Синтаксис

Ushbu kitob "Házirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis" páni boyınsha tayarlanǵan bolıp, bakalavr studentleri ushın ámeliy jumıslar, referat temaları hám test sorawları sıyaqlı materiallardı óz ishine aladı. Kitap til iliminiń sintaksis bólimini tereń úyreniwge baǵdarlanǵan bolıp, sóz dizbegi, gáp hám olardıń túrleri, sintaksislik baylanıslar, qospa gáplerdiń túrleri hám olardıń qollanılıwı sıyaqlı kóplegen tema hám mavzular ámeliy tapsırmalar hám testler menen jetkilikli dárejede ashıp berilgen.

Asosiy mavzular

Sintaksis pa'ninin' tiykarg'ı maqseti hám studentiń úyreniw procesinde tómendegilerdi orınlay alıwı: Sintaksistiń tiykarǵı maqseti - sóz dizbegi hám gápler, grammatikalıq qupılısı, sóz dizbeginiń dúzilisi, sóz dizbegi hám gáplerdiń baylanısıw usılları, gáptiń túrleri, gáp ázaları haqqında maǵlıwmat beriw hám sóz dizbeklerin kórip shıǵıw bolıp tabıladı. Studentler sintaksisti úyreniw procesinde sózlerdiń baylanısıw usılların biliwi, sóz dizbeklerin dúziwi, jay gápler hám olardıń túrleri, sintaksislik xızmeti haqqında túsinikke iye bolıwı kerek.
Sintaksislik birlikler hám olardıń túrleri: Sintaksistiń tiykarǵı birlikleri sóz dizbegi hám gáp bolıp tabıladı. Ózbek tili sintaksisinde óz-ara ma'nilik hám formalıq jaqtan baylanısqa túsiwi arqalı óz-ara baylanısqan sóz dizbekleri hám gápler u'yreniledi. Gápler bolsa adamlar arasında óz-ara pikır alısıw, húwawlıq baylanıs dúziwshi tiykarǵı qurallardıń biri bolıp tabıladı. Sintaksislik birliklerge tórt túrli gruppaga bóliwge boladı: sóz dizbegi, jay ga'p, qospa ga'p, tekst.
Ga'p ha'm onin' tu'rleri: Ga'p - til iliminiń tiykarǵı sintaksislik birligi. Adamlardıń óz-ara múnásebetleri, pikiri, huwıwı qatnasları úshın tiykarǵı dáreje bolıp tabıladı. Ga'pte adam oyınan payda bolǵan túsinikler ámelge asadı. Ga'pke tiyisli grammatikalıq kategoriyalarǵa predikativlik, ma'ha'l hám modallıq jatadı. Ga'pler mazmuni boyınsha xabar, soraw, buyrıq, u'ndew ga'pleri bolıp bólinedi.
Ga'p a'gzalari: Ga'ptin' quramina kirgen sozler bir-biri menen sintaksislik baylanısı arqalı sóz a'gzalarinın' xızmetin atqaradı. Bas a'gzalarǵa baslawısh hám bayanlawısh kiredi. Ekinshi dárejeli a'gzalarga anıqlawısh, tolıqlawısh, pısıqlawısh jatadı. Bul a'gzalar sóz dizbekleri hám gápler arqalı óz-ara baylanıslı bolıp, óz-ara ma'nilik qatnaslardı óz ishine aladı.
Qospa ga'p hám onin' tu'rleri: Qospa gáp eki yamasa bir neshe jay gáplerdiń grammatikalıq qurallar arqalı baylanısınan dúziledi. Gáplerdiń baylanısıw usılları hám grammatikalıq quralları boyınsha tórt túrge bólinedi: dizbekli, bag'ınıń'qılı, da'nekersiz hám aralas qospa gápler.
Tiykarǵı sintaksislik birlikler: Sintaksis - til iliminiń tórt bólimnen biri bolıp, sózlerdiń qurlısı, sóz dizbegi, gáp hám olardıń qurlısı hám óz-ara baylanısıwı úyreniledi. Sintaksistiń tiykarǵı birlikleri sóz dizbegi hám gáp bolıp tabıladı. Sintaksislik birliklerge sózler, sóz dizbegi, gáp, qospa gáp hám tekst kiredi.
Irkilis belgileri ha'm olardi'n' qollanili'w orinlari: Punktuaciya – sóz dizbegi hám gáp dúziwiniń ózgesheliklerin bildiretuǵın jáne jàzba tilindegi óz-ara baylanıslardı ámelge asıratuǵın belgiler bolıp tabıladı. Irkilis belgileri ma'nili, grammatikalıq hám intonaciyaǵa tiykarlana ótiledi. Irkilis belgileri belgili bir ma'nidi bildiriwshi tiykarg'ı sintaksislik birlikler bolıp tabıladı.