O’zbek marosim-udumlarining etnohudidiy xususiyatlari

Ushbu kitob Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va Oʻrta Maxsus Taʼlim Vazirligi va Oʻzbekiston Respublikasi Madaniyat Vazirligi tomonidan nashrga tavsiya etilgan boʻlib, u Oʻzbekiston Davlat Sanʼat va Madaniyat Institutida tayyorlangan. Kitobda Oʻzbekistonning Qashqadaryo vohasida nikoh toʻylari, xususan, kelin salomlar, yor-yorlar, alla va boshqa marosim folkloriga oid janrlar, ularning tarixi, mazmuni, shakli va badiiy xususiyatlari, shuningdek, ijro etilishi hamda ularning oʻziga xos xususiyatlari ilmiy-tadqiqiy asosda oʻrganilgan. Kitobning «KIRISH» qismida oʻzbek xalq ogʻzaki ijodining ajdodlarimizdan meros boʻlib kelayotgan maʼnaviy boyligi, uning taraqqiyoti va ahamiyati, shuningdek, folklorshunoslikning bugungi kunda oʻziga xos jihatlari haqida soʻz boradi. «QASHQADARYO VOHASI OʻZBEK BESHIK TOʻYLARIGA XOS AYTIM, OLQISH VA QOʻSHIQLAR» qismida beshik toʻylari bilan bogʻliq urf-odatlar, marosimlar, ayniqsa ularda ijro etiladigan aytim, olqish va qoʻshiqlarning oʻziga xos jihatlari tahlil qilingan. «VOHANING SUNNAT (XATNA) TOʻYLAR FOLKLORI JANRLARI» qismida esa Oʻrta Osiyo xalqlarida, jumladan, Qashqadaryo vohasida oʻtkaziladigan sunnat toʻylarining oʻziga xos janrlari, ularning tarixi, mazmuni va ijro etilishi haqida atroflicha soʻz yuritilgan. «QASHQADARYO NIKOH TOʻYI FOLKLORI» qismida esa nikoh toʻylari, ularning bosqichlari, marosimlari, udumlari hamda ularda ijro etiladigan folklor janrlari, xususan, kelin salomlar, yor-yorlar, alla va boshqa lirik qoʻshiqlarning oʻziga xos xususiyatlari ilmiy-nazariy jihatdan tadqiq etilgan. Kitobning oxirida «Xulosa» qismi keltirilgan boʻlib, unda muallif tadqiqotning asosiy natijalarini umumlashtirgan. «Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati» esa muallifning ushbu mavzu boʻyicha olib borgan tadqiqotlari, adabiyotlar va manbalar bilan tanishib chiqish imkonini beradi. Kitob Oʻzbekiston Davlat Sanʼat va Madaniyat Instituti talabalari, shuningdek, folklorshunoslar, etnograf va ushbu muammoga qiziquvchilar uchun muhim manba boʻlib xizmat qiladi.

Asosiy mavzular

• KIRISH: Oʻzbek xalq ogʻzaki ijodi ajdodlarimiz badiiy salohiyatining asrlar mobaynidagi taraqqiyoti davomida shakllangan qudratli ma’naviyat xazinasidir. Zukko ajdodlarimizning dastlab voqielikka bo’lgan mifologik qarashlari tafakkur taraqqiyoti davomida badiiy-estetik hodisaga aylanib, so’z vositasida poetik ifodalashlar natijasida xilma-xil janrlardan tarkib topgan folklor an’analari shakllanib, asrlar davomida xalq badiiy salohiyati sarchashmasidan oziqlanib, rivojlanib kelgan. Folklor xalqimizni yuksak qadriyatlar ruhida tarbiyalovchi ma’naviyat sarchashmasidir. Xalq og’zaki ijodiyotida mujassamlashgan xalqona g’oyalar yosh avlodni ma’naviy komil insonlar qilib tarbiyalashda muhim amaliy ahamiyat kasb etgan. Xalq yaratgan bebaho tafakkur durdonalari o’zbek madaniyati, xususan, yozma adabiy an’analarning shakllanishi va takomillashishini ta’minlagan manba bo’lib hisoblanadi. Xalqimiz tomonidan yaratilgan folklor san’ati an’analarini rivojlantirish va yanada kamol toptirishda, ayniqsa, folklor qadriyatlarini jahonga tanitishda o’zbek folklorshunoslari, san’atshunoslar qatori folklor-etnografik jamoalar, askiyachi va qiziqchilar, dorbozlar va xalq hunarmandlari, baxshi-shoirlar, xalfa va jirovlar ulkan ishlarni amalga oshirmoqdalar. Mamlakatimiz o'zining milliy mustaqilligini qo'lga kiritgandan boshlab xalqimizning urf-odatlari, marosimlari va an'analariga berilayotgan e'tibor, ularni tiklash, saqlash va keyingi avlodga yetkazish yo'lida samarali sa'y-harakatlar olib borilmoqda. Zero, yurtimizning kelajagi bo'lgan yosh avlodni eng avvalo milliy an'analar, o'tmishimizga hurmat, tariximiz bilan g'ururlanish ruhida tarbiyalash masalalariga davlatimiz tomonidan e'tibor berilishi mamlakat va millat uchun juda muhim. Ma'lumki, o'zbek folklorshunosligi o'zining yangi taraqqiyot bosqichiga qadam tashlab, odimlab bormoqda. Dastlabki qadamlarini xalq ijodini aniqlash va ularning repertuarini yozib olish, turli janrlarni tadqiq etishdan boshlagan folklorshunosligimiz filologik yo'nalishdagi mustaqil fan tarmog'i sifatida shakllanish barobarida xalqimizning betakror ijodini dunyo miqyosida tanitishga ham erishdi. Mana shu davrda xalq dostonlari, ertak va maqollari, topishmoq va latifalari, afsona va naqllari, qo'shiq va og'zaki drama janrlari, marosim folkloriga aloqador ko'plab janrlar tadqiq etildi. O'zbek xalqi esa tarixan to'qsondan ortiq urug’ va qabilalar birlashmasidan lashkil topgan. Ana shu urugiarning respublikamiz hududida joylashish tarzi ham, ma'lum darajada, alohida-alohida hududlarga to'g'ri keladi. Endilikda o'zbek xalq ijodining janrlari, ularning marosim va marosimga aloqador bo'lmagan ko'rinishlari haqida to'laroq tasavvurga erishish uchun har bir hudud alohida-alohida o'rganilishi lozim. Demak, hozirgi o'zbek folklorshunosligining muhim xususiyati xalqimiz ijodini muayyan hududlar doirasida o'rganish bilan xarakterlanadi. Bu yo'nalishda esa marosim folklorini o'rganish nafaqat folklorshunoslik, balki etnografik jihatdan ham katta ahamiyat kasb etadi. Chunki turli urug'lar va ular yashaydigan joylardagi marosim folklori umumo'zbek marosim folklori doirasida ko'pgina umumiyliklarga ega bo'lishi bilan birga qator o'ziga xos xususiyatlarga ham egaki, bunday holat o'z-o'zidan marosim folklorini hududiy o'rganishni kun tartibiga qo'ymoqda. Buning bosh sababi hozirgi paytda xalqning yagona millat sifatida tobora jipslasha borishi, turli urug'lar o'rtasida quda-andachilik aloqalarining kuchayib borishi sekin-asta urug'lar o'rtasidagi chegaralarning yo'qolishiga sabab bo'lmoqda. Oqibatda marosimlarimiz va ularda ijro etiladigan folklor janrlari tabiatida ham umumiylik kuchayib, turli joy va urug'larga xos kolorit so'nib bormoqda. Bundan tashqari madaniy rivoj- lanish oqibatida marosimlarda fan-texnika yutuqlaridan foydalanishning kuchayishi, eski urf-odatlarimiz bilan bog'liq aytimlarni biladigan qariyalarimizning tobora kamayib borishi ham xususiy tadqiqotlarni ko'paytirishni talab etadi. Hududiy o'rganishlar bahonasida, birinchidan, u yoki bu hududga xos folklor asarlari jamlanadi, tahlil etiladi, ikkinchidan, bu materialning umumxalq miqyosida tutgan o'rni belgilanadi. Mana shunday hayotiy ehtiyoj bizni Qashqadaryo viloyati to'y marosimlari folklorini o'rganishga da'vat etdi. Endilikda xalq an'ana va marosimlari eskilik qoldig'i yoki feodal jamiyatdan saqlanib qolgan sarqit emas, balki xalqimizning qadim-qadimdan beqiyos badiiy dahoga ega ekanligini isbotlovchi nodir an'analar sifatida baholanishi muqarrar. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 17 fevraldagi PQ-2789-sonli “Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi, 2017 yil 20 apreldagi PQ-2909-sonli “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi, 2017 yil 13 sentyabrdagi PQ-3271-sonli “Kitob mahsulotlarini nashr eyish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutoalasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ’ib qilish bo’yicha kompleks chora tadbirlar dasturi to’g’risida”gi qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 7 oktyabrdagi “2010-2020 yillarda nomoddiy madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish, asrash, targ’ib qilish va ulardan foydalanish Davlat dasturini tasdiqlash to’g’risida”gi 222-son qarori, shuningdek, ilmiy-pedagogik faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu uslubiy qo’llanma muayyan darajada xizmat qiladi.
• QASHQADARYO VOHASI O'ZBEK BESHIK TO'YLARIGA XOS AYTIM, OLQISH VA QO'SHIQLAR: To'y ota-bobolarimizdan qolgan bebaho madaniy-ma'naviy qadriyat bo'lib, u tiriklik shukronasi, orziqib kutilgan ezgu tilaklar, shodu xurramlikning ramziy ifodasidir. Xoh moziyga nazar tashlaylik, xoh bugungi kunimiz nazari bilan ertangi kunimizni fikran tasavvur etaylik, to'y marosimlari o'zining shakliy va mazmuniy jihatlari bilan barcha davrlarda hamohanglik kasb etadi. Ammo to'y atamasi barcha tarixiy davrlarda o'z mohiyatini bir xilda saqlab qoldi. Har bir davr kishilariga xos ma'naviy va madaniy hayot tarzining darajasi ularning to'ylarga bo'lgan munosabatlari bilan izohlanadi. Binobarin, muayyan xalq yoki hududda yashovchi aholi to'y marosimlarini davriylikda o'rganish to'y folklori tabiatida yuz bergan zamonaviy va makoniy o'zgarishlarni aniqlashga imkon beradi. Ma'lumki, to'y va uning barcha shakllari, o'zining genezisi bilan, qadimgi ajdodlarimizning jins-yosh jihatidan o'tkazilgan ritual magik (sehr-jodu), initsiatsiya (sirli voqyea bo'lish) marosimlaridan iborat, Keyinchalik, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyot natijasida elat va millatlarning vujudga kelishi bilan to'ylarning turli mahalliy va milliy shakllari yuzaga keldi. Tarixiy taraqqiyot natijasida qanchalar mahalliy va milliy shakllar kasb etmasin, to'y baribir o'zining genetik-semantik mohiyatini saqlab qoladi. Ko'pgina tarixiy manbalar, shuni ko'rsatadiki, milodning dastlabki asrlarida ham to'y, birinchidan, milliy-mahalliy marosim sifatida, ikkinchidan, tinch-totuvlik, to'qlik va xursandchilik bilan o'tkaziladigan ma'naviy-axloqiy hamda huquqiy akt sifatida ma'lum bir qonun-qoidalar, talablar asosida o'tkazilgan. Yuqorida zikr etilgan to'yga xos an'anaviy belgilar rang-barang shakllarda barcha xalqlar va millatlarda umumiylik kasb etsada, ularning alohida xalq yoki millat doirasidagi mahalliy (lokal) shakllarini ham e'tirof etish lozim. Bunday mahalliy yoki arealli farqlar, asosan, yerli aholining etnik asoslari va makoniy alohidaligi bilan shartlangan holda vujudga kelgan. To'y marosimlari folklori janrlarining mahalliy shakllari, ularning vazifalarini o'rganish, ilg'or an'analarini targ'ib etish, kam o'rganilgan rasm-rusumlarni yoritish orqali mahalliy aholi e'tiboriga havola etish folklorshunosligimiz, etnografiyamizning bugungi kundagi muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Ma'lumki, to'y atamasi o'z ichiga juda ham ko'plab rasm-rusumlar, irim-sirimlar va kichik-kichik marosimlar majmuasini qamrab oladi. Aslida, mazkur atama, professor B.Sarimsoqovning ko'rsatishicha, "to'ymoq", "el-yurtga ziyofat bermoq", "do'stlar diydoriga to'ymoq" singari ma'nolarni anglatsa ham, insonning yosh-jins kategoriyasiga qarab o'tkaziladigan an'anaviy marosim bolib, tarixan beshik to'yi, xatna (sunnat) va nikoh to'ylaridan tashkil topgan. Juda ko'p xalqlar folklorshunosligi va elatshunosligiga nazar solinsa, ko'proq nikoh to'ylari tadqiq etilganligining guvohi bo'lamiz. Buning sabablari, birinchidan, mustabid tuzum davrida uzoq ajdodlarimiz qo'llab kelgan beshik eskilik va bolaga zararli buyum sifatida taqiqlanganligi uchun beshik to'ylari ham ma'lum darajada quvg'inga uchradi. Oqibatda, beshik to'ylari va unda aytiladigan aytim va olqishlar ham to'planmadi, beshik to'ylari haqida hech narsa yozilmadi. Ikkinchidan, bolalikdan o'smirlik davriga o'tishni nishonlovchi xatna to'ylari ham diniy marosim sifatida qoralandi. Mana shuning uchun ham sunnat to'ylari tadqiqotchilar diqqat-e'tiboridan chetda qoldi. Faqat keyingi yillardagina beshik to'ylari va sunnat to'ylari haqida tadqiqotlar olib borilmoqda. Ayrim ishlarda to'ylarning turlari biroz ko'paytirib ko'rsatiladi. Bular: kumush to'yi, payg'ambar yoshi to'yi, oltin to'y kabilardan iborat. Bu borada shuni aytish lozimki, to'y marosimi moddiy va ma'naviy hodisa hisoblanib, xalqning moddiy turmushi yaxshilanishi bilan to'y shakllari ham ortib bordi. Ularga mo'ylab to'yi, soqol to'yi kabilarni ham qo'shish mumkin. Lekin xalqning qadimgi tarix bilan mustahkam bog'langan va boshqa xalqlar tarixi bilan tipologik xususiyat kasb etgan to'y turlari beshik, xatna va nikoh to'ylari, xolos. Mana shuning uchun ham biz to'yning zikr qilingan uch an'anaviy turi haqida fikr yuritamiz. Yangi insonning dunyoga kelishi hayotdan umidvor bo'lgan har bir kishi uchun ulkan baxt hisoblanadi. Bu narsa o'zbeklardek bolajon xalq uchun quvonch, alohida shukronalik kasb etadi. Shuning uchun Qashqadaryo vohasida yashovchi aholi o'rtasida homiladorlik, chaqaloq tug'ilishi, uning chilla davri va beshik to'ylari bilan bog'liq bir qator irimlar vujudga kelganki, ular tarixan juda qadimiy bo'lishlariga qaramay, hozirda ham ko'pchilik tomonidan, ayniqsa, keksa otaxon va momolari bor xonadonlarda yashab keladi. Bunday irimlarning aksariyati taqiqlovchi irimlardan bo'lib, ular hali tug'ilmagan chaqaloqni yovuz ruhlar xurujidan, ko'zdan va hasadgo'y kishilar ziyon-zahmatidan himoya qilish uchun xizmat qiladi. Masalan, Qamashi tumanidagi Badaxshon qishlog'ida chaqaloqning tug'ilishi yaqinlashganligidan xabardor bo'lgan kishilarning ro'molchalari yig'ib olingan. Bu narsa o'z mohiyatiga ko'ra muloqot magiyasi bilan aloqador. Uning mohiyati shundaki, ro'molchasini bergan shaxs tug'ilajak chaqaloqqa xayrixoh bo'lib, unga nisbatan hech qanday yomon niyati yo'qligi, agar biror yomon niyati bo'lsa, berilgan ro'molcha orqali ana shu niyatda o'ziga qaytarish mumkinligi anglatiladi. Homilador ayol va tug'ilajak chaqaloqning hayotini turli-tuman xavf xatarlardan saqlash maqsadida amal qilinadagan irim-sirimlar vohada yaxshi saqlanib qolgan. Xususan, homilador ayol ko'p saqich chaynamasligi lozim, sababi chaqaloqning qulog'i yiringlab, og'rib qolishi mumkin. Arqon yoki ip ustidan hatlab o'tmasligi kerak, chaqaloqning kindigi bo'yniga o'ralib, nobud bo'ladi. Cho'pon tayog'ining ustidan hatlasa, bola xunuk tug'iladi. Kesov ustidan hatlasa, chaqaloq nobud bo'ladi. Oynaga ko'p qarasa, ayniqsa kechqurun qarasa, bola xunuk bo'ladi. Supurgi yoki taxta o'qlog' ustidan sakrasa, chaqaloqqa ziyon-zahmat yetishi mumkin. Homilador ayol va uning xomilasini har xil ruhlar tajovuzidan sog'-salomat saqlash uchun Qashqadaryo vohasida tug'ilgan chaqaloqning kiyimiga, ot yoki itning yungi solingan yoxud bo'rining tishi, bir parcha terisi solingan tumorlarni tikib qo'yganlar. Ular barcha balolardan ona va bolani himoya qiladi, deb qaralgan. Yuqoridagilardan tashqari homilador ayolni yolg'iz qoldirmaslik, mozorga, katta suv bo'ylariga, xilvat go'shalarga bormasligi, qorong'uda yurmasligi, yelli deb hisoblangan yoki qon bosimini oshiradigan, ko'p suyuqlik ichishiga sabab bo’ladigan, qiyin hazm bo'ladigan taomlarni iste'mol qilishi taqiqlangan. Ilgari maxsus tug'ruqxonalar bo'lmaganligi sababli o'zbek ayollarining o'z uylarida ko'zi yorigan, homilani esa ko'p bolali, tajribali momo-doyalar qabul qilganlar. Ayol ko'zi yorigandan keyin ahvoli yaxshi bo'lsa, ertasi kuni chaqaloq va onasining tozalanish kuni hisoblangan. Agar ona-bolaning ahvoli ko'ngildagidek yaxshi bo'lsa, o'sha kuniyoq ular cho'miltirilgan. Darhol atala pishirilib, onaga ichirilgan. Atala albatta juvoz yog'idan tayyorlanib, beli bo'shagan onaga quvvat bo'ladi, deb hisoblangan. Dunyoga kelgan chaqaloq esa, isitilgan alohida xonada cho'miltirilgan. Qaynatilgan suv iliq holga keltirilgach, tutilmagan yangi tog'oraga suv quyiladi. Suvga ozgina tuz, tandirning pishgan kesagidan solingan. Doya momo ikki oyog'ini tog'oraga solib, ustiga bolani o'tqazib cho'miltiradi. Tuzli va tuproqli suv bilan bolaning milklari, quloqlari, qo'l va oyoq panjalari, qoitiqosti hamda chatanoqlari yaxshilab yuviladi. Bu narsa chaqaloqni yara-chaqa chiqishidan saqlaydi. Chaqaloq ustidan toza suv quygach, bolaning badani yaxshilab artiladi va mayda tuyilgan tandir kesagi bilan tuproqlanadi. Bola ilk bor cho'miltirilganda Qashqadaryo vohasida ijro etiluvchi maxsus aytimlar bor bolib, ular hozir ham ayrim momolar tomonidan aytiladi. Masalan: Suv toza, sen toza, Toza suv senga bo'lsin. Sening endi nopokliging, Yomon odamlarga bo'lsin. Ushbu aytimning aynan o'zi, biroq ayrim tojikcha so'zlar bilan almashtirilgan shakli "Boychechak" to'plamida ham keltirilgan. Mana shu bilan ona-bolaning chilla davri boshlanadi. Chilla davri bilan bog'liq juda ko'p irim-sirimlar voha aholisi orasida hozirgacha saqlanib qolgan. Masalan, Kitob tumanidagi Qaychin qishlog'ida yashovchi (1926-yilda tug'ilgan) S.Luqmonovaning xabar berishicha, chaqaloq bor uyga o'zgalar issiq non, issiq choy, xom go'sht olib bormasliklari lozim. Qo'ni-qo'shni yoki qarindoshlar yuqorida aytilgan narsalarni olib borishsa, ona-bolaga yomon niyat qilishgan bo'lishadi. Chillali chaqaloq bor uy egalari bolaga ziyon yetmasin deb uyga hech kimni kiritmasligi kerak. Chaqaloqning birinchi tirnog'ini yo kitobning, yo nonning ustiga olish yaxshi. Bu bilan chaqaloq ulg'aysa, bilimli va rizqi ulug' bo'lsin degan niyat qilingan bo'ladi. Yomon niyatli, ko'zi bor kishilarning nazari va niyatlari kesilsin deb chaqaloq yotgan uyning orqasiga o'roq ilib qo'yganlar. Chaqaloq ulg'aysa, baxtli va hurmatli inson bo'lsin, ko'p umr ko'rsin deb keksa yoshli ko'p bolani tarbiyalab yetishtirgan, el hurmatini qozongan momoning etagiga solib olishgan. Chilla davrida farzandi yo'q, yolg'iz ayollar kiritilmagan, bola qo'rqoq bo'lmasin deb yuvilgan kiyim va boshqa narsalar baland dorga ilinmagan. Chaqaloqning kiyimlari yuvilganda qattiq siqilmaydi, agar qattiq siqilsa, bolaning qorni og'rib qoladi, deb irim qiladilar. Chilla davrida bola kechqurun hech joyga olib borilmaydi, mabodo olib borishga to'g'ri kelsa uning qo'yniga bir burda non solib qo'yiladi. Ma'lumki, chilla katta va kichik kabi qismlarga bo'linadi. Kichik chilla dastlabki yigirma kun bo'lib, Qashqadaryo vohasida uning uchinchi, beshinchi, yettinchi, to'qqizinchi kunlari chaqaloq va onasi uchun juda xavfli hisoblangan. Qashqadaryo viloyatida ko'pgina momolar 3,5,7,9-kechalarda alohida e'tibor va hushyorlik ko'rsatishni hozirga qadar saqlab qolganlar. Shu bois, beshinchi kecha biror suyuq ovqat (masalan, kesgan osh, chuchvara) yoki holvaytar pishirib, qo'ni-qo'shnilarga tarqatilgan. Kecha o'tgach, keksa momosi bolani qo'liga olib, u yoq-bu yoqqa yotqizib, quyidagi aytimni ijro etishgan: Beshidan o’tdi bu jonim, Teshidan o’tdi bu jonim. Jomonlarning ko'ziga, Parilarning so'ziga. Onasining o'qlog'i, Otasining pichogi Em bo'ladi bu jonim. Mana shu tariqa chaqaloqning yetti, to'qqizinchi kechalari ham maxsus tayyorgarlik va aytimlar bilan o'tkazilgan. Ushbu davr ichida, aniqroq qilib aytganda, yetti kun ichida chaqaloqqa ism qo'yish shart. Bolaga ism qo'yish an'anasi qadimgi ajdodlarimizda o'ziga xos bo'lib, oilada o'g'il farzand tug'ilsa, uni ins-jinslar, ziyon-zahmatlar xurujidan himoya qilish maqsadida dastlab yolg'on ism qo'yganlar, bola o'z faoliyatida biror ezgu ish ko'rsatgach, unga haqiqiy ism qo'yganlar. Albatta, bu xildagi an'analarning barchasi ham hozir saqlanib qolmagan. Ammo Qashqadaryo vohasida yashovchi aholi o'rtasida chaqaloqqa ism qo'yish bilan bog'liq qator irim-sirimlar saqlanib qolgan. Yolg'iz farzand yoki ketma-ket tug'ilgan bolalarga Hamro, Yo'ldosh, Ergash, Tirkash kabi ismlar qo'yilishi kerak. Agar shunday ismlar qo'yilmasa, bolalar uzoq umr ko'rmasliklari yoki biror halokatga uchrashlari mumkin. Qator uchta o'g'il tug'ilsa - to'rtinchisiga Chori, beshinchisiga Panji, oldinma-keyin ikki o'g'il tug'ilsa - ikkinchisiga Jo'ravoy, ikki qiz tug'ilsa - Jo'ragul, egiz bolalardan keyin qiz tug'ilsa - Xadicha, o'g'il tug'ilsa - Tohir yoki Yunus, tug'ilganda ona vafot etsa - qizga Nusxa, o'g'il bolaga Yodgor deb nom qo'yiladi. Ko'p yillar farzand ko'rmay tilab olgan bolalariga yoki bolalari turmagan ayollar keyingi farzandlariga Tursunboy, Tursunoy, Ko'paysin, Berdi, Toshtemir, Toshpo'lat, Oytosh, Tilov, To'xtasin, Turg'un, Orzi, Mahkam kabi ismlar qo'yadilar. Ba'zan bolaning kindigini tesha, bolta, qilich kabi narsalar bilan kesib, o'sha asbobning nomini bolaga ism qilib qo'yadilar. Masalan, Teshavoy, Boltavoy, O'roqvoy, Qilichvoy kabi. Tirnoqqa zor kishilar muqaddas avliyolar yoki eshonlarga nazr-niyoz qilib topgan farzandlariga Nazir, Nazira, Niyozqul, Narziqul kabi ismlar qo'yadilar. Qatorasiga qiz ko'rganlar keyingi bolalari o'g'il bo'lsin deb O'g'iloy, Qizmon, Jongil, Adash kabi ism qo'yadilar. Biror nuqson yoki belgi bilan tug'ilgan farzandlarga o'sha nuqson yoki belgining oti qo'yilgan. Masalan, nafas tomoqdan xirillab o'tsa - Xurram, chaqaloqning nafas olishi qiyin bo'lsa - Ochil. badanida oq dog'i bo'lsa - Oppoq, Oqmamat, Oqqo'zi, tojisi bilan tug'ilsa - Tojivoy, Tojigul, parda ichida tug'ilsa - Pardavoy, Pardagul, badanida qizil xol bilan tug'ilsa - Nor, Normamat, Norboy, Norgul, badanida xoli bo'lsa - Xol, Xolyor, Xolida, Xolmomo, Xolchuchuk, ortiqcha o'simta bilan tug'ilsa - Ortiq, Ziyoda, Ziyod, Do'qqi, kamchilik bilan tug'ilsa - Qudrat, Karomat, Xosiyat. Xislat, Hikmat, chala tug'ilsa - To'lavoy, Kamol, Oyto'la, To'lqin, qalliq ko'rish davrida tug'ilsa - Boboqul kabi ismlar qo'yilgan. Bolaga ism qo'yishda amal qilingan bunday irim va an'analar hozirda ham ma'lum darajada saqlansa-da, biroq ba'zi yosh ota-onalar ularga to'la amal qilmaydilar. Bolaga ism qo'yish marosimiga kichik dasturxon tuzalib, qishloqdagi mulla taklif qilingan. Mulla chaqaloqni qo'liga olib, ikki qulog'iga ham azon o'qib, bolaning ismini ham sekin o'ziga ta'kidlab aytadi. Ism qo'yilgach, mulla biroz taomlardan tatiydi. Uy egasi unga atalgan sarpo yoki boshqa sovg'alarni berib kuzatib qo'yadi. Mana shu bilan ism qo'yish marosimi tugaydi. O'zbeklarda bolani ilk bor beshikka belash chilladan keyin maxsus beshik to'yi marosimida amalga oshiriladi. Biroq chilla chiqquncha ham ko'p bolalik oilalarda chaqaloq tinch yotsin, u yer-bu yerini tirnab olmasin deb opa yoki akalari yotgan beshikka belanadi. Agar bola birinchi farzand bo'lsa, beshik to'yiga qadar ko'p bolali oiladan beshik olib, chilla chiqqunicha ana shu beshikka belab turadilar. Mana shunday hollarda beshikka belash o'ziga xos kichik marosim sifatida o'tkazilgan. Ona-bola yuvinib tozalangan kun, ya'ni kichik chilla chiqqan kuni qishloqdagi keksa kampirlar taklif qilinadi. Ular oq ro'molga non tugib kelishadi va chaqaloq yotgan uyga to'g'ridan-to'g'ri kirib bormaydilar. Dastlab hovlida bir to'xtashib, yuz-qo'llarini yuvishib, ona-bolaga ins-jins tegmasin deb isiriq solishib, keyin dasturxon tuzalgan xonaga kiradilar. Bir ikki piyola choy ichishib, so'ng chaqaloq yotgan xonaga o'tadilar. Oldindan tayyorlab qo'yilgan beshikni ham olib keladilar. Bir olovkurakda isiriq tutatilgan cho'g'lami olib kiradilar. Shunda ko'p bolani boqib voyaga yetkazgan, el orasida obro'li ayol beshikni ko'tarib, cho'g' ustidan hatlab o'tadi. Uning ortidan chaqaloqni ko'tarib onasi cho'g' ustidan hatlaydi. Bu bilan ular beshikni ham, bolani va onasini ham, hattoki ilk bor bolani belovchi momoni ham yomon ruhlardan, ins-jinslardan poklashadi. Mana shundan keyin momo beshikning ustiga urib-urib ziyon-zahmatlarni quvadi va quyidagi aytimni aytadi: Egasi kirsin beshikka, Shayton chiqsin eshikka. Bobovlari ketsin, Bolajonim kelsin. Ko'rinadiki, mazmunan sodda bo'lgan mana shu aytimning ham o'ziga xos badiiyligi, obrazliligi mavjud. Jumladan, aytim turkiy xalqlar she'riyati uchun xos bo'lgan to'rtlik shakliga, ritmik-sintaktik parallelizmga asoslangan. Mana shundan so'ng momo beshikka solingan to'shakchalarni urib-urib, "hov beshigi taxta, orqasi paxta" deb aytadi "Taxta", "paxta" sajlari bilan ohangdoshlik kasb etgan ushbu misrada beshik taxtalari bolaga ozor bermasin, uning orqasi yumshoq, ya'ni sog'lom bo'lsin degan istakni bildirganlar. Shu xildagi aytimlar ijro qilinib, bolani ilk bora beshikka belagan momo mulla azon aytgan chaqaloqning quloqlarini u yoq-bu yoqqa sekin-sekin tortib, olqish aytadi. "Shalpangquloq bo'lgin, bo'ying terakday bo'lsin, qorning qopday, mo'yloving shopday yigit bo'lgin, ota-onangni hurmat qilgin, o'zingdan kattalarga olayib qaramagin, tilingdan saloming tushmasin, eshak mingan bobolaringni ko'rsang, mazax qilmagin". Albatta, keltirilgan olqish poetikasi u qadarmukammal bo'lmasa ham, biroq u barcha xalq olqishlariga xos ezgu tilak va istaklarga boy. Hattoki, olqishda mubolag'a, saj, yengil yumor bilan bir qatorda qishloq kishilariga xos sodda hazil ham mavjud. O'zbek xalq olqishlarida keltirilishicha: "... farzand inson umrining davomchisi, o'zidan keyin qoladigan zurriyod. Agar ana shu farzand keksaygan ota-onasiga mehribon bo'lmasa, unday ota-onaning ikki dunyosi qorong'u. Chaqaloqqa sut emizish paytidan boshlab uni o'g'il yoki qiz bolani urib bo'lmaydi. Agar bola o'qlog'i bilan urilsa, u befarzand bo'ladi deb irim qiladilar. U holda nega beshikka o'qlog'i uriladi? Buning sababi shundaki, o'qlog'i qut-baraka bag'ishlovchi sehr-joduli narsa ham sanaladi. Mana shu qarashdan kelib chiqilsa, beshikka o'qlog'i bilan urish orqali chaqaloqqa qut-barakali umr tilanadi. Bundan tashqari, o'qlog'i yomon ruhlarni quvuvchi narsa ham hisoblanadi. Demak, beshikka o'qlog'i bilan urish orqali bola yotgan nar- sadan yomon ruhlarning quvilishi ham nazarda tutiladi. Agar she'riy misralardagi mazmuniy bosim tashuvchi so'zlarning qofiyalanib kelishi qonuniyati jihatidan olqishga qaralsa, bolaning baqirib-chaqirishlaridan, yov-dovlardan qo'rqmas bo'lib o'sishi endigina beshikka belanayotgan farzandiga xalqning xohish-istagini ifodalaydi. Beshik to'yi o'zbeklarda qadimdan saqlanib kelinayotgan marosim bo'lib, u asosan oiladagi bosh farzandga bag'ishlab o'tkaziladi. Lekin oilaning moddiy ahvoli yaxshi bo'lsa, beshik to'yi har bir farzand uchun ham alohida-alohida o'tkazilib kelingan. Voha aholisining an'analariga ko'ra, to'ng'ich farzand qiz bo'lsa, shu xonadonning yetti pushti ma'mur bo'ladi deb yetti kundan keyin beshik to'yi o'tkazganlar. To'ng'ich farzand o'g'il bo'lsa, to'qqiz yoki o'n bir kundan so'ng beshikka belanib, oradan yigirma bir kun o'tgach, beshik to'yi qilib berilgan. Vohada beshik to'ylarining chilladan keyin o'tkazilish odati 40 raqamining sehr-jodu qudratiga ishonishdan kelib chiqqan bo'lib, keyinchalik qiz va o'g'il chaqaloq uchun ham qirq kundan keyin beshik to'yi o'tkazish an'anasi mustahkam saqlanib qolgan. Beshik to'yi marosimini nishonlashda raqamlar magiyasidan tashqari kunlarning ham xosiyatiga amal qilishgan. XIX asrga mansub "Majmuat al-ahkom" nomli ta'birnomada ko'rsatilishicha, yakshanba Shams-quyoshga taalluqli kun bo'lib, bu kun imorat boshlamoq, ulug'larga, podsholarga uchramoq xayrli hisoblanadi. Bu kun haftaning birinchi kuni bo'lib, davlat va izzat kuni hisoblangan. To'y marosimlarini o'tkazish uchun juma kuni xosiyatli hisoblangan. Xullas, kuyov va kelinning ota-onalari qishloq momolari bilan maslahatlashib, beshik to'yi kunini belgilaydilar. Ana shu kunga qadar har ikki ota ham tayyorgarlik ko'rishadi. Nihoyat, to'ydan bir yoki bir necha kun oldin butun qishloqdagi ayollar (tug'mas xotinlar bundan mustasno) kayvoni xotin tomonidan to'yga aytiladi. Beshik to'yi kuni qizning ota-onasi qarindosh-urug'lari bilan sovg'a-salomlar olib kuyovnikiga keladilar. Ular kuyov hovlisiga yaqinlashganda ko'p bola tarbiyalab o'stirgan momolardan bin beshikni boshi ustiga ko'tarib oldinda keladi. Qolganlar uning ketidan hovliga kirishadi. Hovlida ularni karnay-surnay, nog'ora chalib kutib olishadi, beshik ustidan har xil sochqilar sochiladi, ularni bolalar terib olishadi. Mana shundan so'ng ziyofat beriladi. Ziyofatdan keyin bolani beshikka solish marosimi boshlanadi. Kayvoni ayollar o'tirgan xona o'rtasiga yaxshilab bezatilgan beshikni keltirib, bosh tomonini qiblaga qaratib qo'yishadi. Beshikning yopqichlari ochilib, ichiga kerakli to'shakchalar solinadi. Tuvak, sumak qo'yiladi. Chaqaloqning yostiqchasi ostiga non, sarimsoq, qayroq tosh, ba'zan pichoq va bosh tomonga oq matoga o'rab Qur'oni karim qo'yiladi. Bularning barchasi chaqaloqni ziyon-zahmatdan, yomon ruhlardan saqlash uchun qilinadi. Mana shundan keyin beshikni xaloslash udumi o'tkaziladi. Xaloslash be shikka yopishgan har xil yovuz ruhlardan tozalash udumi bo'lib, unda sehr-jodu qudratiga ega deb tasavvur qilingan narsalar va aytimlar vositasida beshik tozalanadi. Qashqadaryo vohasida alos-xaloslash marosimida beshikni ko'tarib kelgan momo yonib turgan olov ustidan hatlab o'tadi. Alos-xalos marosimida quyidagicha aytim aytib, beshik atrofidan isiriq tutatib aylantiriladi: Isiriq, isiriq, Tutasin isiriq. Chatnasin isiriq, Bolamga ko'z tegmasin, Kim ko'zimga ko'z qilsa, Ko’zlari oqib tushsin. Beshik to'yida beshikka qo'yiladigan narsalar ichida chaqaloq kindigini qo'yish odati alohida ajralib turadi. Kesilgan kindik toza matoga o'ralib, saqlab qo'yilgan. Beshik to'yida bolaning beshigiga-bosh tomoniga ana shu kindik yo osib qo'yilgan, yo yostiq ostiga qo'yilgan. Tasavvurlarga ko'ra, bolaning kindigi yo'qolib qolsa, chilla davrida bola turli kasalliklarga chalinadi, deb qo'rqqanlar. Chaqaloq kindigini beshikning bosh tomonida saqlash udumida bola sog'lom unib-o'ssin, bevaqt nobud bo'lmasin degan istak mavjud. Mana shundan keyin beshikning uch joyiga: bosh tomoniga, bel qismiga va oyoq tomoniga paxta qo'yilib yoqiladi va kuyindilari yig'ib olinadi. Bu narsa qadimgi otashparastlikdan saqlanib qolgan o't bilan poklanish udumining qoldiqlaridan iborat. Kayvoni momo beshikni boshi barobarida ko'tarib, quyidagi aytimlarni aytadi. Bu aytimlarning Qashqadaryo voxasida bir necha variantlari mavjud bo'lib, biz ularning ayrimlaridan namunalar keltiramiz, xolos: Shugina jonim - bir jonim, Bo 'ynimdagi marjonim. Xudo bergan sevsin deb, Bu dunyoni ko 'rsin deb. Oltin beshik ham berdi, Shu beshikka kirsin deb. Kayvoni beshikni yerga qo'yib, chaqaloqni qo'liga oladi va chaqaloning boshini beshikning oyoq tomoniga qilib yotqizmoqchi bo'lib, atrofdagi ayollardan "shunday yotqizamizmi", deb so'raydi. Ayollar "yo'q" deyishgach, chaqaloqni qo'lga olib, to'g'ri, ammo o'ng yog'i bilan yotqizib, yana ayollardan "shunday yotqizamizmi", deb so'raydi. Ayollar "yo'q" deyishgach, chaqaloqni chap yoni bilan yotqizib, xotinlardan "shunday yotqizamizmi", deb so'raydi. Ayollar "yo'q" deyishgach, bolani to'g'ri yotqizadi va xotinlardan yana so'raydi. Ular "ha" deb aytishgach, kayvoni quyidagi aytimni aytib, bolani belay boshlaydi: Qoch-qoch babasi, Keldi beshik egasi. -Bu yonida yotasanmi ? -Yo'q-yo'q yotmayman. -U yonida yotasanmi ? -Ha-ha bibijonim, Bo'ldi, yotadi, bibijonisi. Oy keladiyo botgani, О'g'lim keladi yotgani. Man qo'rqaman zamonadan. Qo'lim tegib uyg'otgani. Ket-ket babasi, Keldi egasi, Tillo qayg asi, Gulday bolasi. Taq-tuqi gavora, Dushmanlari ovora. Ona kasbing, ena kasbing, Egalari keldi, bobovlari ketsin. Uxlab qolgin, jonim bolam, Uyqung kelsa, mana juyang. Uxlab qolgin, jonim bolam. Yuqoridagiga o'xshash aytimlar ijro etilib, chaqaloq beshikka belanayotganda, bolaning yaqin qarindoshlaridan bo'lgan bir ayol beshikning bosh tomonida yong'oq chaqib o'tiradi. Bolaga yumshoq fe'l tilanib, beshik ustiga po'stak ham tashlab qo'yadilar. Chaqilgan yong'oq mag'izlari mayiz, qand bilan aralashtirilib, uni beshik ustidan sochadilar. Bu chachala sochqi deyiladi. Chachalani to'yga kelgan mehmonlar, bolalar terib olishadi. Qizaloqlar patir bilan birgalikda chachalani qo'shnilarga tarqatib chiqadilar. Shundan keyin isiriq, nazari-suqi bor kishilarning choponidan olingan paxta qo'shib tutatiladi va beshik atrofidan uch marta aylantirib olinadi. Isiriq tutatilganda aytilgan maxsus aytimlar borki, ulardan eng ko'p tarqalgan nusxasi quyidagicha: Isiriq, isiriq, Tutasin isiriq. Chatnasin isiriq, Bolamga ko'z tegmasin, Kim ko'zimga ko'z qilsa, Ko’zlari oqib tushsin. Aytim mazmunidan ko'rinib turibdiki, bolaga yomonlarning nazari tushmasin deya istak qilish, isiriq esa ana shu yomon nazardan saqlovchi vosita ekanligi aytimlarda oddiy shaklda ifodalangan. Keltirilgan aytimda isiriq ta'rifu tavsif etiladi va bolaga tikilgan ko'zlar begona emasligi, barchasi qarindosh-urug', qo'ni-qo'shnilarning ko'zi ekanligi ta'kidlanib, o'zlarini yupatish bayon etiladi. Aytim esa bolaning omon-eson qolishini tilashdan iborat an'anaviy tugallanma bilan yakunlanadi. Mazkur aytim, birinchidan, ritmik izchillik, vazn jihatidan izosilla bizmga cgahgi, binobarin, ohangdorligi bilan tinglovchi diqqatini o'ziga jalb etadi. Ikkinchidan, aytimda hasadli, g'arazli ko'zlarning ko'chishi tilanadi va yovuz ruhlarning "cho'l" yoki "ko'l" ga ko'chishi isiriqning kuchi yordamida amalga oshishi ifodalangan. Uchinchidan, aytimda faqat to'q qofiya qo'llanilgan. Masalan: dona-xona, cho'lga-ko'lga kabi qofiyalar aytimga o'zgacha ohang, o'zgacha tarovat bag'ishlab turibdi. Mazmun va poetikadagi bunday mukammallik esa aytimning juda uzoq vaqtlar xalq og'zida aytilib, yaxshigina sayqal topganligidan dalolat beradi. Mana shundan keyin momo bolaning quloqchalarini ohista cho'zib tortqilaydi va shunday olqish aytadi: Shalpangquloq bo'lgin, bo'ying terakday bo'lsin, Qorning qopday, mo'yloving shopday yigit bo'lgin. Uylanib olganingda ota-onang hurmatini qilgin. O'zingdan kattaga olayib qaramagin, Tilingdan saloming tushmasin, Eshak mingan bobolaring mazax qilmagin. Yumorga boy bu olqishda bolaga chaqaloqligidayoq ahloqiy barkamollik tilanadi. Shalpangquloqlik , terakday bo'y, qopday qorin, shopday mo'ylov kabi detallar bolaga jismoniy barkamollik, bahodirlik kabi xislatlarning istioraviy yo'l bilan tilanishidan iborat. Momo qo'lining bir barmog'ini sariyog' bilan asal aralashmasiga botirib olib, chaqaloqning tanglayiga surtadi va tanglayni ko'tarib turib: Bismillohir rahmonir rohiym, Tiling shirin bo'lsin, Og'zing shirin bo'lsin, Qo'ling molli bo'lsin, Rizqing ulli bo'lsin, Farzanding ul bo'lsin, Omin, ollohu akbar, deb olqish aytadi. Mana shundan keyin barcha xotinlar omin deyishib, beshikdagi chaqaloqni boshqa xonaga, onasining ixtiyoriga beradilar. Barchaga osh tortiladi. Osh yeyilgach. qudalar, qarindosh-urug'lar sarpolarini topshiradilar. Keyin keksa momolardan bin fotiha o'qiydi va beshik to'yi yakunlanadi. Beshik to'ylarining mazmuni va mohiyati Qashqadaryo vohasining barcha joylarida bir xillik kasb etsa ham. biroq uning o'tkazilish paytidagi rasm-rusumlarda biroz farqlar ko'zga tashlanadi. Masalan, Kitob tumanining ayrim qishloqlarida beshik to'yi uchun qilinadigan sarf-xarajatlar, dasturxonga qo'yiladigan noz-ne'matlar, taomlar kelin va kuyov tomonning hamkorligida tashkil etiladi. Bundan tashqari, kelinning ota-onasi tayyorlagan ko'rpa-to'shak, gilam, sandiq va boshqa narsalar arava yoki mashinaga yuklana boshlaydi. Paranji yopintirilgan kelin ota-onasi oldiga olib boriladi. Kelin "bergan tuzingizga rozi bo’ling" deya onasiga ta'zim qiladi, so'ngra otasiga ham ta'zim qiladi. Shu yerda kelinning otasi qiziga oq yo'l, shirin turmush, baxtli umr tilab fotiha beradi. Ilgari kelin va dugonalari aravalarda kuyovning uyiga borishgin. Hozir yengil mashinalarda borishadi, kelinning sepi va boshqa narsalar yuk mashinasida olib boriladi. Kelin aravada olib ketilganda yo'l-yo'lakay dugonalari yor-yor aytishib borishgan. Qashqadaryo vohasida aytilgan yor-yor namunalaridan keltiramiz. Xuddi shu o'rinda bir narsani alohida ta'kidlab o'tish joiz, yor-yor qo'shiqlari kuyovning uyiga yetguncha qadar bosib o'tiladigan yo'lning serfayz o'tishini ta'minlashdan tashqari to'yga o'ziga xos ta'sirchanlik, shukuh bag'ishlaydi. Qolaversa, yor-yor qo'shiqlari turmushga uzatilayotgan qiz va uning dugonalari uchun ko'ngil dardlarini yozish, sevishganlarga dil izhor qilish kabi vazifalarni ham o'tagan. Mana shundan keyin kayvoni ayol yoqilgan chiroq keltirib, dastlab kuyov-kelinning, so'ngra chimildiq atrofidan uch marta aylantirib, ularga quyidagicha yaxshi niyatlar bildiradi: Chiroq chiroqdan aylansin, Chiroq chimildiqdan aylansin. Kuyov kelindan aylansin, Kelin kuyovdan aylansin. Ikkalasi bir-birlaridan avlanib, O'g'il-qizlari ko'p bo'lib, Bir umr qo'sha qarisinlar. Yuqorida aytilgan rasm-rusumlar tugagach, kayvoni kuyov va kelinning oldiga dasturxon yozib, ikkita non, quymoq shaklida to'rt dona tuxumni qo'yadi. Kelin-kuyov ulardan totinishgach, kuyov jo'ralarining yoniga qaytadi. Kelinni esa dugonalari kiyintira boshlashadi. Kelinning ota-onasi tayyorlagan ko'rpa-to'shak, gilam, sandiq va boshqa narsalar arava yoki mashinaga yuklana boshlaydi. Paranji yopintirilgan kelin ota-onasi oldiga olib boriladi. Kelin "bergan tuzingizga rozi bo’ling" deya onasiga ta'zim qiladi, so'ngra otasiga ham ta'zim qiladi. Shu yerda kelinning otasi qiziga oq yo'l, shirin turmush, baxtli umr tilab fotiha beradi. Xullas, yor-yorlar kimning tilidan aytilishidan qat'i nazar, har bir joyda nikoh to'ylaridagi qizni kuyov xonadoniga olib borish paytidagi eng og'ir, eng ta'sirchan, vaziyatga emotsionallik, shukuh va zavq bag'ishlovchi janr hisoblanadi. Shuning uchun ham u eng ko'hna va eng navqiron janr bo'lib qoladi. Qadimda kelinning dugonalari uni o'rtaga olib, hovlidagi gulxanni uch marta aylantirib, yor-yor aytilayotgan paytda kuyov bir-ikki jo'rasi bilan tomga chiqib turgan. Bunday irim erkak kishining obro'si, mavqei ham har vaqt oilada baland bo'lsin, degan ma'noni anglatadi. Gulxan atrofidagi udum tugagach, kelin bezatib qo'yilgan uyga boshlab kelinadi. Uyning bo'sag'asiga oq va qimmat baho mato solinadi. Kelin uni bosib o'tgach, bu raatoni kayvoni yoki hali turmushga chiqmagan qizning dugonalaridan biri "bizga ham shunday to'ylar nasib qilsin deb" oladi. Ayrim qishloqlarda kelinni uyga yetaklab kirishda, ya'ni poyandozni bosib o'tgandan keyin qaynonasi "xush keldingiz" aytimini aytadi. Uning atrofidagilar jo'r bo'lishib "hazorali" deb turishadi: Hazorali, hazorali, Oftobim, anbarim, xush keldingiz, Jonim, oltin parim, xush keldingiz. Hazorali, hazorali, Davlat boshingizda bo 'Isin, xush keldingiz, Himmat qo'lingizda bo 'Isin, xush keldingiz. Hazorali, hazorali. Ushbu aytim kelinning uyida tutilgan chimildiqqa kuyov olib kirilganda aytilgan aytimdan farq qiladi. "Xush keldingiz" xonadonga yangi a'zo bo'lib kelayotgan kelinning poyqadami oq bo'lsin, degan ma'noda aytiladi. Unda qaynonaning kelin kelganidan xursandligini, mamnunligi aks etadi. Kelin xonadonida ijro etilgan aytim bilan "xush keldingiz" aytimini bir-biriga yaqinlashtirib turgan narsa har baytdan so'ng ko'pchilik tomonidan takrorlanib turadigan "hazorali" so'zidir. Bizningcha, "hazorali" tarzida, ya'ni bitta "z" va shu tovushdan keyin "о" tovushi emas, balki "i" tovushi bilan aytilishi to'g'ri. Chunki vohada shia mazhabiga mansub urug'lar ko'p bo'lib, ushbu so'z ana shu mazhabdagi kishilardan shaklan biroz o'zgarishlarga uchragan holda saqlanib qolgan bo'lishi kerak. Agar so'z "hazorali" shaklida bo'lsa, uning ma'nosi payg'ambarimizning kuyovi Hazrati Ali hamma vaqt, hamma joyda bizga madadkor, yordam berishga hozir-tayyor ma'nosini anglatadi. Chunki musulmon dunyosida og'ir vaziyatlarda qiyin holatlarda, og'ir yuklarni ko'tarishda kishilar "yo, pirim Shohimardon", "yo, Ali", "Hazrati Ali qo'llasin", deb murojaat qiladilar. Mana shu nuqtai nazardan kelib chiqil- sa, xonadonga yangi a'zo bo'layotgan kehnning qadami qutlug' bo'lishida Hazrati Alining qo'llashiga hozir bo'lsin ma'nosida unga "Hozir Ali" deyilgan bo'lishi mumkin. Keyinchalik xalq o'rtasida bu ifodaning ma'nosiga ahamiyat bermaslik oqibatida ikki so'z qo'shib aytilib, uning tarkibidagi ayrim tovushlar o'zgarib, "hazorali" shakliga kelib qolgan bo'lishi mumkin. Xonadon qizning, kuyovning kiyimlari bilan bezatilgan bo'lib, uning bir burchiga chimildiq tortiladi. Bu uy kelinchakning uyi hisoblanadi. Bu uyga kelin dugonalari bilan, quda tomonidan kelgan boshqa ayollar, kuyov tomonidagi mezbon ayollar, yangalar kirishadi. Kelin chimildiqning ortiga o'tqazilgandan keyin chimildiq qayirib ochiladi, dugonalari esa kuyovning ota-onasiga, yaqin qarindoshlariga, tanish bilishlariga "kelin salom"ni aytib turishadi, har bir shaxsga aytilgan salomdan keyin kelin egilib salom beradi. Qadimdan bunday kelinsalomlar Ollohga, payg'am- barimiz va uning choryorlariga salom berishdan boshlangan. Qashqadaryo vohasida kelinsalomning ikki shakli qayd etildi. Birinchisi - qo'shiq uch misradan iborat bandlardan tashkil topgan. Masalan: Yomg'ir yog'ib ho’l qilgan, Ikki yorni bir qilgan, Xudo taologa salom. Yomg'ir yog'dirib, hamma yoqni ho'l qildirgan. o'z qudrati bilan ikki gulning - ikki yoshning taqdirini bir-biriga qo'shgan Olloh Taologa salom berish orqali kelin-salom aytuvchilar butun mavjudotni yaratgan yagona Ollohning qudratiga, uning yagona va abadiyligiga iymon keltiradilar. Mana shundan so'ng kelinning salom berish navbati payg'ambarlarga keladi: Oq ro'molning rishtasi, Osmonlar farishtasi Payg'ambarlarga salom. Keltirilgan bandda farishtalarning oq kiyimda, odamzot bilan Olloh Taolo o'rtasida vositachilik vazifasini ado etuvchi pokiza xilqat ekanliklari alohida ta'kidlangan. Musulmonchilikda farzand uchun xudo, farishta va payg'ambardan keyin eng muqaddas zot ota-ona hisoblanadi. Shu bois kelin salomlarning navbatdagi misralari ota-onaga bag'ishlanadi. Ota-onaga qaratilgan salomlarda dastlab ularga xos xislatlar, tashqi va ichki xususiyatlar yengil hazil orqali qayd etib o'tiladi, bunday yumordan hech kim xafa bo'lmaydi, ularni samimiy qabul qiladilar: Uhu-uhu yo'talgan, Obdastani ko'targan Qayinotasiga salom. Darhaqiqat, o'g'lini uylagan qayinota hovlida salobat bilan yo'talib, o'zining borligini bildirib, tahorat uchun obdasta ko'tarib yuradi. Obdasta detalini eslatish va uhu-uhu yo'talni alohida ta'kidlash orqali xalq ijodkorlari yosh kelinchak, umuman barcha yoshlarga bir qancha narsalarga so'zsiz amal qilish haqida nozik shama qilganligi, shubhasiz. Birinchidan, kelin uchun qayinotali xonadon tabarruk va muqaddas, salobatli va badavlat oila. Binobarin, bu xonadonga oyoq bosayotgan kelin chaqqon, lobar, andishali va hushyor bo'lishi shart. Ikkinchidan, qayinota obdasta ko'tarib yuradi. Demak, u iymoni baquvvat, pokdomon, shariatning barcha shartlariga to'liq rioya qiluvchi insondir. Kelin esa shunga munosib bo'lishi, hamma vaqt qayinotaning, qayinonaning tahorati uchun obdastaga iliq suv tayyorlab qo'yishi lozim. Kelin salom misralari, umuman, mazkur janrga xos muhim xususivat shuki, ularda bir-ikki yetakchi delal vositasida chuqur mohiyath, ma'nodor mazmunni ifodalash. Chunki janming ijro etilishi o'rni, vaqti, vaziyati nihoyatda qisqa, mas'uliyatli, ayni paytda jozibali. Demak, ixcham misralarda, xarakterli detallar vositasida salom berishi lozim bo'lgan kishilarga yengil hazil orqali kishilarni zeriktirmaydigan tarzda aytim aytilib, kelinni salom qildirishdan iborat vazifa ushbu janrga xos yetakchi xususiyat hisoblanadi. Kelinsalom navbati qayinonaga keladi. Yuqorida aytilganidek, barcha qayinonalarga xos bo'lgan yetakchi xislatlar mujassamlashgan misralar aytiladi: Oq saqichday erigan, O'g'il tug'ib kerilgan, Qayinonasiga salom. Mazkur misralarni yaratgan xalq ijodkorlarining topqirligi, inson ruhi- ning chuqur qatlamlarini nozik ilg'ay olishlariga yuqoridagi kelinsalom misralarini tinglagandan keyin tahsin aytmay iloj yo'q. Yuqorida ta'kidlab o'tganimizdek, ushbu misralarda ham bitta nozik detalni real hayotiy narsaga parallel keltirish orqali qayinonalarga xos xarakter yengil yumor orqali shunday nazokat bilan ifodalanganki, mana shu narsaning o'zi xalq ijodining juda yuksakligini ko'rsatadi. Ma'lumki, yuzaki qaralsa, oq saqich juda qattiqdek ko'rinadi, ammo u og'izga solinishi bilan tezda erib, chaynalishga o'ng'ay bo'lib qoladi. Oq saqichdagi bunday xususiyatni qayinonaga qiyoslashga hojat bormi? Hojat borligi hamda inson ruhiy olamiga mutanosibligi hayratlanarli darajada. Haqiqatan ham har qanday qayinona o'g'ilning onasi - yangi oilaning boshlig'i bo'ladigan kuyovning onasi. Binobarin, uning gapi - gap, amri - amr bo'lishi lozim. U o'zining bu holati bilan kerilishga loyiq. Kelinlar uchun bunday qaynonalar zolim, berahm bo'lib tuyuladilar. Qaynonadagi g'ururga chiday olmagan ko'pchilik kelinlar oilada ko'plab urush-janjallarga, qo'ydi-chiqdilarga sabab bo'ladilar. Mana shunday paytlarda kelinlar kelinsalomda aytilgan oq saqichni eslab, yaxshi so'z va harakat bilan qayinonaning ko'nglini ovlasalar, vassalom, u darhol crib ketadi va o'z shadidan qaytadi, oradagi Ago barham topadi. Axir aqlli-hushli qaysi ona o'z farzandining oilasini buzishni xohlaydi. Kelin salomdagi oq saqichning xususiyatini qaynonaning xislatiga qiyoslab keltirish orqali tajribali xalq ijodkorlari yosh kelinlarni hayotda o'ktam, dono va tadbirkor bo'lishga da'vat etmoqda. Kuyovning opalari bo'lishi mumkin. Ularning erlari esa to'yning faol tashkilotchilari sifatida yelib-yugurib xizmat qiladilar. Nihoyat, kelinsalom berish navbati kuyovning pochchalariga ham yetib keladi. Bu salomlarda Pochchalar biroz tanqidiy munosabatga loyiq tarzda ta'riflanadilar: Uvadasi uvalgan, Darvozasi suvalgan. Sallasi zab chuvalgan, Eshitib olsin pochchasi Sizga salom, yor-yor. Salom-salom, kelin salom, Ammasiga bir salom. O'zbeklarda qo'ni-qo'shnichilik yuksak qadrlanadi. Chunki har bir xonadonda bo'layotgan voqyealardan birinchi bo'lib qo'shnilar xabardor bo'ladilar. Xalqimiz orasida aytilib yurgan "Hovli olma, qo'shni ol" maqolida qo'shnining roli juda yaxshi ifodalangan. Chunki qo'shni oilada kechayotgan ishlardan xabardor bo'lishi bilan birga bu ishlarning faol ishtirokchilari, yaqin ko'makchilari ham hisoblanadilar. Biror oilada to'y yoki boshqa ma'raka o'tkazilmoqchi bo'lsa, darhol qo'shnilar xabardor qilinadi, ular bilan maslahat qilinadi. Kelinsalomlarda qo'shnilarga nisbatan aytilajak o'rinlarda qo'ni-qo'shnicliilikka xos eng muhim munosabatlar tilga olinadi: Devor osha qaragan, To'y qachon deb so'ragan Qo'shnilariga salom. Mana shu tariqa yaqin qarindoshlar, qo'shnilar va boshqa kishilarga salom yo'llangach, navbat kuyovga keladi. Bunda kuyovning beqasam to'n yarashgan qaddi qomati, beliga bog'langan qiyiqning yarashimligi va shu kabi xislatlar alohida madh etiladi: Beqasam to'n egnida, Qiyiq chorsi belida Kuyovto'raga salom. Kelinsalom qo'shiqlarining mohir ijrochilari vaziyatga qarab, marosim ishtirokchilarining aksariyatiga badihago'ylik bilan yangi-yangi misralar bag'ishlayveradi. An'anaga ko'ra, kelin salomlar Olloh Taolo, payg'ambarlar, avliyolar vasfi bilan boshlangan bo’lsa, uning nihoyasi ham o'ziga xos an'anaviy tugallanma bilan yakunlanadi: Kelin-kelin desinlar, Jonona kelin desinlar, Shu uyning tashvishini O'ziniki bilsinlar. O'tiring, kelin, o'tiring. Kelin-kelin desinlar, Jonona kelin desinlar. Kuyov bilan o'zini Qo 'sha ho'kiz desinlar. O'tiring, kelin, o'tiring. Xalq o'rtasida izchil vazn, ravon qofiya va maxsus band tuzilishiga ega boigan shunday aytimlar borki, ular ayrim keksa ayollarning, ayniqsa, ilgari kayvonilik qilgan ayollarning xotirasida saqlanib qolgan. Kelin o'tirsin aytimlarining mavzu doirasi keng bo'lib, unda kelinchakka uy-joy, mol-davlat, yaxshi farzand tilanibgina qolmay, balki yaxshi odob, qaynonaga hurmat-ehtirom ham tilangan: Kelin-kelin desinlar, Jonona kelin desinlar, Qaynona ish buyursa, Malol kelmay ailsinlar. O'tiring, kelin, o'tiring. Kelin bo'lib tushgan xonadonni o'zining xonadoni, shu uyning g'am-u tashvishini o'ziniki deb bilish oilani oila qilaman degan ayolning qo'lidan keladi, xolos. Ro'zg'or qilishning nozik kaliti hisoblangan narsani kelinchakning qulog'iga quyib qo'yish uchun xizmat qilgan kelin o'tirsin aytimi xuddi mana shunday o'rinlarda katta tarbiyaviy vosita vazifasini ham ado etadi: Kelin-kelin desinlar, Jonona kelin desinlar, Shu uyning tashvishini O'ziniki bilsinlar. O'tiring, kelin, o'tiring. Kelin-kelin desinlar, Jonona kelin desinlar. Kuyov bilan o'zini Qo 'sha ho'kiz desinlar. O'tiring, kelin, o'tiring.
• QASHQADARYO NIKOH TO'YI FOLKLORI: Dunyodagi ko'pgina xalqlar qatori o'zbek to'ylari orasida nikoh to'ylari turli etnografik va folklor materiallariga boyligi bilan alohida ajralib turadi. Shuning uchun ham "to'y" so'zini eshitgan har bir o'zbekning ko'z oldiga, eng avvalo, nikoh to'yi keladi. Buning boshqa sabablari ham bor. Nikoh to'yi balog'atga yetgan ikki yoshning el-yurt nigohi oldida, ota-ona, qarindosh-urug', do'st-yor roziligi bilan qo'shilishini va shu orqali jamiyat hayotida davomiylikni ta'minlash, nasl qoldirish maqsadida o'tkaziladigan eng ezgu marosimdir. Chunki dunyoga kelgan har bir inson oila qurish, nasl qoldirishga, demakki, hayotda o'z izini qoldirishni orzu qiladi, unga yetishishga intiladi. Oila degan eng muqaddas jamiyat hujayrasi ham bevosita mana shu marosim orqali vujudga keladi va qadimgi ajdodlarimiz nazdida qonuniy-huquqiy jihatdan tan olinadi. O'zbek nikoh to'ylari M.Alaviya, H.Ismoilov, B.Sarimsoqov kabi folklorshunos va elshunoslar tomonidan tadqiq etilgan bo'lsa ham, biroq ularning tadqiqotlari umumo'zbek nikoh to'ylariga bag'ishlanganligi sababli, turli viloyatlarda o'tkaziladigan nikoh to'ylariga xos udumlar hamda aytimlarni to'la qamrab olmagan. Avvalo, Qashqadaryo hududida o'tkaziladigan nikoh to'ylari folklori folklorshunosligimiz uchun miqyos va darajasi bilan emas, balki original hamda betakrorligi bilan ahamiyatli. Ikkinchidan, voha nikoh to'ylari folklori umumo'zbek nikoh to'ylari folklori bilan qanchalar uyg'un hamda alohidaligi, ya'ni o'ziga xosligi bilan diqqatga sazovordir. Nikoh to'ylariga oid folklor materialining yana bir o'ziga xos jihati bor. Agar beshik to'yi folklori kattalarning bolaga atab yaratgan og'zaki ijodi bo'lsa, sunnat to'ylari folklori ham, ayrim bolalar o'yinlari hisobga olinmasa, kattalar ijodiga taalluqli bo'lsa, nikoh to'ylarida ijro etiladigan folklor asarlari asosan yoshlar ijodi mahsulidan iboratdir. Chunki nikoh to'yi yigit va qizlar hayotida eng aziz va unutilmas baxtli voqyeadir. Mana shu marosimdan keyin ular hayotiga boshqacha ko'z bilan, ya'ni ham jismonan, ham ma'nan kamolotga erishgan shaxslar ko'zi bilan qaray boshlaydilar. Mana shu marosimdan keyingina ular alohida mas'uliyat his etadilar, voqealarga o'zgacha baho bera boshlaydilar. Demak, nikoh to'ylari folklori tahlili ham boshqa to'ylar folklori tahlidan alohida mas'uliyat talab etadi. Qashqadaryo vohasidagi nikoh to'ylari ham uch katta bosqichda o'tkaziladi. Birinchi bosqich qiz tanlash, sovchilar yuborish, unashtirish, fotiha to'yi o'tkazish kabi uzvlardan tashkil topgan. Ikkinchi bosqich katta to'y, ya'ni kelinni kuyovnikiga olib kelishdan iborat. Uchinchi bosqich yuz ochdi, kelinsalom va kuyov chaqirdi kabi uzvlarni o'z ichiga oladi. Ko'p yillik izlanishlar shuni ko'rsatdiki, nikoh to'ylari barcha joylarda yuqorida ko'rsatilgan uch bosqichda o'tkaziladi. Nikoh to'ylarining yuqorida qayd etilgan uch bosqichda o'tkaziladigan marosim va udumlari shaklan rang-barang bo'lsa-da, biroq ularning hammasi mohiyatan yangi oila qurishdek jamiyatning eng mas'uliyatli muammosini hal etishga qaratilgan. Farzandlar balog'at yoshiga yetganda ularning tashqi ko'rinishlarida ham, ruhiyatlarida ham o'zgarishlar yuz beradi. Yigitlarda biroz to'nglik alomatlari paydo bo'ladi, kechalari ko'cha-ko'ylarda ko'proq yuradigan, qizlarga ko'proq tegajog'lik qiladigan, gap otadigan bo'lib qoladi. Qizlar esa jiddiy tortib, o'zlariga oro beradigan, uzoq-uzoq o'y suradigan, yigitlar gavjum joylardan ko'proq o'tadigan bo'lib qoladilar. Shunday alomatlarni payqagan ota-onalar o'g'illarini uylash, qizlarini uzatish taraddudiga tushib qoladilar. Ilgari Qashqadaryo qishloqlarida otalar o'g'illarining balog'at yoshlarini sezmasalar va to'y taraddudiga tushmasalar, otalarning oyoq kiyimiga bir dona sabzi yoki piyoz solib qo'yganlar. Oyoq kiyimini (masalan, kavush yoki kalishini) kiyaman degan ota uning ichiga solingan narsadan farzandini uylash payti yetganini bilib olganlar. Farzandlar balog'at yoshiga yetganda ota-onalar ularning ro'zg'or tebrata olish iqtidori, kasbi-kori, mustaqil biror ishni qila olish kabi jihatlariga ham alohida ahamiyat berganlar. Onalar qizlariga sigir, qo'y yoki echki sog'ish, xamir qorish, non yopish, ovqat pishirish, uy supurish, tikish-bichish kabi ishlarni bajarishga o'rgatgan. Otalar esa o'z o'g'illarini biror hunar yoki ishga o'rgatish bilan mashg'ul bo'lganlar. Vatan ostonadan, hovli bo'sag'adan, oila sovchilikdan boshlanadi, deganlaridek, farzandi balog'atga yetgan ota-ona dastlab o'z qishlog'i yoki mahallasidan, agar munosib qiz topilmasa, o'zga qishloqlardan qiz tanlay boshlaydilar. Bunda ular qarindosh-urug', tanish-bilish, yor-jo'ralar bilan maslahatlashadilar; tanlangan qizning nasl-nasabi, urug'i, sog'-salomatligi, yetti pushtida yomon kasallik bilan og'rigan (masalan, aqli zaiflik, badanida dog' yoki boshqa kasalliklar borligi) yoxud el ichida yomonlik bilan ot chiqargan kishilar bor-yo'qligiga alohida ahamiyat berganlar. Keyingina tanlangan qizning uyiga sovchi yuborishga ahd qiladilar. Sovchilar ikki xonadon o'rtasida qarindoshlik iplarini bog'lashga da'vat etuvchi pokdomon kishilar bo'lishlari lozim. Tanlangan qizning oilaviy ahvoli, ota-onasining mavqeiga qarab sovchilar yo ayollar, yo erkaklardan iborat bo'lishlari mumkin. Odatda, sovchilar el-yurt orasida obro'li, tagli-tug'li, so'zga chechan, fozil kishilardan iborat bo'ladilar Ularning gaplari mantiqli, ishonarli va tosh bosadigan bo'lishi lozim Chunki ular bo'lajak kelinnikiga elchi bo'lib, bokira qizning "qo'lini" so'rab borishadi. Umr savdosining pishish-pishmasligi avvalo kuyovning o'zi, uning ota-onasi, qarindosh-urug'i va sovchilaming mahoratiga bog'liq. O'zbeklarda sovchilar birinchi kelganlaridayoq rozilik berib yuborish odati yo'q. Chunki "qizi borning nozi bor" degan maqolga amal qilib, qiz tomon biroz noz qiladi va sovchilarni uch-to'rt marta qatnashga majbur qiladi. Yigit tomonning bo'lajak kelin xonadoniga ana shunday qatnash jarayoni xalq orasida obrazli qilib "kavush yirtar" deb yuritiladi. Sovchilar bir necha marta kelgandan so'ng qiz tomon rozilik bermoqchi bo'lsa, sovchilar olib kelgan oq matoni olib qoladilar. Bu odat xalq o'rtasida "Og'iz bog'landi" deb yuritiladi. Qashqadaryoning chorvador tumanlarida dasturxonga sari yog' qo'yilgan. Shunda sovchilar olib kelgan patirlardan biri ushatilib, dasturxon atrofida o'tirgan ikki tomonning vakillari sindirilgan patirdan bir parchadan olib, moyga botirib yeganlar. Bu udum "og'iz moylandi", "kulcha sindirish" yoki "patir ushatish" kabi nomlar bilan yuritilgan. Qashqadaryoda sovchilarning birinchi kelishi "eshik ochdi", "rozilik berishi" "boshi bog'landi" kabi nomlar bilan yuritiladi. Agar qizni berishga rozilik bermay, yigitni yomon otliq qilmoqchi bo'lsalar, sovchilar minib kelgan otning dumi qirqib qo'yilgan. Odatda, sovchilikdan qaytgan ayollar yoki kishilarni o'g'ilning ota-onasi ramziy til bilan "bo'rimi yo tulki?" deb kutib olishgan. Agar umr ishini o'rinlatib, xushxabar olib kelishgan bo’lsa, "bo'ri", o'rinlata olmagan bo'lsalar "tulki" deb javob qaytarganlar. Albatta, bu javoblarda xalqning bo'ri kulti bilan bog'liq qadimgi e'tiqodiy qarashlari o'z ifodasini topgan. Nikoh to'ylarining unashtirish uzvi nihoyatda murakkab, mas'uliyatli va rang-barangdir. Masalan, boshqa joylarda bo'lganidek, Qashqadaryoda ham "beshik ketdi", "quloq tishlatar" kabi udumlar juda qadimdan saqlanib keladi. Ikki yaqin o'rtoq yoki bir-biriga o'ta xaddi sig'adigan oshna-og'aynilar o'rtalarida yaqinlikning, samimiylikning yo'qolmasligi, keyingi avlodlari orasida saqlanib qolishini istaganlarida, ikki xonadonning birida o'g'il, birida qiz tug'ilsa, o'g'il bolaga qiz bolaning qulog'ini tishlatganlar. Ular balog'atga yetishgach, sovchilarning ishi osonroq bitgan. Ikki xonadonda bir o'g'il va bir qiz tug'ilsa, "beshik kertdi" udumi ham o'tkazilgan. Bunda qizcha beshigining biror yeridan pichoq bilan o'yib, kertib olinadi, ya'ni belgi qilib qo'yiladi. Ba'zan o'g'il bola va qizcha ko'ylagining etagidan bir parcha yirtib olinib, bu parchalar birgalikda saqlangan. Bu udum "etak yirtar" deb yuritilgan. Bu udumlar unashtirishning daslabki belgilaridan sanalsa-da, biroq unashtirish sovchilar orqali amalga oshadi. Ko'p hollarda qiz tomonning mavqei, obro'-e'tiboriga ham alohida e'tibor berilgan. Agar yigit tomon qiz tomonga dabdurustdan sovchi yuborishga jur'at eta olmasa, yigitning keksa, ammo yaqin ayol qarindoshlaridan biri tong qorong'usida borib, qizning darvozasi oldini supurib kelgan. Bu narsa bir necha marta takrorlangach, qiz tomon poylab turib, eshik supurayotgan shaxsni ushlab olgan va kimligini bilib olgan. Shunda ular sovchi yuborish mumkin, mumkin emasligini kelishib olishgan. Bu udum hozir deyarli saqlanib qolmagan. Xulosa qilib aytganda, ikki tomonning kelishuviga binoan to'yning dastlabki bosqichlarini o'tkazishga kirishiladi. Kelinsalomlar asosan yetti-sakkiz hijoli barmoq vaznida yaratilib, sitrofik (band) shakliga qarab ikki xil qofiyalanish tartibiga egadirlar. Birinchisi uch misradan iborat band tuzilishiga ega bo'lgan kelinsalomlarda birinchi, ikkinchi misralari o'zaro masnaviy shaklida a-a, b-b, v-v kabi qofiyalangan, uchinchi misrasi esa salomning kimga yoilanayotganini bildiruvchi qismdan iborat. Olti yoki yetti misrali salomlarda dastlabki uch yoki to'rt misra o'zaro qofiyalanib kelsalar. keyingi uch misra qofiyasiz bo'ladi. Xullas, juda boy qofiya, ba'zan esa tajnisli qofiyalar ham uchrab qoladi. Kelinsalomlarda eng ko'p qo'llanadigan badiiy tasviriy vositalardan biri o'xshatish (tashbeh) bo'lib, u salom yo'llangan ob'ektning sifati, miqdori va boshqa xususiyatlarini aniq ifodalab berishda keng istifoda etiladi. Xullas, kelinsalomlar o'tmish bilan zamonani bog'lovchi, yosh kelin kuyovlarni, ularning yaqin qarindosh-urug', yor-do'stlarining ko'nghni ko'tarib, ruhiyatini tetiklashtiruvchi, hozir ham to'ylarda jonli ijro etiluvchi folklor janridir. Mana shu tariqa kuyovning yaqinlari va boshqalarga kelin salom berib bo'lgach, chimildiq tushiriiadi. Biroq bu bilan ham marosim voqyealari ham yakunlanmaydi. Qashqadaryo, Buxoro, Farg'ona to'ylarida ilgari "kuyov o'tirsin" va "kelin o'tirsin" udumlari o'tkazilgan. "Kuyov o'tirsin" marosimi kuyovnavkarlar kelib, ziyofat tuzalgan xonaga kirganda o'tkazilgan. Bu haqda elshunos N.P.Ix)bacheva hamda folklorshunoslar prof. O.Safarov hamda tojik folklorshunosi F.Zehniyevalaming maqola va kitoblari mavjud. "Kelin o'tirsin" aytimlarida ham xuddi yor-yorlardagi kabi kelinga turli-tuman narsalarni, xususan, "ostonasi tillodan" uyni va boshqa ko'p narsalarni hadya etish motivi yetakchilik qiladi: O’tiring, kelin, o'tiring, Kamay-surnay chalingan To’y sizniki, o'tiring. Ostonasi tillodan Uy sizniki, o'tiring. Beqasam to'nlar kiygan Yor sizniki, o'tiring. Qirmizi gilamlar solingan Uy sizniki, o'tiring. Shohi ko 'rpalar to'shalgan To’y sizniki, o'tiring. Agar kelin tezda o'tiravermasa, qaynona yoki uning tilidan kayvoni aytimni davom ettiradi. Endi kelinga uy-joy, mol-dunyogina emas, balki obro'-e'tibor, izzat-u hurmat ham hadya etiladi: Agar kelin o'tirmasa, uylarni berdim, Povgakni qo'yib, to'rlarni berdim, Boru yo'q davlatimni berdim, Barcha savlatimni berdim, O'tirsin, kelin, o'tirsın.
• Xulosa: Qashqadaryo vohasida oʻtkaziladigan nikoh toʻylari va toʻylarda ijro etiladigan folklor janrlari, bir tomondan, umumoʻzbek nikoh toʻylarida keng ifoda etilayotgan janrlar bilan umumiylik kasb etadi. Lapar, yor-yor, kelin salom kabi marosim lirikasining janrlari ana shular jumlasidandir. Ikkinchi tomondan, vohadagi nikoh toʻylarida ijro etilayotgan shunday janrlar borki, ular faqat voha, qolaversa, qisman Buxoro, Surxondaryo, Samarqand nikoh toʻylarida ham uchraydi. Bunday janrlar sirasiga "oblo-oblo", "kelin oʻtirsin", "hazorali" kabilami kiritish mumkin.