATORIYA ISHI.: XUJAYRA SUSPENZIYALARINING KULTURALARI Materiallar va asbob-uskunalar.Tamakining ғovakli kallus to‗qimasi, o‗sishning statsionar fazasida turuvchi tamakining suspenzion kulturasi, laminar boks, Saqlavchi. IUK (3 mg/l), 2,4-D (0,04 mg/l) va kinetin (0,008 mg/l) tutuvchi MS suyuq ozuqa muhiti solingan steril kolbalar, skalpel, pintset, 50-100 ml li steril stakanlar, voronka, poralar diametri 500 mkm ga teng. Reagentlar:IUK (3 mg/l), 2,4-D (0,04 mg/l) va kinetin (0,008 mg/l) tutuvchi MS suyuq ozuqa muhiti Bajariladigan ish tartibi:Suspenziya preparatini tayyorlash: suspenziyani kolbada silkitish, oz miqdorini pipetka bilan olib, suspenziya tomchisini hisoblash kamerasiga joylashtiriladi. Bo‗yoqdan tomchilatib, qoplagich oyna bilan yopiladi, ortiqcha suyuqlik filtr qoğoz yordamida artib tashlanadi. Preparat mikroskopning kichik kattalashtiruvchi ob‘ektivi ostiga qo‗yiladi va hujayra, agregatlar ko‗rishning 3 qatorida hisoblanadi (kamida uchta preparatlarda ko‗rilishi kerak). Natijalar jadvalga yoziladi.
  • 15-LABORATORIYA ISHI.: XUJAYRALAR HAYOTCHANLIGINI VA SUSPENZION KULTURALARNING AGREGIRLANGANLIK DARAJASINI BAHOLASH Materiallar va asbob-uskunalar. Tamakining suspenzion kulturasi, 0,1% li mutilen ko‗ki yoki neytral qizil eritmasi, pipetka, shisha tayoqcha, Goryaeva kamerasi, mikroskop. Reagentlar: Bajariladigan ish tartibi:Ishning borishi Suspenziya preparatini tayyorlash: suspenziyani kolbada silkitish, oz miqdorini pipetka bilan olib, suspenziya tomchisini hisoblash kamerasiga joylashtiriladi. Bo‗yoqdan tomchilatib, qoplagich oyna bilan yopiladi, ortiqcha suyuqlik filtr qoğoz yordamida artib tashlanadi. Preparat mikroskopning kichik kattalashtiruvchi ob‘ektivi ostiga qo‗yiladi va hujayra, agregatlar ko‗rishning 3 qatorida hisoblanadi (kamida uchta preparatlarda ko‗rilishi kerak). Natijalar jadvalga yoziladi.
  • 16-LABORATORIYA ISHI.: O„SIMLIK HUJAYRALARINING KULTURADAGI DIFFERENTSIROVKASI Materiallar va asbob-uskunalar: tamkining aseptik o‗stirilgan o‗simligi va kallus kulturasi, laminar-boks, IUK (2 mg/l) va BAP (0,1 mg/l), shuningdek, IUK (0,1 mg/l) va BAP (2,0 mg/l) tutuvchi MS ozuqa muhiti solingan Petri kosachalari, pintsetlar, skalpellar, 96% va 70% spirt quyilgan flakonlar, spirtovka, steril paxta. Reagentlar:IUK (0,1 mg/l) va BAP (2,0 mg/l) tutuvchi MS ozuqa muhiti, 96% va 70% spirt. Kulturadagi tamaki hujayralari morfogenezigaga fitogormonlarning ta‘siri. Bajariladigan ish tartibi:Ish aseptik sharoitlarda olib boriladi. Steril tamaki o‗simligi barglaridan eksplantlar izolyatsiyalanadi va aseptik tarzda MS agarizlangan muhiti solingan Petri kosachasiga o‗tkaziladi. Petri kosachalari yopishtiriladi, qo‗l qo‗yiladi va 24,5 S xarorat ostida termostatga qo‗yilib, 4-5 xafta ichida inkubatsiya qilinadi. Belgilangan vaqt o‗tgandan so‗ng ozuqa muhitidagi auksinlar va tsitokinin gormonlar faolligining har xil nisbatlariga asoslangan turli morfogenetik reaktsion analizlar olib boriladi. Natijalar jadvalga qayd qilinadi.
  • 17-LABORATORIYA ISHI.: O„SIMLIK TO„QIMALARI BIOTEXNOLOGIYASINING ZAMONAVIY USULLARI Ma‟ruza rejasi: 1.Xozirgi kunda O‗simlik to‗qimalari biotexnologiyasi sohasida 2.Farmatsevtik biotexnologiya soxasining rivojlanishi 3. Oksilli ozuqa olish biotexnologiyasi Kalit so„zlar: Xozirgi kunda O‗simlik to‗qimalari biotexnologiyasi sohasida DNK klonlarini yaratish, rekombinant DNK olish eng ilғor, istiqbolli soha sifatida diqqatga sazovor. Bu ilmiy izlanishning asosiy maqsadi hozirda fan yangiliklaridan hisoblangan DNK klonlarini yaratish va uni insoniyat hayotiga tadbiq etish borasida qilinayotgan ishlar bilan tanishish, gen injeneriyasi haqida umumiy tushunchalar olish va DNK klonlarini yaratish metodlarini o‗rganishdir. Organizmlar genlari ѐki genlar majmuasini inson manfaatlarini ko‗zlagan holda manipulyatsiya qilinishiga gen injeneriyasi ѐki genetik injeneriya deb ataladi. Gen injeneriyasi sohasining maqsadi genlarning ichki tuzilishini va xromosomada tutgan o‗rnini extiѐjga mos ravishda o‗zgartirib, ularning faoliyatini idora yetishdir. Natijada har qanday tirik mavjudotni, albatta imkoniyat darajasida, maqsadga yana ham ko‗proq muvofiqlashtirish yo‗li bilan sanoat miѐsida oqsil moddalar ishlab chiqarish, o‗simlik va hayvon turlarini inson extiѐjiga mos ravishda o‗zgartirish, irsiy va yuqumli kasalliklarni aniq va tez tashxiz qilish, hamda sabablarni aniqlash usullari yaratilmoqda. Farmatsevtik biotexnologiya soxasining rivojlanishida biotexnologik usullarda biologik faol moddalarni ajratib olish xozirgi kunda eng dolzarb muammolardan biri xisoblanadi. Tadqiqot ob‘ekti xisoblangan terapevtik xususiyatlarga ega bo‗lgan o‗simliklarning genomini o‗zgartirgan xolda biologik faol moddalarni yetarli miqdorda ajratib olish imkonini beradi. SHularni xisobga olgan xolda molekulyar tadqiqotlarda hususan rekombinant DNK olish jarayonlarida model o simlik sifatida qo‗llaniladigan ikki o‗simlik Papayya (Caricapapaya L.) va Arabidopsis (Arabidopsis Thaliana)lar tadqiqot ob‘ekti qilib olindi. Tadqiqot namunalarining yosh barg to‗qimalaridan STAV usulida genom DNK ajratildi. Bu usulni qo‗llab o‗simlik to‗qimasidan genom DNKsi ajratish anchagina samarali va sifatlidir. Bu usulda barcha o‗simlik turlaridan DNK ajratish mumkin bo‗lib, ishlatilayotgan reagentlar inson salomatligi uchun xavfsiz va boshqa usullarga qaraganda arzon hisoblanadi. STAV usulida papaya va arabidopsis barg to‗qimasidan genom DNK ajratishning bosqichlari quyidagilardan iboratdir. DNK ajratish uchun to‗qima tanlash, to‗qimalarni hujayra darajasigachaga parchalash, yirik molekulalarning ajralishi, oqsillardan tozalash. DNK suspenziyasini RNK dan
  • 18-LABORATORIYA ISHI.: KALLUS TO„QIMASI KULTURASINI Materiallar va asbob-uskunalar. Tamakining aseptik o‗simligi, tamakining kallus kulturasi, steril Petri kosachalari, skalpel, pentset, qaychilar, spirtovka, gugurt, 96% va 70% li etanol quyilgan flakonlar, 2,4-D (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) yoki IUK (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) tutuvchi MS steril ozuqa muhitli Petri kosachalari, steril suv. Reagentlar:96% va 70% li etanol quyilgan flakonlar, 2,4-D (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) yoki IUK (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) tutuvchi MS steril ozuqa muhitli Bajariladigan ish tartibi: Kallus to‗qimalarning kulturasi – o‗simlik turli organlarining izolirlangan segmentlari hujayralarining poliferatsiyasi natijasida yuzaga kelgan to‗qimalarni kulturada o‗zoq muddat o‗stirilishidir. Kallus to‗qimasining hosil bo‗lishi va o‗sishi auksin va tsitokininlar guruhiga kiruvchi fitogormonlar tomonidan boshqariladi. Auksinlar ta‘sirida dedifferintsirovka yuzaga keladi, tsitokininlar ta‘sirida esa intensiv bo‗linish natijasida kallusҲosil bo‗ladi. Kallus kulturasini o‗simlikning istalgan qismidan initsiirlash mumkin: poya, ildiz, tugunak to‗qimalaridan, barg, kurtak va boshqalardan. Bunday fragmentlar eksplant deb ataladi. Tamaki – kallus to‗qimalarini olish va uning ustida olib boriladigan keyingi tadqiqotlar uchun klassik ob‘ekt Ҳisoblanadi. Tamakining xujayralari oson deddiferentsiyalanadi va bo‗linishga o‗tib, tez o‗suvchi kallus to‗qimasini hosil qiladi. Tamakining barg eksplantlaridan kallus olishda eng faol kallus hosil bo‗lishi barg asosida, ayniqsa, o‗rta tomirga birikib turuvchi qismida kuzatiladi. Kallus to‗qimasining egri o‗sishi suspenzion kultura kabi S simon xarakterga ega. U quyidagi bosqichlardan iborat: boshlanғich (lag-faza), hujayralarning faol bo‗linishi kechuvchi logarifmik o‗sish, o‗sishning sekinlashuvi, stayionar va degradatsiyalar. bo‗linish va keyingi o‗sish xususiyatini saqlab qolish uchun kallus to‗qimasining bir qismi yangi ozuqa muhitiga ko‗chirib o‗tkaziladi. Bu usul to‗qimalarni passirlash yoki subkultivirlash deb ataladi. To‗qimani passirlash cheksiz miqdorda amalga oshirilishi mumkin. Lekin uning ko‗p miqdorda takrorlanishi to‗qimaning
  • 19-LABORATORIYA ISHI.: KALLUSLI HUJAYRALARNI O‗ZIGA HOSLIGI Ma‟ruza rejasi: 1. Kallusli hujayralarni o‗ziga xosligi 2 .Gormonlarga boғliq bo‗lmagan o‗simlik to‗qimalari 3.Agrobacterium tumefaciens tomonidan chaqiriladigan shishlar Kalit so„zlar:in vitro, sharoit, kallusli, hujayra, o‗simlik, organizmi, oddiy, hujayra, xos, bo‗lgan, fiziologik, bikimyoviy, xususiyat, saqlab, metabolit, sintez, tropik, subtropik, fotodavriylik, reaktsiya, fitoxron. O‗simliklarni normal va kallusli to‗qimalari uchun umumiylik yana qator belgilarda namoyon bo‗ladi, xususan, yuqori haroratga chidamlilik, osmatik faol moddalarga, sho‗rlanishga chidamlilik va h.k. SHuning bilan birga, kallusli to‗qimalarni normal to‗qimalardan farqli Tomonlari ham bor. Ularda spetsifik oqsillar paydo bo‗ladi va umumiy oqsil miqdori, xususan bargda fotosintez jarayonida qatnashadigan oqsillar kamayadi yoki butunlay yo‗qoladi. Kallusli hujayralar ulkan genetik geterogenligi va fiziologik sinxronlikni buzilganligi bilan farqqiladi. Organizm nazoratidan chiqqanligi sababli, kallusli hujayralarni o‗sishi tartibsiz, sinxronsiz ravishda o‗tadi va chegaralanmaydi. Bundan 65 yil avval R.Gotre tomonidan olingan sabzining kallusli hujayrasi, yangi oziqa muhitiga o‗tkazib turish hisobidan hozirgacha yashab kelmoqda. Ochiq tuproqda o‗suvchi o‗simlikga nisbatan, kallusli hujayralarni hujayra halqasi uzunroqdir. Kallusli hujayraning o‗ziga xos tomonlaridan yana biri-ularni yoshini har xilligidir (geterogenligi). Kallus to‗qima bir vaqtni o‗zida yosh hujayralar (G- fazadagi), qari (G2) va S-fazalar ishtirok etadilar. Kallusli hujayralarni energiya almashinuvida ham ancha farq kuzatiladi. Ular, normal hujayralarga nisbatan kislorodni kam iste‘mol qiladilar. 1938 yilda Romstorn bunday xususiyat meristematik hujayralarda ham borligini kuzatgan edi, demak bu xususiyat faol bo‗linadigan hujayralar uchun xosdir. Kallus hujayralarni nafas olish koeffitsiyenti bir dan katta. Masalan no‗xat kallus hujayrasida bu son 3,5 dan katta (A.V. Romanova, 1988). Bu nafas olish bilan bijgish orasidagi nisbat, bijgishni kuchayish tomoniga surilganligini, ya‘ni Paster effektini pasayishini ko‗rsatadi. Paster effekti - deganda, bijgishning kislorod ishtirokida nafas olish bilan bosishni tushuniladi. Nafas olish substratlari o‗zgarmagan sharoitda, nafas olish koeffitsiyentini ko‗payishi, nafas olish bijғishni to‗xtata olmayotganligini va hatto kislorodli sharoitda ham kallusli hujayralarda nafas olish bilan bir qatorda, uglevodlarni kislorodsiz parchalanishi bijgish jarayoni sodir bo‗layotganligidan xabar beradi. Tartibsiz o‗sishda uglevorodlarni kislorodsiz parchalanishiga misol qilib, bo‗linadigan hujayralarda etil spirtini to‗planishini ko‗rsatish mumkin. Ilmiy adabiyotlarda bunday misollarni ko‗plab topsa bo‗ladi.
  • 20-LABORATORIYA ISHI.: KALLUSLI TO„QIMALARDA MORFOGENEZ Ma‟ruza rejasi: 1.Ҳujayraning tabaqasiz rivojlanishi 2.Kallusli xujayralarni ikkilamchi differentsirovkasi 3.Poyani o‗sishida gibberil kislotasini axamiyati Kalit so„zlar:auksin, tsitokinin, ildiz, kallus, to‗qima, tsitokinin, poya, novda, o‗simlik, morfogenez, to‗qima, kultura, organogenez. Ҳujayraning rivojlanishini tabaqasizlangandan keyin o‗tadigan bir necha yo‗li ma‘lum.Birinchi yo‗l -bu butun o‗simlikni tsayta regeneratsiyasi, balkim, hujayra, to‗tsima, organlar darajasida tabatsalanish.Ikkinchi yo‗l - hujayrani tsayta tabatsalanish xususiyatini yo‗tsolishi va usimlikni regeneratsiyasi, mustahkam tabatsasizlanish, gormonsiz muhitda o‗sish xususiyati, ya‘ni shishga aylanish. Bunday xossalar eski (tsari) ko‗chat kul‘turalarga xos. Uchinchi yo‗l - kallusli hujayrani rivojlanishini tsarib, nobud bo‗lishi bilan tugaydigan normal haltsasi. Bu holatda hujayra ikkilamchi tabatsalanishga uchraydi va bo‗linishdan to‗xtaydi (o‗sishni statsionar fazasi). Ammo bunday tabatsalanish morfogenezga olibkelmaydi va unda tsarigan kallus hujayralari xossalarini mustahkamlaydi. Қishloq xo‗jaligi biotexnologiyasi uchun eng qiziqarlisi butun o‗simlikni alohida hujayrasidan olingan to‗qima kulturasini regeneratsiyasi hisoblanadi. Ba‘zida bu yo‗l alohida organlar hosil bo‗lish orqali o‗tadi.Kallusli to‗qimalar kulturasida, morfogenez deb, xujayralarni tashkil bo‗lmagan massasidan to‗laqonli strukturalar hosil bo‗lishiga aytiladi. Morfogenezni ikki asosiy yo‗li ma‘lum (16-chizma).To‗qimalar kulturasini u organogenez sifatida (monopolyar tuzilishini, ya‘ni alohida organlarni hosil bo‗lishi) ko‗rish mumkin: ildiz, poya, kamroq floral (gulli) yoki bargli hamda somatik embriogenez, ko‗rinishida (somatik xujayralardan biftolyar kurtaksimon tuzilmalar holatida) ko‗rinishi mumkin. Organogenezda dastlab alohida organlar regeneratsiya bo‗ladi, keyin esa ulardan butun o‗simlik paydo bo‗ladi. Ildiz organogenezi bundan mustasno. Somatik embriogenez natijasida organogenezdan farqli o‗laroq, ildiz meristemaasi hamda tepa qavat meristemaalariga ega bo‗lgan kurtak hosil bo‗ladi va undan keyinroq butun o‗simlik o‗sib chiqadi. Kallus to‗qima kulturasini morfogenez tiplariAlohida olingan somatik xujayralarni o‗z rivojlanish dasturini to‗liq bajara olishi va butun o‗simlik organizmi
  • 21-LABORATORIYA ISHI.: KALLUSLI TO„QIMALARDA MORFOGENEZ Materiallar va asbob-uskunalar. Tamakining aseptik o‗simligi, tamakining kallus kulturasi, steril Petri kosachalari, skalpel, pentset, qaychilar, spirtovka, gugurt, 96% va 70% li etanol quyilgan flakonlar, 2,4-D (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) yoki IUK (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) tutuvchi MS steril ozuqa muhitli Petri kosachalari, steril suv. Reagentlar:96% va 70% li etanol quyilgan flakonlar, 2,4-D (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) yoki IUK (2 mg/l) va kinetin (0,2 mg/l) tutuvchi MS steril ozuqa muhitli Bajariladigan ish tartibi: Kallus to‗qimalarning kulturasi – o‗simlik turli organlarining izolirlangan segmentlari hujayralarining poliferatsiyasi natijasida yuzaga kelgan to‗qimalarni kulturada o‗zoq muddat o‗stirilishidir. Kallus to‗qimasining hosil bo‗lishi va o‗sishi auksin va tsitokininlar guruhiga kiruvchi fitogormonlar tomonidan boshqariladi. Auksinlar ta‘sirida dedifferintsirovka yuzaga keladi, tsitokininlar ta‘sirida esa intensiv bo‗linish natijasida kallus Ҳosil bo‗ladi. Kallus kulturasini o‗simlikning istalgan qismidan initsiirlash mumkin: poya, ildiz, tugunak to‗qimalaridan, barg, kurtak va boshqalardan. Bunday fragmentlar eksplant deb ataladi. Tamaki – kallus to‗qimalarini olish va uning ustida olib boriladigan keyingi tadqiqotlar uchun klassik ob‘ekt Ҳisoblanadi. Tamakining xujayralari oson deddiferentsiyalanadi va bo‗linishga o‗tib, tez o‗suvchi kallus to‗qimasini hosil qiladi. Tamakining barg eksplantlaridan kallus olishda eng faol kallus hosil bo‗lishi barg asosida, ayniqsa, o‗rta tomirga birikib turuvchi qismida kuzatiladi. Kallus to‗qimasining egri o‗sishi suspenzion kultura kabi S simon xarakterga ega. U quyidagi bosqichlardan iborat: boshlanғich (lag-faza), hujayralarning faol bo‗linishi kechuvchi logarifmik o‗sish, o‗sishning sekinlashuvi, stayionar va degradatsiyalar. bo‗linish va keyingi o‗sish xususiyatini saqlab qolish uchun kallus to‗qimasining bir qismi yangi ozuqa muhitiga ko‗chirib o‗tkaziladi. Bu usul to‗qimalarni passirlash yoki subkultivirlash deb ataladi. To‗qimani passirlash cheksiz miqdorda amalga oshirilishi mumkin. Lekin uning ko‗p miqdorda takrorlanishi to‗qimaning
  • 22-LABORATORIYA ISHI.: XUJAYRA SUSPENZIYALARINING KULTURALARI Materiallar va asbob-uskunalar.Tamakining ғovakli kallus to‗qimasi, o‗sishning statsionar fazasida turuvchi tamakining suspenzion kulturasi, laminar boks, Saqlavchi. IUK (3 mg/l), 2,4-D (0,04 mg/l) va kinetin (0,008 mg/l) tutuvchi MS suyuq ozuqa muhiti solingan steril kolbalar, skalpel, pintset, 50-100 ml li steril stakanlar, voronka, poralar diametri 500 mkm ga teng. Reagentlar:IUK (3 mg/l), 2,4-D (0,04 mg/l) va kinetin (0,008 mg/l) tutuvchi MS suyuq ozuqa muhiti Bajariladigan ish tartibi:Suspenziya kulturalarni olish va subkultivirlash Ish aseptik sharoitda olib boriladi.Birlamchi suspenziyani olish uchun kallus bo‗lakchalari qizdirilib sovutilgan kurakcha yordamida MS suyuq ozuqa muhiti solingan kolbaga ko‗chirilib o‗tkaziladi: 50-100 ml muhitga 3-5 gr to‗qima. YOsh, faol o‗suvchi, yorqin, qarigan qismlari olib tashlangan kallusdan foydalanish kerak. Suspenziya hajmi kolba hajmining 10-20% ini tashkil qilishi kerak (masalan 500 lm hajmli kolbaga 50-100 ml muhit quyiladi). Kolbaning oғzi kallus ko‗chirilib o‗tkazilgandan keyin oldindan qizdirib olingan folgali qopqoq bilan yopilib, ustidan tsellofan yoki qoğoz bilan berkitiladi, qo‗l qo‗yilib, daqiqasiga 120 oborotli kachalkaga qo‗yiladi va 24,5 qS xaroratda termostatga joylashtiriladi. Dastlabki sutkalarda muhitning loyqalanganligi kuzatilsa inokulyatsiya vaqtida bakterial zararlanish ro‗y berganligidan dalolat beradi. Suspenziyalarni quyidagi usul bo‗yicha ko‗chirib o‗tkazish mumkin: 1). Yirik agregatlar cho‗kishi uchun suspenziya 1-2 daqiqa tindiriladi va yangi muhit solingan kolbaga 5-10 ml quyib olinadi. 2). Suspenziya 1-2 daqiqaga qo‗yib qo‗yiladi. Steril pipetka yordamida suspenziyaning yuqori qismidan bir necha millilitr olinib, yangi ozuqa muhitli kolbaga ko‗chirilib o‗tkaziladi. 3)Poralar diametri 500 mkm ga teng sito yoki neylon filtr yordamida suspenziya tozalab olinadi. Xujayralar cho‗kganidan keyin cho‗kma usti suyuqligi to‗kib tashlanadi, qolgan suspeziyaga esa yangi ozuqa muhit qo‗shiladi. Қuyida keltirib o‗tilgan usullar yordamida suspenziyani ko‗chirib olib kolba oғzi qizdiriladi, oldindan qizdirib olingan folgali qopqoq yordamida berkitiladi, uni ustidan esa tsellofan yoki qoğoz yopilib, kolba keyingi ko‗chirib o‗tkazishlargacha kochalkaga qo‗yiladi.
Kalit so'zlar:O'simlik to'qimalari biotexnologiyasiO'zbekistonToshkent farmatsevtika institutibiotexnologiyahujayra kultulasito'qima kultulasio'stirishregeneratsiyaklonal ko'paytirishmorfogenezkallusDNKgen injeneriyasirekombinant DNKprotoplaststerilizatsiyalaminar boksozuqa muhitifitogormonlarauksinsitokininvirusiz ekuv materiallariDNK klonlashtransformatsiyagenetik injeneriyamolekulyar biologiyabiotexnologiya usullariDNK molekulalariRNKoqsilbiosintezgenetik kodgenetik dreyfigenomgenotipgomologik xromosomaDNKRNKEKZONEKSPRESSIYAALLELAMINOKISLOTAANTIKODONBIOPOLIMERLARGENEALOGIYAGENETIK INJENERIYAGENETIK KODGENLAR DREYFIGENOMGENOTIPGOMOLOGIK XROMOSOMADNKi RNKINTRONIRSIYATMODIFIKATOR GENLARNUKLEIN KISLOTAPIRIMIDINPOLIMORFIZMPROMOTORPURINr RNKt RNKURATSILTSITOZINEKZONEKSPRESSIYA