Туркистон муҳторияти: миллий демократик давлатчилик қурилиши тажрибаси
Ushbu maqola "Turkiston Muxtoriyati: milliy demokratik davlatchilik qurilish tajribasi" deb nomlangan bo'lib, u 1917 yilda Turkistonda tashkil etilgan muxtoriyatning paydo bo'lishi, faoliyati va ag'darilishi haqida batafsil ma'lumot beradi. Maqolada Rossiyadagi siyosiy vaziyat, milliy ozodlik harakatlarining rivojlanishi, turli partiyalar (kadetlar, eserlar, musulmon tashkilotlari)ning dasturlari va ularning Turkiston muxtoriyati g'oyasiga nisbatan munosabati tahlil qilinadi. Ayniqsa, "Turkiston Odam Markaziyati" partiyasining (Turkiy federalistlar partiyasi) 1917 yildagi qurultoyida qabul qilingan dasturi, uning milliy davlatchilik konsepsiyasi, jumladan, muxtoriyat loyihasi batafsil yoritiladi. Maqolada muxtoriyat hukumatining tuzilishi, uning vazifalari, faoliyati hamda bolsheviklar tomonidan uning zo'ravonlik bilan tugatilgani haqida ham so'z boradi. Umuman olganda, maqola Turkistonning milliy davlatchilik qurish yo'lidagi ilk urinishlari va bu jarayonda duch kelgan qiyinchiliklarni ochib beradi.
Asosiy mavzular
- Turkiston Muxtoriyatining tashkil topishi: 1917 yilgi Fevral inqilobidan keyin Rossiyada yuz bergan o'zgarishlar, milliy ozodlik harakatlarining kuchayishi va "o'z taqdirini o'zi belgilash" g'oyasining avj olishi fonida Turkistonda milliy davlatchilikka intilish kuchaydi. Bu jarayonda turli siyosiy partiyalar va tashkilotlar o'z dasturlarini ishlab chiqdilar va milliy muxtoriyat g'oyasini ilgari surdilar.
- Siyosiy partiyalar va Turkiston muxtoriyati g'oyasi: Maqolada kadetlar, eserlar, musulmon tashkilotlari (xususan, "Turkiston Odam Markaziyati" partiyasi) kabi turli siyosiy kuchlarning milliy muxtoriyat masalasiga munosabati va ularning dasturlarida bu g'oyaning qanday aks etgani tahlil qilinadi. Jumladan, kadetlarning Rossiyada islohotlar o'tkazish va konstitutsion monarxiya taklif qilishdan tortib, keyinchalik demokratik parlament respublikasini yaratish yo'lidagi harakatlari, shuningdek, ularning milliy dasturlarining cheklangan xarakteri haqida so'z boradi.
- "Turkiston Odam Markaziyati" partiyasi va muxtoriyat loyihasi: Maqolada "Turkiston Odam Markaziyati" partiyasining (Turkiy federalistlar partiyasi) 1917 yilgi qurultoyida qabul qilingan dasturi va "Muxtoriyat loyihasi" batafsil tahlil qilinadi. Ushbu loyihada milliy-hududiy muxtoriyat, federal tuzum, keng vakolatlarga ega bo'lgan o'zini-o'zi boshqarish organlari, saylov tizimi, ta'lim va din masalalariga oid prinsiplar o'z ifodasini topgan.
- Turkiston Muxtoriyatining faoliyati va tugatilishi: Maqolada 1917 yil 26-noyabrda Qo'qon IV favqulodda o'lka musulmonlari qurultoyida Turkiston Muxtoriyati hukumatining tuzilishi (bosh vazir, vazirlar va boshqalar) va "Ulug' Turkiston" gazetasining ushbu tuzilmaning milliy-demokratik mohiyatini yoritishi haqida ma'lumot beriladi. Shuningdek, bolsheviklarning oktyabr to'ntarishidan keyin Turkistonda hokimiyatni zo'rlik bilan egallashi va Muxtoriyat hukumatini ag'darishi, ya'ni uni tugatilishi haqida ham so'z yuritiladi.
- Milliy davlatchilik g'oyasining rivojlanishi va uning ta'siri: Maqola Turkiston muxtoriyatining tashkil topishi va uning tugatilishi orqali milliy davlatchilik g'oyasining rivojlanish bosqichlari va bu jarayonning keyingi bosqichlarda milliy ozodlik harakatlariga ta'siri haqida fikr yuritadi. Muxtoriyatning ag'darilishi turkistonliklarni qurolli kurashga undaganligi va bu bilan Sovet davlatiga qarshi mustaqillik harakatining boshlanishiga sabab bo'lganligi ta'kidlanadi.