Kompyuter lingvistikasida modellashtirish va analogiya metodlari

Ushbu tadqiqot ishi Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va Oʻrta Maxsus Ta’lim Vazirligi, Termiz Davlat Universiteti, Oʻzbek Filologiyasi Fakulteti, Oʻzbek Tilshunosligi Kafedrasi tomonidan tayyorlangan. Ishning asosiy maqsadi amaliy tilshunoslikning asosiy yoʻnalishlaridan biri boʻlgan kompyuter lingvistikasi haqida tushunchalarni chuqurlashtirish va lingvistik modellashtirishning turlari va uni amalga oshirishni tahlil etish, oʻrganishdir. Ishda tilshunoslikning sof nazariy fan doirasidan chiqib, iqtisodiy samarador yoʻnalishlar taraqqiy topgan fan mavqeini ham olishida zaruriy tadqiqotlar metodologiyasi va metodlari belgilab berish, amaliy tilshunoslikning bugungi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot davri uchun ayniqsa dolzarb boʻlgan ustuvor yoʻnalishlari belgilash va asoslash, ishlab chiqilgan metodlar va metodologiya asosida muayyan amaliy yoʻnalish tavsifini yaratish kabi vazifalar qoʻyilgan. Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati shundan iboratki, malakaviy ishda lingvistik modellashtirish boshqa tilni tekshirish metodlari bilan qiyoslab oʻrganib chiqildi hamda amaliy tilshunoslikning kelajakdagi istiqbolli yoʻnalishlari haqida maʼlumot berildi.

Asosiy mavzular

KIRISH: Mavzuning dolzarbligi. XXI asrda kompyuter texnologiyalari, ilg'or pedagogika va axborot texnologiyalari, yuksak tafakkur, fan va texnikaning jadal taraqqiyotiga urg'u berilgan. Prezidentimiz I.A.Karimovning axborot, kommunikatsiya, kompyuter texnologiyalari va internetning jamiyat hayotiga ta'siri haqidagi fikrlari keltirilgan. Hozirgi paytda injenerlik lingvistikasi, hisoblash lingvistikasi, matematik lingvistika va kompyuter lingvistikasi yuzasidan yangi muammolar oʻrtaga tashlanayotgani ta'kidlangan.
BIRINCHI BOB. KOMPYUTER LINGVISTIKASI AMALIY TILSHUNOSLIKNING ISTIQBOLI SIFATIDA: 1.1. Amaliy tilshunoslik rivoji – ijtimoiy ehtiyoj. Nazariy bilimlarning amalga tatbiqi va tilshunoslik fanining amaliy ahamiyati tushuntirilgan. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning "Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch" asaridan ona tilining ahamiyati haqidagi iqtibos keltirilgan. XX-XXI asr tilshunosligida ona tili fenomenining inson tafakkuri va hayotiy tamoyillari shakllanishidagi oʻrni haqida Vaysberger va uning izdoshlarining fikrlari bayon etilgan. Jahonda amaliy tilshunoslikning rivojlanayotgan jabhalari va ularning oʻzbek tiliga tatbiq qilinishining ijtimoiy va iqtisodiy samaradorligini yuksaltirishga ta'siri haqida soʻz boradi. Tilshunoslikning sof nazariy tadqiqotlaridan amaliy shakllarga oʻtish zaruriyati va bu boradagi bahslar haqida soʻz boradi. Sh.Shahobiddinova maqolasidan misol keltirilgan. 1950-yillardan boshlab tilshunoslikka «mashina tarjimasi» va «mashina tilshunosligi» atamalarining kirib kelishi va kompyuter texnologiyalarining tilshunoslikka ta'siri haqida soʻz boradi. Mashina tarjimasi, formal grammatika nazariyasi va kompyuter lingvistikasi yuzaga kelishi haqida ma'lumot berilgan. 1.2. Kompyuter lingvistikasi yoʻnalishlari. Tilshunoslik fanining XIX asrda mustaqil fan sifatida shakllanishi va keyingi yillarda rivojlanishi haqida soʻz boradi. Sotsiolingvistika, psixolingvistika, etnolingvistika, neyrolingvistika va kompyuter lingvistikasi kabi tilshunoslikning yangi yoʻnalishlari haqida ma'lumot berilgan. XX asrning 50-yillaridan boshlab «mashina tarjimasi», «mashina tilshunosligi» atamalarining paydo boʻlishi va kompyuter texnologiyalarining tilshunoslikka kirib kelishi haqida soʻz boradi. Mashina tarjimasi, formal grammatika nazariyasi va kompyuter lingvistikasi fanlarining yuzaga kelishi haqida ma'lumot berilgan.
IKKINCHI BOB. KOMPYUTER LINGVISTIKASINING TILNI TADQIQ ETISH METODLARI VA LINGVISTIK MODELLASHTIRISH: 2.1. Formal grammatika. Grammatika tabiiy tillar strukturasi haqidagi fan boʻlib, morfologik kategoriya va shakllar, sintaktik ketegoriya va konstruksiyalar hamda soʻz yasash usullari tizimini tashkil etishi haqida ma'lumot berilgan. Grammatikaning ikki yirik sistemasini – morfologik va sintaktik sistemalar – oʻz ichiga olishi haqida soʻz boradi. Grammatika tushunchasining tarixi va rivojlanishi, jumladan, antik davrdagi grammatika, qiyosiy-tarixiy grammatika, Ferdinand de Sossyur va Noam Chomskiyning formal grammatika haqidagi qarashlari haqida ma'lumot berilgan. Grammatik tavsifning eng sodda modeli sifatida gap boʻlaklariga ajratish modeli keltirilgan. Tilshunoslikda an'anaviy gap boʻlaklariga ajratishdan tashqari, gapni kommunikativ nuqtayi nazardan qismlarga ajratish va gapning aktual boʻlinishi ham tushuntirilgan. Gapning tema va rema qismlariga ajratilishi haqida soʻz boradi. Tobelik daraxti (shajara) modeli va uning bevosita ishtirokchilar (immediate constituents) sintaktik modeliga yaqinligi haqida soʻz boradi. Konstruktiv grammatika, transformatsion grammatika va N.Chomskiyning generativ grammatikasi haqida ma'lumot berilgan. Ingliz tilida yadro gaplar va ularning tarkibi haqida ma'lumot berilgan. Strukturaviy grammatikada yadro strukturalardan (operandlar) turli shakliy oʻzgarishlar asosida ikkilamchi sintaktik qurilmalarning hosil qilinishi (transformatsiyalar) va bu jarayondagi vositalar (operatorlar) tadqiq etilgan. Transformatsion grammatikaning matematik lingvistika va kompyuter lingvistikasi fanining rivojlanishidagi ahamiyati haqida soʻz boradi. N.Chomskiy tavsiya etgan grammatikada gaplarni «tugʻdirish» va «tanish, bilish» protseduralari va ularga asoslangan grammatikalar haqida ma'lumot berilgan. 2.2. Matematik statistika va kvantitativ metod. Statistik tahlil metodi va uning tilshunoslikdagi ahamiyati haqida ma'lumot berilgan. Statistika soʻzining lugʻaviy maʼnosi va uning tarixi haqida soʻz boradi. Qadimgi Misr, Rossiya va Angliyadagi dastlabki statistik ma'lumotlar haqida gap boradi. XVII asrda Angliyada yuzaga kelgan «siyosiy arifmetika» fani haqida soʻz boradi. Statistikaning ijtimoiy hodisalarning miqdoriy va sifat jihatlarini oʻrganishi haqida ma'lumot berilgan. Statistika nazariyasiga nisbatan hazilomuz gap va uning til hodisalariga tatbiqi natijasida lingvostatistika sohasi shakllanishi haqida soʻz boradi. Lingvostatistik tahlilning oʻzbek tilidagi qoʻllanish sohasi va ahamiyati haqida ma'lumot berilgan. Matnni statistik tahlil qilishda qoʻllaniladigan usullar va matnlarning tanlanishi, ularning hajmi va nisbiy chastotasi haqida ma'lumot berilgan. Zif qonuni va uning matnning statistik tahlilida qoʻllanishi haqida soʻz boradi. Matnning statistik tahlilining atributsiya muammosiga ta'siri haqida soʻz boradi. 2.3. Tilni modellashtirish - tilni kompyuterda tekshirishning optimal usuli. Model tushunchasi va uning tabiiy fanlardagi va ijtimoiy fanlardagi ahamiyati haqida ma'lumot berilgan. Modellarni shartli ravishda tasniflash mumkinligi va ularning turlari (tabiiy, matematik, mantiqiy-matematik, kompyuterli modellar) haqida soʻz boradi. Kompyuterli modellashtirishning lingvistik model tushunchasi va uning turlari (inson nutqiy faoliyati modellari, lingvistik tadqiqot modellari, metamodellar) haqida ma'lumot berilgan. Modellashtirish metodining afzalliklari va kamchiliklari haqida soʻz boradi. 2.4. Tilni analogiya metodi asosida formallashtirish. Analogiya metodi va uning tilshunoslikdagi, xususan, kompyuter lingvistikasidagi ahamiyati haqida ma'lumot berilgan. Analogi yordamida hodisa va jarayonlarning oʻxshash jihatlarini aniqlash, yaʼni sifat va ravish kabi soʻz turkumlarining mushtarak jihatlarini ajratish haqida soʻz boradi. Analogi yaning induksiya va deduksiya metodlari bilan aloqadorligi haqida soʻz boradi. Akademik L.V.Sherbaning «Глокая куздра штеко будланула бокра и кудрячит бокренка» jumlasi misolida analogiya metodini tushuntirib berilishi haqida soʻz boradi. Kompyuter lingvistikasidagi matnning avtomatik analizi yoʻnalishida analogiya metodining ahamiyati haqida soʻz boradi.
XULOSA: Ushbu tadqiqot ishi Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va Oʻrta Maxsus Ta’lim Vazirligi, Termiz Davlat Universiteti, Oʻzbek Filologiyasi Fakulteti, Oʻzbek Tilshunosligi Kafedrasi tomonidan tayyorlangan. Ishning asosiy maqsadi amaliy tilshunoslikning asosiy yoʻnalishlaridan biri boʻlgan kompyuter lingvistikasi haqida tushunchalarni chuqurlashtirish va lingvistik modellashtirishning turlari va uni amalga oshirishni tahlil etish, oʻrganishdir. Ishda tilshunoslikning sof nazariy fan doirasidan chiqib, iqtisodiy samarador yoʻnalishlar taraqqiy topgan fan mavqeini ham olishida zaruriy tadqiqotlar metodologiyasi va metodlari belgilab berish, amaliy tilshunoslikning bugungi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot davri uchun ayniqsa dolzarb boʻlgan ustuvor yoʻnalishlari belgilash va asoslash, ishlab chiqilgan metodlar va metodologiya asosida muayyan amaliy yoʻnalish tavsifini yaratish kabi vazifalar qoʻyilgan. Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati shundan iboratki, malakaviy ishda lingvistik modellashtirish boshqa tilni tekshirish metodlari bilan qiyoslab oʻrganib chiqildi hamda amaliy tilshunoslikning kelajakdagi istiqbolli yoʻnalishlari haqida maʼlumot berildi.