Qaraqalpaq folklorindad’I toponimlerdin’ lingvistikaliq analizi

Ushbu dissertatsiya ishi Oʻzbekiston Respublikasi Joqarı hám Orta Arnawlı Bilimlenidiriw Ministrligi Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq Mámleketlik Universiteti Magistri Xojaxmed Elbayevich Tolıbaev tárepinen tayarlandı. "QARAQALPAQ FOLKLORÍNDAĠÍ TOPONIMLERDIŃ LINGVISTIKALÍQ ANALIZI" ataması menen jazılǵan bul jumıs 5A120102 - Lingvistika (qaraqalpaq tili) qánigeligi boyınsha Magistr akademiyalıq dárejesin alıw ushın usınılǵan. Jumıs 2018-jılı Nókis qalasında tayar bolǵan.

Asosiy mavzular

KIRISIW: Magistrlik dissertaciya temasınıń tiykarlanıwı hám oniń aktual'lıǵı. Sońģı waqıtlarda qaraqalpaq xalqınıń bay mádeniyatınıń úlgisi esaplangan qaraqalpaq awızki dóretpelerin úyreniw ilminiń túrli tarawların – folkloristika, til bilimi, tariyx, ádebiyattanıw, etnografiya t.b. qızıǵiwshılıq tuwdırmaqta. Ásirese, qaraqalpaq folklorınıń 100 tomlığınıń baspadan járiyalanıwı buģan keń múmkinshilikler jarattı. Ózbekstan Respublikası Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev bul haqqında: "Qaraqalpaqstanlı ilimpazlar tárepinen 100 tomnan ibarat «Qaraqalpaq folklorı» baspadan shıģarılģanı, hesh gúmansız, úlken miynettiń nátiyjesi. Endigi wazıypa áne usınday ájayıp ruwxıy baylıq jas áwladımız kewlinen tereń orin alıwı ushın perzentlerimizdiń kitapxanlıq mádeniyatın asırıwdan ibarat» – dep kórsetedi.
I BAP. QARAQALPAQ FOLKLORLÍQ TEKSTLERINDE TOPONIMLERDIŃ ORNÍ: Hárqanday onomastikalıq izertlew aldıngı tájiriybelerdiń dawamı qaralıp hám onnan sońģı izertlewler ushın da teoriyalıq tiykar bolıp xızmet etedi. Hárbir ilim tarawı sıyaqlı onomastikanın yamasa onın bir bólimi toponimikanın da óz izertlew metodları, aspektleri, principleri hám derekleri bar. «Onomastika sociallıq ilimlerdiń metodları hám usıllarınan paydalanbaydı, al onıń tillik birliklerdegi maglıwmatları basqa ilimler ushın da áhmiyetli hám bunı tek lingvistikalıq analizlew arqalı ģana alıw múmkin». Ilimiy ádebiyatlarda onomastikanıń tiykargı bağdarları sıpatında: 1) Teoriyalıq onomastika; 2) Sıpatlama onomastika; 3) Tariyxıy onomastika; 4) Ámeliy onomastika; 5) Poetikalıq onomastika bagdarları kórsetiledi. Biziń bul izertlew jumısımız poetikalıq onomastika bagdarına kirip, qaraqalpaq folklorlıq tekstlerindegi jer-suw atamaların lingvistikalıq úyreniwge tiykarģı dıqqattı qarattı.
I.2. Toponim – xalıq dúnyatanımınıń folklordaǵı sáwleleniw forması: Ilimpazlar til ilimi tariyxında paradigmalardıń ózgeriw hádiysesin tómendegi basqıshlarga bóledi: 1) Salıstırmalı-tariyxiy til bilimi (komparativistika); 2) Sistem-strukturalıq til bilimi (funkcional lingvistika, deskriptiv lingvistika, glossematika, etnolingvistika); 3) Antropocentristlik til bilimi (sociolingvistika, kognitiv lingvistika, pragmalingvistika, lingvokulturologiya t.b.). Antropocentristlik bagdarlardıń qáliplesiwine I.A.Boduen de Kurteneniń «til individual qubılıs bolıp tek insan miyinde júzege keledi hám insanga xizmet etedi» degen pikiri tásir etti. «Antropocentristlik bagdarda izertlewler alıp barıw házirgi til iliminiń baslı qásiyetlerinen biri esaplanadı. Usığan kóre búgingi kúnde til bilimi menen baylanıslı halda sociolingvistika, psixolingvistika, lingvomádeniyattanıw, kognitiv lingvistika sıyaqlı bir qatar jańa ilim tarawları rawajlanbaqta. Bul bolsa lingvistikalıq izertlewlerde til hám oylaw, til hám sana qatnasları tábiyatına jáne de tereńirek kirip barıw ushın tiykar jaratadı».
II BAP. QARAQALPAQ FOLKLORÍ TOPONIMLERINIŃ GRAMMATIKALÍQ ÓZGESHELIKLERI: Jer-suw atamalarınıń jasalıwı tildiń sóz jasalıw funkiyalarına derlik sáykes keledi, degen menen jer-suw atamalarınıń jasalıwında ayırım ózgeshelikler bayqaladı. Qaraqalpaq tiliniń akademiyalıq ilimiy grammatikasında morfemalıq usıllarga: affiksaciya, sóz qosılıwı, sóz qosılıwı hám affiksaciya, abbreviaciya, morfemalıq emes usıllarga leksika-semantikalıq hám leksika-sintaksislik usıllar kiritilgen. Al, joqarı oqiw orınları ushın basılıp shiqqan sabaqlıqta affiksaciya, sóz qosılıwı, sóz qosılıwı hám affiksaciya, leksika-semantikalıq hám leksika-sintaksislik usıllar kórsetilgen.
II.1.2. Konversiya usılı: Til biliminde konversiya ataması menen bir qatarda leksika-semantikalıq termini de qollanıladı. Qaraqalpaq folklorınan jıynalgan materiallar tiykarında toponimikalıq konversiyanıń eki túrin ajıratıp kórsetiwge boladı: 1) ishki konversiya; 2) sırtqı konversiya. Eger toponim, onomastikanıń basqa birlikleri tiykarında – etnonim, antroponimlerden jasalsa ishki konversiya, al onomastikalıq sistemaga kirmeytuģın birliklerdiń járdemi menen jasalsa, sırtqı konversiya dep ataw maqsetke muwapıq.
II.1.3. Affiksaciya usılı: Geografiyalıq atlardıń quramında affikslerdiń yamasa formantlardıń tákirarlanıp keliwine ilimpazlar dıqqat qaratıp kelmekte. Sırttan qaraganda logikaga tuwrı kelmeytuģın, gez kelgen sózlerdiń ápiwayı qosılıwınan ibarattay bolıp kórinetuģın atamalar tillik tárepten durıs úyrenilse, olardıń quramında, payda bolıwında belgili bir nızamlılıqlardıń bar ekenligin kóriwge boladı. «Toponimlerdi formantlarga qarap úyreniw tarawında keyingi on jıllıqlarda úlken jumıslar islendi. Bul usıldıń kóp ģana tárepdarları onı júdá áhmiyetli hám isenimli usıl dep esaplaydı». Bunıń baslı sebebi, geografiyalıq obyektlerge berilgen atamalardıń qurılısında bir qıylı formantlardıń keliwi birdey mánini anlatadı hám sol obyektke atama bergen xalıqtıń nominaciyalaw principlerin, toponimlerdi jasaw modellerin anıqlawģa múmkinshilik beredi. Affiksaciya usılı járdeminde jasalgan toponimler de qaraqalpaq folklorı toponimiyasında belgili orındı iyeleydi.
II.2. Geografiyalıq terminlerdiń xızmeti: Qaraqalpaq til biliminde Qaraqalpaqstan toponimikasında qollanılatuģın toponimikalıq terminlerdiń ishinde kópshilik túrkiy tillerde ortaq terminlerdi, Orta Aziyada túrkiy tiller ushın, al ayırım jagdaylarda tek Qaraqalpaqstan territoriyası ushın tán terminlerdi de ushıratıwģa boladı. Qaraqalpaqstan toponimlerin birinshi ret monografiyalıq jobada izertlegen Q. Ábdimuratov boldı. Sonıń menen birge, M.Qurbanovtıń kandidatlıq dissertaciyasın atap ótsek boladı. Sogan qaramastan, Qaraqalpaqstan toponimiyasınıń ásirese folklorlıq shıģarmalardıń tili máseleleri ele tolıq úyrenilmedi. Sonlıqtan biz qaraqalpaq xalıq dastanlarındağı toponimlerdiń payda bolıw sebeplerin, olardıń mánilerin, grammatikalıq qurılısın ele de tereńirek izertlep, olardı aship kórsetiw qaraqalpaq toponimikasındağı aktual máselelerdiń biri bolıp esaplanadı.
III BAP. QARAQALPAQ FOLKLORÍ TOPONIMLERINIŃ TARIYXÍY-ETIMOLOGIYALÍQ ANALIZI: Qaraqalpaq tiliniń folklorlıq toponimiyasınıń taralıw shegaraları júdá keń. Onın quramında Oraylıq Aziya, Shıgıs hám Batıs Aziya aymaqlarında, Kavkaz, házirgi Rossiya aymaqlarında, Arabstan yarım atawı, Afrikanıń ayırım mámleketleri, t.b. jaylasqan toponimler ushırasadı. Al, ayırım folklorlıq dóretpelerdegi toponimler tikkeley Qaraqalpaqstan aymağındağı jer-suw atamaların bildiredi. Sonlıqtan, qaraqalpaq awızeki xalıq dóretpelerinde ushirasatuģın toponimlerdi usı bir qatar tillerdegi materiallar menen salıstırmalı úyreniw áhmiyetli juwmaqlar shıģarıwda nátiyjeler beriwi sózsiz. Toponimika ilimi rawajlanıp baradı eken, óz náwbetinde toponimikalıq atamalardıń qurılısı, túbir bóleginiń durıs ańlatılıwı, nátiyjede toponimlerde jámlengen máni-mazmun ańlasılıwın támiyinleydi. Bul jagday bolsa lingvistikalıq analizlersiz, yağnıy lingvistikalıq metodlardı qollanbastan ámelge aspaydı. Toponimler eń aldı menen leksikalıq birlik esaplanadı. Sonlıqtan olar da basqa leksikalıq birlikler sıyaqlı tillik qatlamlarga ajıraladı. Ilimiy ádebiyatlarda, kóbinese tórt úlken toparģa bólinedi: 1) óz qatlam sózlerinen quralgan toponimler; 2) ózlesken qatlam sózlerinen qáliplesken toponimler; 3) óz hám ózlesken qatlam sózlerinen quralgan toponimler; 4) kelip shığıwı belgisiz bolgan leksikalıq birliklerden qáliplesken toponimler kompleksi.
III.1. Toponimlerdiń quramında túrkiy hám mongol tili elementleri: Qaraqalpaq folklorı toponimiyasınıń basım kópshiligin túrkiy sózler quraydı. Azaw sháhár toponimi «Qoblan» dastanında ushirasatuģın sháhar ataması. Bul qala házirgi waqıtta Rossiya aymağında jaylasqan. Mısalı, Bizler, aģa, bunnan ketik, Azaw sháhárine jettik. (447-b. “Qoblan" dástanı. Káram jıraw Nağımov variantı). Azaw toponiminiń kelip shığıwı boyınsha túrli pikirler bar. V.V.Radlov bul sózdiń túrkiy tiline tiyisli ekenin aytıp, «tómengi» degen máni bildiredi dep jazadı. Pospelov bul sózdi túrkiy tilindegi azak dáryanıń quyar jeri mánisin bildiretuģının keltiredi.
III.3. Toponimlerdiń quramında basqa da til elementleri: «Ġárip ashıq» dástanınıń tilinde ushırasatuģın toponimlerdiń biri – Hálepshırwan bolıp, tómendegi mısalda ushiratamız: Hálepshırwan kettik bizler, Kórgenshe xosh qalıń sizler, Sırdashlarım, áy, kánizler. Qalıń allayar-allayar. (234-b. «Ġárip ashıq» dastanı. Qazı Máwlik variantı) Hálepshirwan - Siriya mámleketindegi júdá áyyemgi, b.e.sh. II mıńıńshı jıllıqlarga tiyisli qala. Xettlerdiń tilinde Xalap, túrklerde Xalep, al evropalılar bul qalanı – Aleppo dep ataydı. Qala atamasınıń kelip shığıwı boyınsha anıq maglıwmatlar joq. Toponim qanshelli áyyemgi dáwirlerge tiyisli bolsa, onıń atalıw sebebin anıqlaw sonshelli qıyın boladı. Eń áyyemgi toponimlerdiń kelip shığıw negizin, atalıw sebebin anıqlaw ayırım shamalawlar arqalı aytıw múmkin. Bir qatar ilimpazlar Xaldı etnonimi menen baylanıstıradı hám etnotoponim dep esaplaydı. Degen menen, ilimpazlar ushın Haleb toponiminiń mánisi elege shekem jumbaq bolıp qalmaqta. Ilimpazlardıń birqatarı qala ataması semit tillerinen alınıp «temir» yamasa «mis» degendi anlatıwı múmkin dep esaplasa, basqaları b.e.sh. II mıń jıllıqlarda usı aymaqqa kelip ornalasqan amorey qáwimleri qalanın atın «Xalaba» dep ataganlığın shamalaydı. Bul sol qáwimlerdiń tilinde «aq» reńdi bildirgen. Bunday shamalawģa sebep retinde Xaleb jeriniń reńi aqshıl reńde bolıwın, sonday-aq qalanıń áyyemde mramor tasın óndiriwde tiykargı oray bolganlığın kórsetedi. Sonıń menen birge, jáne bir shamalaw bar bolıp, ol ańızģa tiykarlangan. Bul boyınsha, áyyemde Abraam degen kisi sayaxatshılardı óz sıyırınıń súti menen sıylagan hám sonlıqtan Xaleb toponimi «sút beriwshi» mánisin bildiretuģınlığı aytıladı.
JUWMAQ: Qaraqalpaq xalıq awızeki dóretpeleri jer-suw atamaları sistemasına ogada bay derek. Bul dóretpeler tilindegi jer-suw atamaların úyreniw qaraqalpaq onomastikası, ásirese lingvofolkloristika, poetikalıq onomastikası ushın áhmiyetli maglıwmatlardı jetkerip beredi. Sonı da aytıw kerek, geografiyalıq atlardı úyreniwde asıĝıslıq etiwge bolmaydı, sebebi toponimnen hárqanday mánini keltirip shıģarıw múmkin. Basqasha aytqanda, sol aymaqta jasawshı xalıq toponim qansha «júkti» ózinde saqlawına baylanıslı geografiyalıq obyektlerge atama tańlagan. Solay eken, geografiyalıq atlar jerdiń qanday da bir qásiyetin, oniń menen baylanıslı tariyxıy waqıya-hádiyselerdi ózinde jámlegen ápiwayı sóz benen sol jerdiń sherikles bolıp keledi. Sonlıqtan, jer-suw atamalarınıń túbirinde xalıq ótmishi, turmısı, tili hám usıgan baylanıslı basqa da kóplep sırlardı asırap kiyatırgan baylıq bolıp tabıladı. Solay etip, qaraqalpaq folklorındağı jer-suw atamalarınıń jasalıwı, grammatikalıq qurılısı, tariyxıy-etimologiyalıq jaqtan tariyxıy shıĝısı boyınsha túrlerin analizley otırıp, tómendegidey juwmaqlarga keldik: 1. Qaraqalpaq folklorında ushirasatuģın jer-suw atamaları kóp ásirlik tarixıy jámiyetlik-siyasiy processlerdiń jemisi. Olardıń ishinde ayırımları arxaikalıq qatlamģa kirip ketken bolsa, ayırımları elege shekem qollanılatuģın toponimler sistemasın quraydı. Ayırım atamalar fonetikalıq ózgerislerge ushıragan. 2. Qaraqalpaq folklorındağı jer-suw atamalarınıń grammatikalıq jaqtan konversiya, affiksaciya hám sintaksislik-leksikalıq usıllar arqalı jasalganlığın anıqladıq. Kórsetilgen usıllar óz gezeginde ózgesheliklerine qaray jáne de kishi usıllarga bólip qaraldı. 3. Qaraqalpaq xalıq dástanlarındağı jer-suw atamalarınıń jasalıwında konversiya ónimli usıllardıń biri. Konversiya usılın ekige: ishki hám sırtqı konversiya usılı arqalı jasalgan toponimlerge bóldik. İshki konversiya usılında qaraqalpaq folklorındağı toponimlerdiń jasalıwında etnonim hám antroponimlerdiń konversiya usılı arqalı toponimge aylanıwın izertledik. Sırtqı konversiyada fitonimler, zoonimler hám apellyativlerden jasalgan jer-suw atamaların analizledik. 4. Qaraqalpaq folklorındağı jer-suw atamalarınıń quramında geografiyalıq terminler jiyi ushırasadı. Bul geografiyalıq terminler tarixıy shığısı boyınsha kóp tillik qatlamģa iye. Al, olardıń kópshilik bólegin túrkiy tillerge ortaq sózler quraydı. Bul geografiyalıq terminlerdi oronimikalıq, gidronimikalıq hám oykonimikalıq terminlerdiń toponimniń jasalıwındağı xızmetlerin anıqladıq. 5. Jer-suw atamaların tariyxıy-etimologiyalıq jaqtan tariyxıy shıgısı boyınsha túrkiy hám mongol til elementleri, arab hám parsı til elementlerine bólip qaradıq. Dástanlardağı jer-suw atamalarınıń ishinde túrkiy tillerine ortaq sózler toparı basım kópshiligin quraydı. Sonıń menen birge, dástanlardıń areallıq taralıw shegarasınıń keńligine qaray basqa til elementleriniń de ushirasatuģının baqladıq ham olarga tariyxıy-etimologiyalıq analiz berdik. 6. Kórkem tekstlerde til birlikleri belgili bir stilistikalıq hám poetikalıq funkciyalarga boysındırılgan halda jumsaladı. Qaraqalpaq dástanları bular kórkem tekstler. Sonlıqtan, onın quramındağı jer-suw atamaları da basqa til birlikleri uqsap poetikalıq maqsette jumsalģan. Bunda, ásirese, dástanlardı atqarıwshı jıraw-shayırlardıń bayanlaw stili ayrıqsha orındı iyeleydi. 7. Toponim – folklordağı xalıq dúnya tanımın kórsetiwshi belgilerdiń biri. Bul bagdarda qaraqalpaq folklorındağı toponimler áhmiyetli derek xızmetin atqaradı. Biz, qaraqalpaq folklorındağı toponimikalıq ápsana, anızlardı, sonıń menen birge reńdi bildiriwshi sózlerdiń jer-suw atamalarında ushırasıwın qaraqalpaq xalqınıń atama beriw principlerin basqa xalıqlar menen salıstırmalı izertledik. 8. Dástanlarda qollanılgan toponimler tereń motivlesken bolıp keledi. Dástannıń ideyasın ashıwda, qaharmanlardıń atlanısların, epizodlardı tolıqtırıwshı, obrazlı súwretlewde ózine tán stillik maqsetke boysındırılgan boladı. Toponimler dástandaģı epizodlar ortasında baylanıstırıwshi, ózinde epikalıq konfliktti sińdirgen bir tutuas liniya esaplanadı. Toponimlerdiń bunday stillik maqsetke boysındırılıwı tıńlawshı yamasa oqiwshıģa estetikalıq tásir ótkizedi. 9. Qaraqalpaq folklorı tillik, ádebiy, tariyxıy, etnografiyalıq t.b. ilimler ushın bahalı derek wazıypasın atqara aladı. Keyingi dáwirlerde qaraqalpaq folklorınıń tilin izertlew aktual máselelerdiń birine aylanbaqta. Biziń, izertlew jumısımız, onıń bir bólegin jer-suw atamaların lingvistikalıq aspektten úyreniwge arnalgan. Bunnan keyin de, Qaraqalpaq xalıq awızeki dóretpelerindegi jer-suw atamaların til biliminiń túrli aspektlerinde poetikalıq onomastika, kognitiv lingvistika, lingvokulturologiyalıq bagdarlarda izertlew talap etiledi. Mine usınday izertlewler qaraqalpaq til ilimin, sonıń ishinde onomastika, lingvofolkloristikasın lingvistikalıq oy-pikirler menen jáne de bayıtıwģa xızmet etedi.