Ekologiya va atrof-muhit muhofazasi
Ushbu kitob Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va Oʻrta Maxsus Kasb Hunar Ta’lim Vazirligi tomonidan tayyorlangan boʻlib, unda «Ekologiya va Atrof-muhit Muhofazasi» fanidan amaliy mashgʻulotlar uchun oʻquv qoʻllanma sifatida taqdim etilgan. Qoʻllanma umumiy ekologiya, biosfera, ekotizimlar, omillar, ifloslanish, qonunchilik va monitoring kabi mavzularni qamrab oladi. Kitobda har bir mavzu bo'yicha nazariy ma'lumotlar, tayanch iboralar, ishning maqsadi, jihozlar, bajarish tartibi, xulosalar va nazariy savollar berilgan. Shuningdek, qoʻllanma ekologik va atrof-muhit muhofazasi atamalarining izohli lugʻati, fan doir testlar va internet manbalari bilan boyitilgan. Kitob talabalarga ekologiya fanidan nazariy bilimlarini chuqurlashtirishga va amaliy koʻnikmalarini shakllantirishga yordam beradi.
Asosiy mavzular
- Ekologiya fanining bo‘limlari: Ushbu mavzu ekologiya atamasi, predmeti, vazifalari va usullari haqida tushuncha beradi. Ekologiya fani tirik organizmlarning yashash sharoitlari va ular bilan o‘zaro munosabatlarini o‘rganadi. Ekologiya umumiy va xususiyga boʻlinadi va turli tarmoqlarga ega.
- Biosferaning tuzilishi: Bu mavzu biosfera haqida tushuncha, V.I. Vernadskiyning roli, biosfera qatlamlari, tirik va biokos moddalar, biosferada moddalar aylanishi haqida ma'lumot beradi. Planetamizni uchta geologik qobiq: atmosfera, gidrosfera va litosfera o'rab turadi.
- Ekologik tizimni tuzilishi: Mavzu ekotizimlar va biotsenozlar haqida tushuncha beradi. Tirik organizmlarning o‘zaro munosabatlari, produtsentlar, konsumentlar, redutsentlar va ularning bir-biriga bogʻliqligi haqida ma'lumot beradi. Ekotizim tushunchasi fanga A.Tensli tomonidan kiritilgan.
- Abiotik va biotik omillar: Mavzu abiotik, biotik va boshqa omillarning organizmlarga ta'siri haqida tushuncha beradi. Ekologik omillarning o‘simlik va hayvonlar hayotidagi rolini asoslab beradi. Omilarning eng qulay miqdori biologik optimum deyiladi.
- Antropogen omillar: Mavzu antropogen omillarning atrof muhitga salbiy va ijobiy ta'sirlari haqida tushuncha beradi. Hozirgi vaqtda ekologik muammolar asr muammosiga aylangan va buni fanga o'zlashtirilgan ma'lumotlar bilan tushuntiradi.
- Atmosfera muhofazasi: Mavzu atmosfera havosining tarkibi va uni ifloslantiruvchi omillar, ularning tirik organizmlarga ta'siri hamda ifloslantiruvchi gazlarning monitoring haqida tushunchalar beradi. Atmosferaning ifloslanishi iqlimga va uning elementlariga ta'sir ko'rsatadi.
- Suv resurslarini muhofazasi: Mavzu talabalarga biosferada suvning ahamiyati va suv resurslarining ifloslanishini oldini olish choralari haqida tushunchalar beradi. Suv hayotiy muhitning ekologiyasi sifatida katta rol o'ynaydi.
- Yer resurslarini muhofazasi: Mavzu talabalarga O‘zbekistondagi yer resurslarni hozirgi xolati va ularning ifloslanishini oldini olish choralari haqida tushunchalari beradi. Tuproq degradatsiyasi ekologik va iqtisodiy jihatdan xavfli bo'lgan kompleks jarayondir.
- O‘simliklar muhofazasi: Mavzu talabalarga o‘simlik resurslarni muhofaza qilish va ularni olidini olish choralarini ko‘rish to‘g‘risida ma‘lumotlar beradi. Yer yuzida 500 mingdan ortiq o‘simlik turlari mavjud va ularning ko‘pchiligi muhofazaga muhtoj.
- Hayvonot dunyosini muhofazasi: Mavzu talabalarga hayvonot dunyosini muhofaza qilish va ularni yo‘qolib ketishini olidini olish choralari haqida ma‘lumotlar beradi. «Qizil kitob»ga kiritilgan hayvon turlari beshta toifaga bo‘lingan.
- Alohida muhofazaga olingan xududlar: Mavzu talabalarga hayvonlarning biosfera va inson hayotidagi ahamiyati haqida tushuncha berish. Hayvonlarni muhofaza qilish yo‘llari haqida fikr yuritish va qo‘riqxona, davlat buyurtmalar haqida tushunchalar berish.
- Ekologik xavfsizlikni ta’minlanishining huquqiy asoslari: Mavzu talabalarga ekologik xavfsizlikni ta‘minlashning huquqiy asos va qonunlari haqida tushuncha va ma‘lumotlar beradi. O‘zbekiston Respublikasining milliy xavfsizlik konsepsiyasi va Konstitutsiyasida belgilangan hayotiy zarur manfaatlaridan kelib chiqadi.