O‘zbek tilining amaliy grammatikasi

Ushbu kitob Oʻzbek tilining amaliy grammatikasi faniga bagʻishlangan boʻlib, unda tilning maqsadi va vazifalari, fonetika, orfoepiya, orfografiya, leksikologiya, morfema, so‘z yasalishi, grammatika, sintaksis, jumladan, gaplar, ularning turlari, bo‘laklari, bog‘lovchi, ko‘makchi, undov, modal so‘zlar, shuningdek, tilning turli uslublari (rasmiy-idoraviy, ilmiy, publitsistik, so‘zlashuv) hamda hujjat turlari (ariza, tavsifnoma, hisobot, bildirishnoma, tarjimayi hol va boshqalar) qamrab olingan. Kitobda har bir mavzuni tahlil qilish uchun nazariy va amaliy mashqlar ham berilgan.

Asosiy mavzular

O‘zbek tilining amaliy grammatikasi fanining maqsad va vazifalari: O‘zbek tili amaliy grammatikasi fanining maqsad va vazifalari, tilshunoslikning nutq tovushlarini o‘rganadigan bo‘limi fonetika, nutqiy jarayon bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan hodisalar, adabiy tilning talaffuz me’yorlari, tovushlarning hosil bo‘lishi, tasnifi, ularning o‘zgarishi, undosh fonemalar tasnifi hamda harflarning imlosi haqida ma’lumot beriladi.
To‘g‘ri talaffuz (orfoepiya) me’yorlari: Orfoepiya adabiy tilning talaffuz me’yorlarini belgilab beradigan fan bo‘lib, grekcha orfos – «to‘g‘ri», epos – «nutq» degan ma’nolarni anglatadi. Adabiy talaffuz me’yorlari ikkita muhim omil asosida yuzaga keladi. Birinchisi orfografiya, ikkinchisi og‘zaki nutqning turli ko‘rinishlari hamda turli xil sheva talaffuzlaridir.
To‘g‘ri yozuv (orfografiya) me’yorlari: Orfografiya adabiy tilning yozma shakliga tegishli bo‘lib, so‘zlarni to‘g‘ri yozish, so‘zlarning o‘zak va negizlarini, qo‘shimchalarini, qo‘shma so‘zlarning qo‘shilib yoki ajratib yozilishini, qisqartma so‘zlarning yozilishini, bosh harflarning yozilishini, bo‘g‘in ko‘chirilishini adabiy talaffuz me’yoriga moslab, qoidalashtirib beradigan fandir. Orfografiyaning qanday tamoyillarga asoslanishi ham tushuntiriladi.
O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari: O‘zbek tilining lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosini joriy etish bilan birga O‘zbekiston xalqining milliy iftixori bo‘lmish bebaho ma’naviy meros bitilgan arab alifbosini va kirill alifbosini o‘rganish va ulardan foydalanish uchun zarur sharoitlar saqlab qolinadi. O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari, harflar imlosi, asos va qo‘shimchalar imlosi, qo‘shib yozish, chiziqcha bilan yozish, ajratib yozish, bosh harflar imlosi, ko‘chirish qoidalari haqida ma’lumot beriladi.
Leksikologiya: Leksikologiya (yunoncha lexikos «so‘zga doir», logos «ta’limot») tilning lug‘at tarkibi, leksikasi va uning taraqqiyoti haqidagi ta’limot demakdir. Leksika tildagi barcha so‘zlar majmuiga aytiladi. So‘zning ma’nosi, uning shakllanishi, o‘zlashgan va o‘z so‘zlari, sinonimiya, omonimiya, antonimiya, paronimlar, lug‘at boyish manbalari, lug‘atchilik va leksikografiya haqida ma’lumot beriladi.
So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari: So‘zning shakli va ma’nosi orasidagi bog‘liqlikni o‘rganadi. Bunda so‘zning umumiy va xususiy ma’nolari, ma’no turlari, o‘zlashgan va o‘z so‘zlari, sinonimlar, omonimlar, antonimlar, paronimlar va lug‘at boyish manbalari haqida ma’lumot beradi.
O‘zbek tili leksikasining boyish manbalari: Har bir tilning lug‘at boyligi, leksikasi ikki manba negizida o‘sib, takomillashib boradi. Birinchisi, tilning o‘z taraqqiyot qonunlari asosida. Ikkinchisi, boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish asosida. Shunga ko‘ra o‘zbek tili lug‘at boyligi ikki katta qatlamga bo‘lib o‘rganiladi: 1) o‘z qatlam; 2) o‘zlashgan qatlam.
Barqaror birikmalar: Ikki va undan ortiq so‘zlarning o‘zaro barqaror munosabatidan tashkil topgan nutq jarayoniga tayyor holda olib kiriluvchi til egalari xotirasida imkoniyat sifatida mavjud bo‘lgan til birliklari barqaror birikmalar deyiladi. Bular iboralar, maqollar va matallar, hikmatli so‘zlar.
Leksikografiya. Lug‘atshunoslik: Leksikografiya tilshunoslikning lug‘at tuzish va lug‘atchilik ishi bilan shug‘ullanuvchi sohasi hisoblanadi. Tildagi so‘zlarning, iboralarning, maqol matallarning, turli atamalarning ma’lum maqsadlarda tartibga olingan, kitob shaklidagi to‘plamiga lug‘at deyiladi. Lug‘atlar turli maqsadlarga ko‘ra tuziladi.
Morfemika: Morfemika grammatikaning alohida bir bo‘limi bo‘lib, so‘zlarning morfemik tarkibini, undagi morfemalarning o‘zaro munosabatini, turlarini o‘rganadi. Morfema – so‘zning ifoda qilinishi jihatidan tovushdan keyin turadigan semantik–morfologik birlik bo‘lib, so‘zning eng kichik ma’noli qismidir.
So‘z yasalishi: So‘z yasalishi tilshunoslikning mustaqil sohasi bo‘lib, u yangi so‘z yasash, so‘z yasash usullari va vositalarini o‘rganadi. Tildagi so‘zlarning yasalish tarkibini hamda ularning yasalish usullarini aniqlash bu bo‘limning asosiy vazifasidir. So‘z yasash usullari: semantik usul, fonetik usul, abbreviatsiya usuli, affiksatsiya usuli, kompozitsiya usuli.
Grammatika. Morfologiya: Grammatika tilshunoslikning bir qismi bo‘lib, u tilning grammatik qurilishini o‘rganadi. Grammatikada so‘zlarning shakliy o‘zgarishi, so‘z birikmalari hosil qilish usullari, vositalari va gap qurilishi bilan bog‘liq qonuniyatlar o‘rganiladi. Morfologiya so‘z va uning grammatik xususiyatlari haqidagi ta’limotdir.
So‘zlarni turkumlarga ajratish tamoyillari: Tildagi barcha so‘zlar o‘ziga xos belgi-xususiyatlari, so‘rog‘i va qanday umumlashgan ma’no ifodalashiga ko‘ra guruhlarga bo‘linishi so‘z turkumlari hisoblanadi. So‘zlarni turkumlarga ajratishda quyidagilarga e’tibor beriladi: lug‘aviy ma’no anglatishi va biror so‘roqqa javob bo‘lishi; grammatik qo‘shimchalarni qabul qilishi; gapda biror gap bo‘lagi vazifasida kelishi. Mustaqil so‘zlar, yordamchi so‘zlar, undov so‘zlar, taqlid so‘zlar, modal so‘zlar.
Mustaqil so‘z turkumlari: Mustaqil so‘zlar ma’lum bir so‘roqqa javob bo‘lib, lug‘aviy ma’no anglatadigan morfologik jihatdan o‘zgaradigan, gap bo‘lagi vazifasida keladigan so‘zlardir. Fe’l, ot, sifat, son, olmosh va ravishlar mustaqil so‘zlar sanaladi.
Yordamchi so‘z turkumlari: Yordamchi so‘zlar deb, ma’lum so‘roqqa javob bo‘lmaydigan, leksik ma’no anglatmaydigan, morfologik jihatdan o‘zgarmaydigan, sintaktik vazifa bajarmaydigan so‘zlar turkumiga aytiladi. Masalan: ammo, lekin, ham, -ku, -mi.
Bog‘lovchilar: Gapning uyushiq bo‘laklari va qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bog‘laydigan yordamchi so‘zlar bog‘lovchilar deyiladi. Bog‘lovchilar grammatik jihatdan o‘zgarmaydi va mustaqil lug‘aviy ma’no anglatmaydi.
Ko‘makchilar: Ot yoki otlashgan so‘zdan keyin kelib, ularni boshqa so‘zlarga tobеlanish asosida birikishini ta’minlaydigan so‘zlar ko‘makchi deyiladi. Ko‘makchilar tuslanmaydi va yasalmaydi.
Yuklamalar: So‘z yoki gaplar mazmuniga qo‘shimcha ma’no berishga xizmat qiladigan yordamchi so‘z va qo‘shimchalar yuklama hisoblanadi. Yuklamalar nutqdagi biror so‘zni ajratib ko‘rsatish yoki gapga so‘roq, his-hayajon, taajjub, ta’kid, inkor, gumon kabi ma’nolarni qo‘shish hamda gapga tasviriylik uchun ishlatiladi.
Aloqida olingan so‘zlar turkumi: Ular gap bo‘laklari bo‘lib kelmaydi, balki gap ichida kirish so‘zlari sifatida ham ishlatilishi mumkin.
Modal so‘zlar: So‘zlovchining o‘z fikriga munosabatini ifodalagan so‘zlar modal so‘zlar hisoblanadi. Modal so‘zlar gap mazmuniga aniqlik, shubha, gumon, maqsad, talab, shart, mavjudlik, tasdiq, inkor, xulosa, eslatish, achinish, afsus kabi ma’nolarni qo‘shadi.
Undov so‘zlar: Tovush yoki harakat-holatga taqlidni bildiruvchi so‘zlar undov so‘zlar deyiladi. Masalan: Eh, uh, o, e, uf, voy, ura, ofarin, salom, obbo, ey.
Taqlid so‘zlar: Turli tovush yoki harakat-holatga taqlidni bildiruvchi so‘zlar taqlid so‘zlar deyiladi. Masalan: qars-qars, gumbur-gumbur, chug‘ur-chug‘ur, taq-tuq, g‘arch-g‘urch kabi.
Sintaksis: Sintaksis yunoncha so‘z bo‘lib «tuzish, qo‘shish» degan ma’nolarni ifodalaydi. Sintaksis gap tarkibidagi so‘zlarning bir-biriga qo‘shilishi natijasidagi sintaktik birliklarning tabiati, bir so‘zning boshqa bir so‘z bilan sintaktik munosabatga kirishish usullari, vositalari, so‘zlarning bir-biriga qo‘shilishidan hosil bo‘lgan so‘z birikmalari va ularning turlari, gap bo‘laklari va ularning turlari, gap va uning boshqa sintaktik birliklardan farqi, gapning turlari kabi masalalar o‘rganiladi.
Tenglanish va tobelanish: Gapda so‘zlar bir-biri bilan yo tenglanish, yoki tobelanish orqali sintaktik aloqaga kirishadi. Tenglanish orqali birikadigan birikmalar tarkibidagi so‘zlar teng xuquqli bo‘ladi, ya’ni biri ikkinchisiga tobelanmaydi. Tobelanish orqali birikadigan birikmalarda esa biri ikkinchisiga tobelanadi.
So‘z birikmasi: Ikki yoki undan ortiq mustaqil so‘zning tobelanish asosida birikishidan tuzilgan sintaktik birlik so‘z birikmasi hisoblanadi. So‘z birikmasi tarkibida hokim so‘z va tobe so‘z mavjud bo‘lib, tobe so‘z hokim so‘zga ergashib keladi.
Gap: Gap grammatik jihatdan tashkil topgan, tarkibidagi qismlar bir yaxlit holda kelgan, mazmun va intonatsion butunlikka ega bo‘lgan sintaktik birlik bo‘lib, u fikr, tuyg‘u va istakni boshqalarga bildirish uchun qo‘llanadi.
Gaplarning kuzatilgan maqsadga ko‘ra turlari: So‘zlovchi o‘z fikrini turli maqsad bilan turli shaklda bayon qiladi. U bir xil mazmun ifodalangan bitta gapni uch xil shaklda – yo xabar berish, yo o‘zi uchun noma’lum bo‘lgan narsa, voqea-hodisaning qayda va nima maqsadda bajarilishini bildiradi. Gaplar darak, so‘roq va buyruq gaplarga bo‘linadi.
Gaplarning his-hayajonga ko‘ra turlari: Gaplarning yuqorida ko‘rib o‘tilgan har uch turini ba’zan his-hayajon bilan, ba’zan esa his-hayajonsiz aytish mumkin. Masalan: Mashina qo‘zg‘aldi – darak gap. Mashina qo‘zg‘oldi! – undov gap.
Gaplarning modallikka ko‘ra turlari: Gaplarning kuzatilgan maqsadga ko‘ra har uch turida (darak gap, so‘roq gap va buyruq gaplarda) so‘zlovchi biror voqea-hodisaning sodir bo‘lgani yoki mavjud emasligini yo tasdiqlash yoki inkor etish orqali bayon qiladi. Gaplar tasdiq va inkor gaplarga bo‘linadi.
Gap bo‘laklari: Gapda mustaqil so‘zlar bir-biri bilan bog‘lanib ma’lum bir grammatik vazifani bajaradi. Gap bo‘laklari bosh bo‘laklar va ikkinchi darajali bo‘laklarga bo‘linadi.
Ega va uning ifodalanishi: Ega harakatni bajaruvchi shaxsni bildiradi. Gapda kesim fe’ldan boshqa so‘z turkumlari bilan ifodalanganda, kesimdan anglashilgan jinsning turini ifodalaydi. Egalik kategoriyasi ham mavjud.
Kesim, uning ifodalanishi va turlari: Kesim – gapning bosh bo‘lagi bo‘lib, u ega haqidagi hukmni bildiradi. U predikativlikni ifodalovchi asosiy bo‘lakdir. Kesim ifodalanishiga ko‘ra ot kesimlar va fe’l kesimlar deb ikki turga bo‘linadi.
Aniqlovchi, uning ifodalanishi va turlari: Aniqlovchi predmet belgisini ifodalovchi, ya’ni predmetning qandayligini, kimga qarashli ekanini bildiruvchi ikkinchi darajali bo‘lakdir. Aniqlovchilar sifatlovchi aniqlovchilar va qaratqich aniqlovchilar deb ikki turga bo‘linadi.
Izohlovchilar, ularning turlari: Izohlovchilar shaxs yoki predmetni boshqacha nom bilan atash orqali izohlaydi, aniqlaydi. Izohlovchilar aniqlovchilarning boshqa turlaridan farq qiladigan alohida turidir.
To‘ldiruvchi, uning ifodalanishi va turlari: To‘ldiruvchi fe’l kesim bilan boshqaruv yo‘lida birikadigan, harakat ob’ektini ko‘rsatadigan ikkinchi darajali bo‘lakdir. To‘ldiruvchilar vositasiz to‘ldiruvchi va vositali to‘ldiruvchi deb ikki turga ajratiladi.
Hol, uning ifodalanishi va turlari: Hol ish-harakatning qay holda yuzaga kelishi, o‘rin va paytga munosabati, sabab yoki maqsadi, miqdori kabi belgilarni ifodalovchi ikkinchi darajali bo‘lakdir. Hol doim fe’l kesimga tobelanadi.
Bir tarkibli gaplar: Tarkibida bo‘laklarning ishtirokiga ko‘ra bir tarkibli va ikki tarkibli gaplar mavjud. Bir tarkibli gaplarda ega yoki kesim bo‘laklaridan biri bo‘lmaydi. Bular shaxsi aniq, shaxsi noma’lum, shaxssiz, shaxsi umumlashgan, atov gaplar bo‘lishi mumkin.
Uyushiq bo‘lakli gaplar: Qo‘shma gap ikki va undan ortiq sodda gapning birikuvidan tuziladi. Qo‘shma gap tarkibidagi qismlar uyushiq bo‘laklar deb ataladi va ular bir-biriga teng huquqli bo‘ladi.
Undalmali gaplar: So‘zlovchi o‘z fikrini shaxs yoki predmetga qarata bayon qiladi. Ya’ni so‘zlovchining fikri qaratilgan shaxs yoki predmet undalma hisoblanadi. Undalma ishtirok etgan gap esa undalmali gap deyiladi.
Kirish va kiritma qurilmali gaplar: Gap tarkibida kirish so‘zlari va kiritma qurilmalar ishtirok etadi. Kirish so‘zlar gap mazmuniga aniqlik, shubha, gumon, maqsad, talab, shart, mavjudlik, tasdiq, inkor, xulosa, eslatish, achinish, afsus kabi ma’nolarni qo‘shadi. Kiritma qurilmalar esa gap mazmunini to‘ldirib, izohlab keladi.
Qo‘shma gaplar: Qo‘shma gap ikki va undan ortiq sodda gapning birikuvidan tuziladi. Qo‘shma gap tarkibidagi qismlar bir-biriga bog‘lanib mazmun jihatidan bir-biriga bog‘lanadi.
Bog‘langan qo‘shma gaplar: Bunday qo‘shma gaplar ikki teng huquqli gaplarning birikuvidan tuziladi. Bog‘langan qo‘shma gap qismlari teng bog‘lovchilar yoki shu bog‘lovchilar vazifasini bajaruvchi –da, -u (-yu) yuklamalari orqali birikadi.
Bog‘langan qo‘shma gaplarning yordamchilarsiz birikishi: Ergashgan qo‘shma gaplar uslubiy talabga ko‘ra ba’zan yordamchilarsiz (komponentlarni biriktiruvchi grammatik vositalarsiz) ham qo‘llanishi mumkin.
Ergashgan qo‘shma gaplar: Ergashgan qo‘shma gaplar ikki teng bo‘lmagan qismlardan tuzilib, bir gap ikkinchi gapga tobelanib, undagi biror bo‘lakning ma’nosini konkretlashtirib keladi. Ergashgan qo‘shma gaplar bosh gapga turli vositalar orqali bog‘lanadi.
Ega ergash gapli qo‘shma gaplar: Bunday qo‘shma gaplarda ergash gap bosh gapda ega vazifasidagi olmosh bilan ifodalangan eganing ma’nosini ochib beradi.
Kesim ergash gapli qo‘shma gaplar: Bunday qo‘shma gaplarda ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan kesimning ma’nosini ochib beradi.
Aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplar: Bunday qo‘shma gaplarda ergash gap bosh gapdagi aniqlovchining mazmunini ochib beradi.
To‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplar: Bunday qo‘shma gaplarda ergash gap bosh gapdagi ko‘rsatish olmoshi bilan ifodalangan to‘ldiruvchining ma’nosini ochib beradi.
Ravish ergash gapli qo‘shma gaplar: Ravish ergash gap bosh gapdagi voqea-hodisaning qay tarzda yuzaga kelishini bildiradi.
Payt ergash gapli qo‘shma gaplar: Bunday qo‘shma gaplarda ergash gap bosh gapdagi voqea-hodisaning bajarilish vaqtini bildiradi.
O‘rin ergash gapli qo‘shma gaplar: O‘rin ergash gap bosh gapdagi ish-harakat yoki voqeaning bajarilishi o‘rnini bildiradi.
Sabab ergash gapli qo‘shma gaplar: Sabab ergash gap bosh gapdagi voqea-hodisaning yuzaga kelish sababini bildiradi.
Maqsad ergash gapli qo‘shma gap: Bunday qo‘shma gaplarda ergash gap bosh gapdagi voqea-hodisaning qanday maqsad bilan yuzaga kelishini bildiradi.
Shart ergash gapli qo‘shma gaplar: Shart ergash gap bosh gapdagi ish-harakatning yuzaga kelishidagi shartni bildiradi.
To‘siqsiz ergash gapli qo‘shma gaplar: Bunday qo‘shma gaplarda ergash gap va bosh gaplardagi mazmunning zidlikka qaramay yuzaga keladigan voqea-hodisa ifodalanadi.
Natija ergash gapli qo‘shma gaplar: Natija ergash gap bosh gapdagi voqea-hodisaning natijasini bildiradi.
Ergashgan qo‘shma gaplarning yordamchilarsiz birikishi: Ergashgan qo‘shma gaplar uslubiy talabga ko‘ra ba’zan yordamchilarsiz (komponentlarni biriktiruvchi grammatik vositalarsiz) ham qo‘llanishi mumkin.
Qo‘shma gaplarning murakkab turi: Qo‘shma gaplar ikki va undan ortiq sodda gapning birikuvidan tuziladi. Qo‘shma gap tarkibidagi qismlar ikki turga bo‘linadi: teng bog‘langan qo‘shma gaplar va ergashgan qo‘shma gaplar.
Punktuatsiya: Punktuatsiya tinish belgilarining qo‘yilishiga oid qoidalar to‘plamidir. Tinish belgilari gap qurilishiga, mazmuniga va intonatsiyasiga qarab qo‘yiladi.
Tinish belgilarining ishlatilishi: Nuqta, so‘roq belgisi, undov belgisi, ko‘p nuqta, vergul, nuqtali vergul, ikki nuqta, tire, qavs, qo‘shtirnoq kabi tinish belgilarining ishlatilishi haqida ma’lumot beriladi.
Ko‘chirma gapda tinish belgilarining qo‘llanilishi: Ko‘chirma gaplar va muallif gaplari bilan bog‘liq tinish belgilarining qo‘llanilishi qoidalari tushuntiriladi.
Rasmiy - idoraviy uslub: Rasmiy-idoraviy uslub shaxslar bilan shaxslar orasidagi, shaxslar bilan davlat idoralari orasidagi ijtimoiy munosabatlarni ifodalashga xizmat qiladi. Qisqalik, aniqlik, soddalik rasmiy ish qog‘ozlari uslubining asosiy belgilaridir.
Ish qog‘ozlarini qanday yozish kerak?: Ish qog‘ozlarini yozishda amal qilinishi kerak bo‘lgan umumiy qoidalar, ularning tuzilishi, shakllanishi va ulardagi tinish belgilari hamda bosh harflarning qo‘llanishi haqida ma’lumot beriladi.
Rasmiy-idoraviy hujjatlarga xos xususiyatlar: Rasmiy-idoraviy hujjatlarni tayyorlashda ularning zaruriy qismlari joylashishiga, matn mazmuni tarkibiy qismlarining ketma-ketligiga, tinish belgilarining to‘g‘ri qo‘yilishiga alohida e’tibor berish lozim.
Ma’lumot – axborot hujjatlari: Ma’lumotnoma – voqea yoki mavjud holatlarni bildirish-axborot berish mazmunida ifodalaydigan hujjat ma’lumotnoma deyiladi. Xizmat ma’lumotnomasi va shaxsiy ma’lumotnomaga bo‘linadi.
Ariza: Ariza – muassasa yoki mansabdor shaxs nomiga biror iltimos, taklif yoki shikoyat mazmunida yoziladigan rasmiy hujjat sanaladi. Ariza yozishning tuzilishi va zaruriy qismlari ko‘rsatilgan.
Ishonchnoma: Ishonchnoma – muayyan muassasa yoki ayrim shaxs o‘z nomidan ish ko‘rish uchun ikkinchi bir shaxsga ishonch bildirib berilgan yozma vakolatli hujjat hisoblanadi. Rasmiy va shaxsiy ishonchnomalar farqlanadi.
Tilxat: Tilxat – korxona, muassasa yoki ayrim shaxsdan ma’lum bir hujjat, pul yoki qimmatbaho buyumlar olinganligini tasdiqlovchi hujjat.
Tushuntirish xati: Tushuntirish xati – biror vazifa bajarilmaganligi, mehnat intizomi, kun tartibi qoidasi va shu kabilar buzilganligi sababining bayoni, ma’muriy shaxs talabi bilan yoziladigan xizmat xatidir.
Tavsifnoma: Tavsifnoma – muassasa rahbariga xizmat faoliyati bilan bog‘liq muhim masalalar (ishga tushganlik, muayyan vazifani bajarganlik haqida) yuzasidan yoki yuqori idora, mansabdor shaxsga biror voqea va hodisa haqida xabar berish maqsadida taqdim etiladigan yozma axborot - rasmiy hujjatdir.
Tarjimayi hol: Tarjimayi hol – shaxs tomonidan o‘z shaxsiy hayoti va faoliyati haqida bayon qilingan yozuv tarjimayi hol deyiladi.
Bildirishnoma: Bildirishnoma – muassasa rahbariga xizmat faoliyati bilan bog‘liq muhim masalalar (ishga tushganlik, muayyan vazifani bajarganlik haqida) yuzasidan yoki yuqori idora, mansabdor shaxsga biror voqea va hodisa haqida xabar berish maqsadida taqdim etiladigan yozma axborot - rasmiy hujjatdir.
Ma’lumotnoma: Ma’lumotnoma – voqea yoki mavjud holatlarni bildirish-axborot berish mazmunida ifodalaydigan hujjat ma’lumotnoma deyiladi. Xizmat ma’lumotnomasi va shaxsiy ma’lumotnomaga bo‘linadi.
Hisobot: Hisobot - muayyan vaqt uchun rejalashtirilgan ishlar yoki vazifa va topshiriqlar bajarilishi, xizmat va ilmiy safarlar yakunlari haqida ma’lumot beruvchi hujjat.