Тилшунослик назарияси

O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta Maxsus Ta’lim Vazirligi Guliston Davlat Universiteti O‘zbek Tili va Adabiyoti Kafedrasi tomonidan tayyorlangan “Tilshunoslik Nazariyasi” fanidan tayyorlangan maʼruza matni 2019-yilda nashr etilgan. Ushbu maʼruza matni bakalavrlarga moʻljallangan boʻlib, maʼruza matnlari, amaliy mashgʻulotlar, amaliy dars ishlanmalari, mustaqil ish topshiriqlari, muammolar va aqliy xujum savollarini oʻz ichiga oladi. Maʼruzalar zamonaviy pedtexnologiya talablariga mos ravishda tayyorlanib, unda oʻquv maqsadlari, mavzuda koʻrib chiqiladigan muammolar, nazorat savollari va mustaqil ish topshiriqlari keltirilgan. Shuningdek, unda maʼruzaga oid ilmiy muammolar, nazariy topshiriqlar va yakuniy xulosalar oʻrin olgan. Har bir mavzu boshida fanni oʻqitish texnologiyasi, mavzu oxirida mustaqil ish topshiriqlari keltirilgan. Maʼruza matni Oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi qoshidagi Oliy va oʻrta maxsus, kasb-hunar ta‟limi oʻquv-metodik birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashi tomonidan (28 avgust 2019 yil, 1-bayonnoma) nashrga tavsiya qilingan.

Asosiy mavzular

• Kirish: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “Yuksak ma‟naviyat – yengilmas kuch” asari, 2016-yil 13-maydagi “Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil qilish to„g„risida”gi farmoni (PF-4947) hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”dan kelib chiqqan holda talabalarda tilshunoslik sohasining predmeti, vazifalarini yoritish, fan doirasida o„rganiladigan asosiy masalalarning mazmun mundarijasini belgilash, tilshunoslik tarixining eng muhim sahifalari borasida tasavvur hosil qilish, asosiy lisoniy ta‟limotlar va maktablar, yo„nalishlar haqida ma‟lumot keltirish, ularga tilning grammatik strukturasi, til va jamiyat, til va tafakkur muammolari, shuningdek, tilshunoslik metodlariga bag„ishlangan ma‟ruzalar o„qish dolzarbligini saqlab qolmoqda. Fanning maqsadi – tilshunoslik sohasining predmeti, vazifalarini yoritish, fan doirasida o„rganiladigan asosiy masalalarning mazmun-mundarijasini belgilash, tilning ijtimoiy tabiati, shakllanishi, taraqqiyoti, til sathlari, dunyo tillari va turkiy tillar tavsifi va tasnifi, tilshunoslik maktablari, tilshunoslik metodlari, lisoniy universaliyalar va til strukturasi haqida ma‟lumot berishdir. Fanning vazifalari – talabalarda “Tilshunoslik nazariyasi” fanining vujudga kelishi va rivojlanishi bo„yicha bilimlarni shakllantirish va mustahkamlash; talabalarda tilshunoslik bo„yicha boshlang„ich bilimlarni shakllantirish; tilning ijtimoiy tabiati, til sathlari, tilshunoslik fani bo„limlari, tilshunoslikda faol qo„llaniladigan terminlarni o„zlashtirish va nazariy tilshunoslik masalalarining hal qilinishi va yoritilishiga ilmiy yondashuvni tarbiyalash; tilshunoslik fanining tarixi, tilshunoslik maktablari va yo„nalishlari, tilshunoslik metodlari, lisoniy universaliyalar va til strukturasi haqida bilim berishdan iborat.
• Til va tafakkur masalalari: Til va tafakkurning o`zaro bog`liqligi, til va nutq munosabati, nutqiy qolip, tafakkur, ong, bilish, mantiqiy kategoriyalar, grammatik kategoriyalar, aqliy bilish, hissiy bilish, mantiqiy va til kategoriyalarining mos tushish va tushmaslik hodisasi. Til va tafakkur munosabati tilshunoslik fanining asosiy masalalaridan biri sanaladi. Tilsiz fikrni ifodalash sira mumkin bo`lmaganidek, tafakkursiz til o`z ifodasini shakllantira olmaydi. Shular bilan bog`liq yana falsafiy, psixologik ong tushunchasi ham mavjud. Ong ijtimoiy-psixologik hodisa bo`lib, insonning fikrlash qobiliyatini boshqaradi. Ong biologik hodisa bo`lib, mantiqiy fikriy faoliyatni o`z ichiga oladi. Demak, ong tafakkurdan ham katta hodisa, tushunchadir. Tafakkur – bilishning eng yuqori bosqichidir. Bilish bu obyektiv voqelikning inson ongida aks etish jarayonidir. Fanda ikki xil bilish farqlanadi: 1. Sezgilar orqali bilish. 2. Aqliy bilish va tafakkur. Hissiy bilishda tashqi olamni sezgi a‟zolarimiz orqali bilib olamiz. Bunday bilish hayvonlarda ham rivojlangan. Aqliy bilish esa insonlarga xos bo`lib, tashqi olamni faqatgina his qilib qolmay, balki har bir hodisa, predmet, jarayonlarini fahmlaydi, ularni qayta ishlaydi, fikr yuritadi, xulosalaydi, tushunchaga ega bo`ladi. Mana shu jarayon tafakkurdir. Demak, tafakkur oliy bilish, fahm, idrok kabi tushunchalar bilan uzviy bog`liq bo`lib, bilishning mahsuli sanaladi. Tafakkur – miyaning oliy mahsuli. Tafakkur kishilarning ijtimoiy ishlab chiqarish faoliyati jarayonida paydo bo`ladi. U insoniyat jamiyatiga xos bo`lgan mehnat va nutq faoliyati bilan chambarchas bog`liq holdagina mavjuddir. Tafakkurning voqelikni bevosita aks ettirish qobiliyati insonning xulosa chiqarishga, isbotlashga bo`lgan qobiliyatida ifodalanadi. Bu qobiliyat bilish imkoniyatlarini kengaytiradi. Inson tafakkuri turli fanlar (mantiq, psixologiya, gnoseologiya, kibernetika va sh.k.) tomonidan va turli usullarda o`rganiladi. Eksperimental tadqiqotlar orasida so`nggi vaqtda tafakkurni turli kibernetik qurilmalar yordamida modellashtirish shaklida tadqiq qilish metodlari ancha keng rivojlangan. Biz yuqorida tafakkurni bilish, ong, idrok kabi tushunchalar bilan bog`liq ekanligini qayd etdik. Tafakkur til bilan ham zich aloqador ekanligini ham unutmaslik kerak. Uning til bilan munosabati, aloqadorligi tilshunoslik fanining o`rganilish doirasiga ham kiradi. Har qanday fikr so`zlarda o`z ifodasini topadi. Fikrning voqeligi, uning mavjudligi tilda namoyon bo`ladi. Biz istalgan predmet, voqea-hodisa haqida til vositasisiz, so`z va gaplarsiz fikrimizni ifodalay olmaymiz. Til – bilish jarayonining muhim sharti. Tilsiz tafakkur mavjud bo`lmaganidek, tafakkursiz til ham mavjud emas. Hech qanday ma‟noga ega bo`lmagan, faqat ma‟lum tovushlar tizimidan iborat bo`lgan so`zlar muayyan tushunchani ifodalamaydi, tasavvur ham hosil qilolmaydi. Va nihoyat, fikr ifodalash funksiyasini bajarmagan bunday so`zlar nutq uchun xizmat qilolmaydi. Xullas, til va tafakkur munosabati o`zaro dialektik aloqadorlikda bo`lib, birgalikda rivojlanish va ta‟sir etish qonuniyatlariga amal qiladi. Ammo til qonunlari bilan tafakkur qonunlari bir-biriga teng kelmaydi. Til grammatikaning o`rganish manbayi bo`lsa, tafakkur logika (mantiq) ilmining manbayidir. Shunga ko`ra mantiqiy kategoriyalar (tushuncha, subyekt, predikat, hukm va sh.k.) bilan grammatik kategoriyalar (so`z, ega, kesim, to`ldiruvchi) farqlanadi. Mantiq birliklari umumiy, mavhumdir. Til birliklari, ayniqsa, nutqiy birliklar real, voqeiydir. Mantiqiy kategoriyalar umumiy, metodologik bo`lganligi bilan tillardagi grammatik kategoriyalar o`ziga xosdir. Chunonchi, rus tilida otlarning jonli va jonsizligini ifodalash kategoriyasi mavjudki, bu o`zbek tili uchun xos hodisa emas.
• Til va nutq munosabati: Lison va nutq farqlanishi, F.de Sossyur ta‟limoti, tilning psixofizik hodisa ekanligi, UMIS (umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab) YAHVO (yakkalik, hodisa, voqelik, oqibat) lisoniy birlikning shakliy va ma‟noviy qiymati, lisoniy birliklar, nutqiy birliklar, fonema va tovush munosabati, leksema va so„z munosabati, morfema va qo„shimcha munosabati, qolip va hosila munosabati. Tilshunoslik boshqa fanlardan ajratilib, o„zicha alohida mustaqil fan sifatida tanilgan davrlardayoq til va nutqni farqlashga e‟tibor berilgan edi. Ammo fan taraqqiyoti tarixi davomida hamma jihatdan ham til bilan nutq bir-biridan farqlanavermadi. Shuning uchun, ko„pincha, nutqqa xos hodisalar til hodisasi sifatida talqin qilinib kelindi. Tilshunosligimizning keyingi taraqqiyotida til va nutqni farqlashga jiddiy e‟tibor berilmoqda. Til va nutq hodisalariga o„zaro farqlab yondashishni dastlab VIII-IX asrlarda arab tilshunosligida, keyinchalik V.Humbold, A.Shteyntal, Boduen de Kurtene ta‟limotlarida uchratamiz. Lekin til bilan nutq hodisalarini va ularga xos birliklarni ilmiy va amaliy farqlash, shu tushunchalarni batamom yangi mazmunda qo„llash F.de Sossyur va uning izdoshlari yaratgan ta‟limot bilan bog„liqdir. Lison(til) va nutqning farqlanishi,tilga tizim sifatida yondashuv XX asr jahon tilshunosligida inqilobga teng hodisa sifatida baholandi. Chunki bu hodisa tilshunoslikdagi mavjud qarashlarni tubdan o„zgartirib yubordi. Tilga, xususan, o„zbek tiliga sistema sifatida yondashuvning dastlabki yillarida lison o„rnida til atamasi qo„llanilib, bu so„z ko„p ma`nolilik tabiatiga ega bo„lganligi sababli, ayrim chalkashliklarni keltirib chiqarardi, chunki insonning nutq so„zlash qobiliyati ham, nutqi ham shu atama bilan yuritilar edi. Atamalarga esa bir ma‟nolilik xosdir. Lison deyilganda ma‟lum bir jamiyatning barcha a‟zolari uchun avvaldan tayyor holga keltirilib qo„yilgan, hamma uchun umumiy va majburiy fikrni ifodalash va boshqa maqsadlar uchun xizmat qiladigan birliklar hamda bu birliklarning o„zaro birikish qonuniyatlari yig`indisi tushuniladi. Tilning bunday talqini uning psixofizik hodisa ekanligini, u o„ziga umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab(UMIS) kabi sifatlarni mujassamlashtirganligini isbotlaydi. Til (lison) bunday xususiyatlarini aniq formalarda – xususiy hodisa va voqeliklar sifatida gavdalantiradi.Shu nuqtayi nazardan til va nutqning har biriga xos mustaqil birliklari mavjuddir. (Keyinroq, bu birliklar haqida to„xtalib o„tamiz). Lisonda birliklar va birikish qonuniyatlari farqlanadi. Lisoniy birlik ikki tomonning bir butunligidan iborat bo„ladi: a) lisoniy birlikning shakily, tashqi tomoni; b) lisoniy birlikning ma‟lum bir vazifasi, ma`noviy qiymati. Lisoniy birlik ongda qandaydir tarh, ramz sifatida saqlanadi. Masalan, [a] fonemasining talaffuz xususiyatlari haqida umumlashma tasavvur o„zbek tilida so„zlovchi barcha jamiyat a‟zolari tilida birdir. Bu [a] fonemasining tashqi tomonidir, uning ichki tomonini ma‟no farqlash, chegaralash xususiyati tashkil etadi. Ichki va tashqi tomonni bir- biridan ajratib bo„lmaydi. Bir-birini shartlovchi, bir-biriga bog`liq bo„lgan “lison – nutq qobiliyati - nutq” zanjirida faqat nutqqina tashqi shaklda (og„zaki, yozma) namoyon bo„ladi. F.de Sossyur lison – nutq munosabatini shatranj o„yini qoidalari asosida tushuntirib o„tgan. Shaxmat donalari va har bir donaning yurish qoidasi ongimizdagi lisoniy birliklar va ularning birikish imkoniyatlariga o„xshaydi. O„yin qoidalari hamma uchun bir xil. O„yinchi xuddi so„zlovchi bo„lib, shaxmat oyinini bilishi esa so„zlovchining nutq qobiliyatiga o„xshaydi. Donalarning harakatlantirilishini nutqqa qiyoslash mumkin. Chunonchi: shaxmat – o„ynash qobiliyati - o„yin; lison – nutq qobiliyati – nutq.
• Til birliklarining o„zaro munosabati. Sintagmatik, paradigmatik va ierarxik munosabatlar: Til birliklari orasidagi munosabat, paradigma, paradigmatik qator, sintagmatik aloqa, sintaktik aloqa, iyerarxiya, lisoniy ziddiyat, noto„liq ziddiyat, darajali ziddiyat, teng qiymatli ziddiyat, ziddiyatning kuchli a‟zosi, ziddiyatning kuchsiz a'zosi, binar ziddiyat, ternar ziddiyat. Til va nutq birliklari orasidagi muhim farqlardan yana biri til birliklarining tanlanishga imkon beradigan paradigmalarda, nutq birliklarining esa tanlanish asosida birin – ketinlikda birlashadigan hosilalar - sintagmalarda voqe bo„lishidir. Lisoniy birliklar bir-birini eslatib turish xossasiga ega. Masalan, [a] fonemasi [o] fonemasini, [u] fonemasi [o„] fonemasini, [i] fonemasi [e] fonemasini eslatadi. Lekin [a] fonemasi dabdurustdan [q] yoki [g„] fonemasini eslatmaydi. Chunki ular ikki tizim –unli va undosh tizimiga kiradi. Bir-birini eslatuvchi birliklar umumiy o„xshash belgilarga ega bo„ladi. Masalan, kelishik shakllarining umumiy belgisi “so„zni so„zga bog„lash”, ammo ular farqli belgilarga ham ega bo„luvi shart, ya‟ni qaratqich kelishigi otni otga, tushum kelishigi otni fe‟lga bog„laydi. Yoki
• Tilning uslubiy ko„rinishlari: Uslub, uslubiyat, nutq madaniyati va uslubiyat. Til vositalaridan foydalanish, adabiy til uslubi, ilmiy uslub, rasmiy-idoraviy uslub, publitsistik uslub, so„zlashuv uslubi, badiiy uslub, fonetik uslubiyat, leksik uslubiyat, morfologik uslubiyat, sintaktik uslubiyat. Uslub arabcha so„z bo„lib, tartib, sistema demakdir. O„zbek tilida bu so„z ma‟nosining qamrovi aslida nisbatan kengroq bo„lib, “biror faoliyatni bajarishdagi, boshqarishdagi o„ziga xos yo„l” yoki “biror narsa yoki hodisa uchun xos bo„lgan xususiyatlar” kabi ma‟nolari ham mavjud. Tilshunoslikda “uslub” atamasi zamirida tilning alohida ma‟no anglatish va ifodalash maqsadlariga xizmat qiluvchi fonetik, leksik, sintaktik va frazeologik vositalari tushuniladi. Tilshunoslikning tildan foydalanish usullarini o„rganuvchi tarmog„i stilistika, ya‟ni uslubiyat deb yuritiladi. Demak, uslubiyat tilshunoslik fanining alohida sathi bo„lib, nutq jarayonida til hodisalaridan maqsadga, sharoitga va muhitga mos ravishda foydalanish qonuniyatlari bilan tanishtiradi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib shuni aytish mumkin: “uslubiyat” atamasi tilshunoslikda ikki ma‟noda qo„llaniladi. U, avvalo, til vositalaridan nutqda o„rinli va maqsadga muvofiq ravishda foydalanishni anglatadi. Ayni zamonda til vositalarini nutqda tanlab ishlatish qonun-qoidalarini o„rganadigan fanning nomini ham bildiradi. Uslubiyat muomala madaniyati, nutq odobi – nutq madaniyati bilan chambarchas bog„liqdir. Nutq madaniyati insoniyat umummadaniyatining bir qismi bo„lgan ijtimoiy hodisadir. Nutq jarayonida yuksak axloqiy me‟yorlarga rioya qilish, ta‟sirchan, chiroyli va o„rinli so„zlash, tinglash madaniyati, suhbat madaniyati, bahs-munozara madaniyati, tildan nutqda e‟tibor va ehtiyotkorlik bilan foydalanish shoirona so„zlar bilan aytganda “har bir so„zni yor tanlagandek” saylab ishlatish nutq madaniyatining asosini tashkil etadi. Uslubiyatni o„rganish tarixi Sharqda, jumladan, O„zbekistonda ham ancha qadimiydir. Uslubiyat garchi hozirgiday alohida soha sifatida shakllanmagan bo„lsa ham, biroq tilshunoslik (sarf, nahv, lug„at), adabiyotshunoslik (ilmi bade‟, sharh tafsir), shuningdek, ilmi insho, ilmi munozara, voizlik san‟ati kabi fanlar tarkibida o„rganib kelingan. Abu Mansur Saolibiyning «Muntaxab ul-ijoz vad a‟joz» (XI asr), Abulqosim al-Lays Samarqandiyning “Risolat ul -istiorat” (XV asr), Xondamirning “Nomai nomiy” (XV asr), Mahmud Giloniyning “Manozirat ul – insho” (XV asr), Sodiq Jondoriyning “Kitob ul –insho” (XVIII asr) kabi asarlari stilistik tadqiqotlarga bag„ishlagandir. Rus tilshunosligida uslubiyat XIX asr tilshunoslari A.A.Potebnya, Sh.Balli, K.Fossler, keyinchalik V.V.Vinogradov ishlarida o„rganildi. O„tgan asrning 50-yillaridan boshlab o„zbek tilshunosligida til uslubiyati bilan bog„liq nomzodlik va doktorlik ishlari, o„nlab ilmiy asarlar yuzaga keldi va uslubiyat fanining alohida soha sifatida rivojlanishiga turtki bo„ldi. Bu borada o„zbek tilshunos olimlari Ayub G„ulomov, Sh.Shoabdurahmonov, I.Qo„chqortoyev, A.Shomaqsudov, I.Rasulov, R.Qo„ng„urov, H.Rustamov, Y.Tojiyev. E.Qilichevlarning xizmatlarini alohida ta‟kidlab o„tish joizdir.
• Tilshunoslik sohalari. Fonetika: Tilning fonetik tuzilishi, grammatik qurilishi va lug`at tarkibini ilmiy asosda har tomonlama o`rganish natijasida tilshunoslikning bir qancha sohalari yaratildi, chunonchi, fonetika morfologiya, sintaksis, leksikologiya, semasiologiya, etimalogiya va stilistika kabilar. Fonetika – tilning tovush tizimini, leksikologiya – lug`at tarkibini, morfologiya - so`z shakllarini, sintaksis – so`z shakllarining gapdagi vazifalarini, morfemika - so`z tarkibini, stilistika – nutq uslubini, semasiologiya - so`z ma‟nolarini, etimologiya – so`zlarning kelib chiqishini o`rganadi. Tilning fonetik tuzilishi, grammatik qurilishi va lug`at tarkibining har biri alohida tizimni tashkil qiladi. Ammo til sohalari (fonetika, leksika, grammatika ) shu tilga xos qonun – qoidalar asosida bir – biri bilan o`zaro munosabatda bo`lib, bir tizimni hosil qiladi. Lisoniy sathlar sirasida fonetika eng kichik tashkil etuvchi bo`lib, boshqa sathlar (leksikologiya, grammatika…) birliklari uchun moddiy asos vazifasini o`taydi. Insonning nutq faoliyati nutq birliklari bo`lmish tovushlar tizimi vositasida ro`yobga chiqadi. Nutq tovushlari o`zida uch jihatni birlashtiradi: fiziologik, akustik (fizik), funksional. Nutq tovushlarining fiziologik jihati deganda talaffuz a‟zolarining boshqarilishi, fizik jihati deganda tovushning akustikasi (eshitilish darajasi) tushunilsa, funksional jihati nutq tovushlarining sotsial tomonini, aloqa vositasi ekanligini belgilaydi. Tilshunoslikda har uchala jihatni bir – biridan ajratmagan holda tadqiq qilish kerakligi masalasida olimlar turlicha qarashlarni ilgari surganlar. Pirovard natijada, tilshunoslikda ikki – fonetika va fonologiya sohalari ajralgan. Fonetika nutqiy xususiyliklarni, fonologiya lisoniy umumiyliklarni tadqiq qilish bilan mashg`ul bo`ladigan bo`lib qoldi. Fonetika grekcha so`zdan olingan bo`lib, “tovushga xos” degan ma‟noni bildiradi. Fonetika nutq tovushlarini hosil qiluvchi talaffuz apparatini ularning vazifasini ham tekshiradi. Tilning fonetika sathida boshqa fan sohalari - adabiyotshunoslik, fiziologiya, fizika, psixologiya kabi fanlar bilan aloqa yaqqol seziladi. Fonetika nutqdagi tovush o`zgarishlari va almashinishini, urg`u, bo`g`in va ularning turlarini o`rganadi. Fonetikaning amaliy ahamiyati orfografiya masalalarini hal qilishda, chet tillarni o`rganishda, tili chuchuk bolalarning tilini tuzatishda, adabiy va dialektal talaffuz farqlarini aniqlashda namoyon bo`ladi. Fonetika umumiy, xususiy va qiyosiy fonetikaga ajraladi. Umumiy fonetika barcha tillarga xos bo`lgan talaffuz xususiyatlarini o`rganadi. Unda intonatsiya uchun qo`llaniladigan vositalar (tovush balandligi, kuchi, cho`ziqligi, tezligi (tempi)), pauza, tembr kabi masalalar tekshiriladi. Xususiy fonetikada yoqorida aytilgan masalalar muayyan tillar misolida tekshiriladi. Xususiy fonetika tarixiy (diaxron) va zamonaviy (muosir ) fanetika, tasviriy va eksperimental fonetika kabi ko`rinishlarda ish yuritadi. Alohida apparatlar yordamida nutq tovushlari, bo`g`in, urg`u va intonatsiyasidagi artikulyatsion – akustik xususiyatlar eksperimental fanetikada o`rganiladi. Tarixiy fanetika esa tildagi fanetik xususiyatlarning rivojlanishini tekshiradi. Qiyosiy fonetika bir nechta qarindosh yoki qarindosh bo`lmagan tillarning yoxud bir qancha dialekt va shevalarning unli va undosh tovushlari, ulardagi fonetik o`zgarishlar va boshqa hodisalar qiyosiy aspektda tekshiriladi. Qiyosiy fonetika umumiy va xususiy fonetika oralig`idagi vaziyatni egallaydi. Nutqda tovushlar alohida – alohida talaffuz etilmaydi. Nutq quyidagi fonetik birliklardan iborat: 1) fraza; 2) takt; 3) bo`g`in; 4) tovush.
• Nutq apparati va uning tuzilishi: Nutq apparati, faol va nofaol nutq a‟zolari, ovoz paychalari, bo„g„iz, artikulyatsiya, artikulyatsiya bazasi, artikulyatsiya o„rni va usuli, portlovchi, sirg„aluvchi, til oldi,til o„rta, til orqa, lab undoshlari. Nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etuvchi qismlar nutq a‟zolari (apparati) deyiladi. Nutq tovushlarining hosil bo„lishida quyidagi a‟zolar ishtirok etadi: o`pka, kekirdak, ovoz paychalari, bo`g`iz, bo`g`iz qopqog`i, kichik til, tanglay, til, tish, lab. Bular orasida faol ishtirok etadigan organlarga ovoz paychalari, til, lab, yumshoq tanglay, qattiq tanglay, pastki jag` kiradi. Nutq apparati 3 qismdan iborat: 1. Ovoz paychalaridan pastki qism. Bu qismga o`pka, nafas olish yo`llari , kekirdak va diafragma (ko`krak qafasi bilan qorin bo`shlig`i o`rtasidagi parda) kiradi. Bu a‟zolar havo manbai bo`lib, o`pkadan chiqqan havo tovush paychalarining yordami bilan ovoz hosil qiladi. 2. Bo`g`iz. Halqasimon va qalqonsimon tog`aylar bo`g`izda joylashgan. Bu ikki tog`ay o`rtasida ovoz paychalari o`rnashgan. Bo`yin chetlarida tovush paychalari bir-biriga to`la yoki deyarli to`la jipslashib turadi. Ovoz paychalarining ishtirokisiz ovoz chiqarish mumkin emas. 3. Ovoz paychalaridan yuqori qism. Bu qismga bo`g`iz qopqog`i , og`iz bo`shlig`i , burun bo`shlig`i , qattiq va yumshoq tanglay , til , kichik til , ustki va pastki tishlar , ustki va pastki lablar kiradi . Bular orasida eng harakatchan a‟zo tildir. Til harakati orqali til oldi , til o`rta , til orqa , chuqur til orqa tovushlari (unli va undoshlar ) hosil qilinadi. Lab ham ancha faol nutq a‟zosi bo„lib , b , p , m, v , f ,o
• Nutq tovushlarining umumiy tavsifi. Unli va undosh tovushlar: Oʻzbek tilida lugʻat tarkibida fonetik tuzilishi, grammatik qurilishi va lug`at tarkibini ilmiy asosda har tomonlama o`rganish natijasida tilshunoslikning bir qancha sohalari yaratildi, chunonchi, fonetika morfologiya, sintaksis, leksikologiya, semasiologiya, etimalogiya va stilistika kabilar. Fonetika – tilning tovush tizimini, leksikologiya – lug`at tarkibini, morfologiya - so`z shakllarini, sintaksis – so`z shakllarining gapdagi vazifalarini, morfemika - so`z tarkibini, stilistika – nutq uslubini, semasiologiya - so`z ma‟nolarini, etimologiya – so`zlarning kelib chiqishini o`rganadi. Tilning fonetik tuzilishi, grammatik qurilishi va lug`at tarkibining har biri alohida tizimni tashkil qiladi. Ammo til sohalari (fonetika, leksika, grammatika ) shu tilga xos qonun – qoidalar asosida bir – biri bilan o`zaro munosabatda bo`lib, bir tizimni hosil qiladi. Lisoniy sathlar sirasida fonetika eng kichik tashkil etuvchi bo`lib, boshqa sathlar (leksikologiya, grammatika…) birliklari uchun moddiy asos vazifasini o`taydi. Insonning nutq faoliyati nutq birliklari bo`lmish tovushlar tizimi vositasida ro`yobga chiqadi. Nutq tovushlari o`zida uch jihatni birlashtiradi: fiziologik, akustik (fizik), funksional. Nutq tovushlarining fiziologik jihati deganda talaffuz a‟zolarining boshqarilishi, fizik jihati deganda tovushning akustikasi (eshitilish darajasi) tushunilsa, funksional jihati nutq tovushlarining sotsial tomonini, aloqa vositasi ekanligini belgilaydi. Tilshunoslikda har uchala jihatni bir – biridan ajratmagan holda tadqiq qilish kerakligi masalasida olimlar turlicha qarashlarni ilgari surganlar. Pirovard natijada, tilshunoslikda ikki – fonetika va fonologiya sohalari ajralgan. Fonetika nutqiy xususiyliklarni, fonologiya lisoniy umumiyliklarni tadqiq qilish bilan mashg`ul bo`ladigan bo`lib qoldi. Fonetika grekcha so`zdan olingan bo`lib, “tovushga xos” degan ma‟noni bildiradi. Fonetika nutq tovushlarini hosil qiluvchi talaffuz apparatini ularning vazifasini ham tekshiradi. Tilning fonetika sathida boshqa fan sohalari - adabiyotshunoslik, fiziologiya, fizika, psixologiya kabi fanlar bilan aloqa yaqqol seziladi. Fonetika nutqdagi tovush o`zgarishlari va almashinishini, urg`u, bo`g`in va ularning turlarini o`rganadi. Fonetikaning amaliy ahamiyati orfografiya masalalarini hal qilishda, chet tillarni o`rganishda, tili chuchuk bolalarning tilini tuzatishda, adabiy va dialektal talaffuz farqlarini aniqlashda namoyon bo`ladi. Fonetika umumiy, xususiy va qiyosiy fonetikaga ajraladi. Umumiy fonetika barcha tillarga xos bo`lgan talaffuz xususiyatlarini o`rganadi. Unda intonatsiya uchun qo`llaniladigan vositalar (tovush balandligi, kuchi, cho`ziqligi, tezligi (tempi)), pauza, tembr kabi masalalar tekshiriladi. Xususiy fonetikada yoqorida aytilgan masalalar muayyan tillar misolida tekshiriladi. Xususiy fonetika tarixiy (diaxron) va zamonaviy (muosir ) fanetika, tasviriy va eksperimental fonetika kabi ko`rinishlarda ish yuritadi. Alohida apparatlar yordamida nutq tovushlari, bo`g`in, urg`u va intonatsiyasidagi artikulyatsion – akustik xususiyatlar eksperimental fanetikada o`rganiladi. Tarixiy fanetika esa tildagi fanetik xususiyatlarning rivojlanishini tekshiradi. Qiyosiy fonetika bir nechta qarindosh yoki qarindosh bo`lmagan tillarning yoxud bir qancha dialekt va shevalarning unli va undosh tovushlari, ulardagi fonetik o`zgarishlar va boshqa hodisalar qiyosiy aspektda tekshiriladi. Qiyosiy fonetika umumiy va xususiy fonetika oralig`idagi vaziyatni egallaydi. Nutqda tovushlar alohida – alohida talaffuz etilmaydi. Nutq quyidagi fonetik birliklardan iborat: 1) fraza; 2) takt; 3) bo`g`in; 4) tovush.
• Nutq jarayonidagi fonetik hodisalar: Fonetik hodisalar qanday ro`y beradi? Fonetik hodisalar unlilarga ham xosmi? Xorijiy tillardan kombinator va pozitsion o`zgarishlarga misollar keltiring. Do`stlik shishaga monand, sinsa- ulay olmaysan. Ushbu maqolda uchragan fonetik hodisalarni izohlang. Imlodagi fonetik yozuvning fonetik hodisalar bilan bog`liq tomoni nimada? Har bir tilga xos bo`lgan fonetik o`zgarishlar va ularning sababini tushuntiring.
• Fonologiya fonemani o„rganuvchi soha sifatida: Fonemaning til birligi ekanligi. Fonologik ziddiyat va uning ko„rinishlari. Fonemalarning variantlashuvi. Fonema nazariyasi tarixidan. Fonema va tovush munosabati, fonologik dipozitsiya , bir o„lchovli va ko„p o„lchovli ziddiyat, doimiy va neytrallashgan ziddiyat, kuchli va kuchsiz pozitsiya, fanema va gradema, gradema va harf, harf va tovush, fonologik nazariyalar. Fonologiyaning kelib chiqishida fonetika katta rol o„ynagan. Fonologiyaga XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshiga kelib, tilshunoslikning fonetika bobidan ajralib chiqqan alohida soha sifatida qarala boshlandi. Fonologik sathning taraqqiyotida mashhur rus va polyak olimi I.A.Boduen de Kurtene, rus olimi N.C Trubeskoy, R. Yakobsonlarning xizmati kattadir. Turkiy tillar fonologiyasini tadqiq qilishda V.V. Radlov, E.D. Polivanov, N.K. Dmitriyevlarning tadqiqotlari ahamiyatga egadir. Umuman olganda , fonologiya nutq tovushlarining fiziologik – akustik (fizik ) tomonidan funksional (lingvistik) tomonini farqlash ehtiyoji bilan paydo bo„ldi. Praga funksional strukturalizmi oqimining taniqli namoyondasi N.S Trubeskoy fonetikani odam nutqining material tomoni, ya‟ni artikulyatsiyasi va akustikasi haqidagi fan deb, fonologiyani esa, tildagi tovushlarning ma‟noni farqlashga xizmat qiluvchi alomatlari va funksiyalarni o„rganuvchi fan, deb ta‟riflangan edi. Bu ta‟rifda tilni nutqqa, tovushlarning material tomonini ularning funksional tomoniga qarama-qarshi qo„yish yorqin ko„rinadi. Fonetikaning birligi bevosita kuzatishlarda berilgan nutq tovushlari bo„lgani kabi, fonologiyaning birligi so„zlovchilarning ana shu bevosita kuzatishda berilgan nutq tovushlari asosida yotgan tovush tipi haqidagi ijtimoiy tasavvurlaridir. Har bir fonema kishilar ongida
• Tovush ifodasi. Transkripsiya: Nutq tovushlarining ifodasi sifatida: harf, fonema, transkripsiya; transkripsiyaning asosiy tamoyillari, transkripsion belgilar va alifbo, diakritik belgilar, fonetik transkripsiya, fonologik transkripsiya. Nutq tovushlari paydo bo`lishida ishtirok etuvchi fiziologik, akustik, funksional jarayonlar va ularning umumiy xususiyatlari fonetikaga xosdir. Ushbu jarayonlarni har bir tilning o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda o`rganish fonetikaning asosiy vazifasidir. Fonetika nutq tovushlarini, ularning hosil bo`lishini, tabiatini va hamda ularning turlarini o`rganadi. Nutq jarayonida so`zlovchi tovushlarni turlicha talaffuz qiladi. Buni nutqiy sharoit (fonetik, morfologik, sintaktik, leksik, semantik, stilistik jihatdan) belgilaydi. Bu sharoitda tovushlar nutqiy sharoitga mos ravishda o`zgaradi: ayrim tovushlar yondosh tovushlarga moslashadi, ayrim tovushlar o`zgaradi, boshqa tovushlarga almashadi. Nutq jarayonida sodir bo`ladigan bunday o`zgarishlar tildagi fonetik o`zgarishlar deyiladi. O`zbek tilida fonetik o`zgarishlar ko`pincha quyidagi turlarda namoyon bo`ladi: assimilyatsiya, dissimilyatsiya, metateza, proteza, eliziya, diereza, reduksiya, apakopa, sinkopa, sinerezis, epiteza, prokopa. Fonetik o`zgarishlar yozuvda aks etadi. Lekin shartli qisqartmalar tovush tizimiga mos ravishda yozilsa-da, ularning fonetik ma‟nolari ko`rsatishdan tashqari, ba‟zan to`g`ridan-to`g`ri o`z ifodasini topmaydi. Chunonchi, biror tovushning o`zagi hamda qo`shimchalari, o`zak va qo`shimchalarning fonetik tuzilishi, ma‟nosini o`zgarishi tahlil qilinadi. Bu o`zgarishlar tilda sodir bo`ladigan o`zgarishlarning umumiy qonuniyatlariga misol bo`la oladi. Xususan, assimilyatsiya – tovushlarning bir-biriga ta‟sir qilib, bir-biriga moslashuvi, dissimilyatsiya – tovushlarning bir-biriga ta‟sir qilib, bir-biriga zidlashuvi. Metateza – tovushlarning o`rin almashinuvi. Proteza – tovushning boshida qo`shimcha paydo bo`lishi. Eliziya – tovushning yo`qolishi. Reduksiya – tovushning kuchsizlanishi. Apakopa – so`z oxirida tovushning yo`qolishi. Sinkopa – so`z o`rtasida tovushning yo`qolishi.
• Urg„u: So„z urg„usi haqida. Dinamik urg„u, miqdor urg„usi, musiqiy urg„u. Mantiq urg„usi to„g„risida. Fraza urg„usi. Ohang haqida. So„z urg„usi, fraza urg„usi, erkin va bog„liq urg„u, dinamik urg„u, miqdor urg„usi, musiqiy urg„u, bosh va ikkinchi darajali urg„u, intonatsiya (ohang), ritm, tovushning asosiy toni, nutq tempi, ovoz tembri. Bo„g„in yoki so„zning biror fonetik vosita orqali ajratilib, zarb bilan aytilishi urg`u deyiladi. Tilshunoslikda, odatda, urg„uning tushish o„rniga qarab ikki turi ajratiladi: so„z (leksik urg„u) urg„usi va mantiq (logik urg„u) urg„usi. Leksik urg„u so„zning biror bo„g„iniga xos bo„lgan fonetik hodisa bo„lsa, logik urg„u gapning ma‟lum bir bo„lagiga tegishli bo„lgan sintaktik hodisadir. Ilmiy adabiyotlarda urg„u haqida gapirilganda, odatda, asosan so„z urg„usi nazarda tutiladi. So„z urg„usida so„zning ma‟lum bir bo„g„inidagi unli tovush boshqalariga qaraganda kuchliroq ohang bilan talaffuz qilinadi. So„z urg„usini uch tomonlama tasnif etish mumkin: 1.Urg„u so„zning qaysi bo„g„iniga tushishiga ko„ra. 2.Urg„u sifatiga ko„ra. 3.Ko„p bo„g„inli, qo„shma va murakkab tuzilishli so„zlarda urg„u miqdoriga ko„ra. Ilmiy adabiyotlarda urg„u so„zning qaysi bo„g„iniga tushishiga ko„ra ikki turga– erkin urg„u va bog„liq urg„uga bo„linishi qayd etiladi. So„z bo„g„inlaridan bo„g„inlariga ko„chib, uning ma‟nolarini farqlash uchungizmat qiladigan urg„u erkin urg„u deyiladi. Erkin urg„u rus, ingliz, italyan va qisman o„zbek tiliga ham xosdir. Chunonchi, урган (a‟zo, mucha) - оргбн (musiqa asbobi), здурово (juda, rosa) - здоруво (salom, yaxshimisiz) kabi ruscha so„zlarda; suzmб (taomning nomi)- sъzma (buyruq shaklidagi fe‟l), sizsiz (olmosh; Ishonganim sizsiz)- sizsiz(sifat; Sizsiz o„tgan damlar behuda ) kabi o„zbekcha so„zlarda bu holatni kuzatish mumkin. Urg„uning o„rni har doim so„zning muayyan bo„g„ini bilan bog„liq bo„lsa, bunday urg„u bog„liq urg„u deb ataladi. Fransuz, polyak va turkiy tillar uchun bog„liq urg„u xosdir. Chunki bu tillarda urg„uning o„rni, odatda so„zning oxirgi bo„g„inida bo„ladi. Masalan, trikу, paltу (fransuzcha); gulchi, gulchilik, gilchilikdбn (o„zbekcha). So„zlardagi bir yoki undan ortiq bo„g„inlarni ajratib talaffuz qilish turli nutqiy vositalar orqali amalga oshadi. Nafas kuchi, kuchli talaffuz va tovush paychalarining tebranishi so„zga urg„u qo„yishning asosiy vositalari hisoblanadi. Artikulyatsion-akustik vositalar urg„uning sifatini belgilaydi. Urg„u sifatiga ko„ra uch turga bo„linadi: dinamik urg„u, miqdor urg„usi va musiqiy urg„u. Tillarning boshqa tillardan so„z olib, olinma so„zlar hisobiga ham boyib borishini nazarda tutsak, dinamik urg„u deyarli barcha tillar uchun xosdir. “Dinamika” so„zi sizga o„rta maktabdagi fizika fanidan yaxshi tanish. Bu so„z yunon tilidan olingan bo„lib, “kuch” demakdir. Tilshunoslikda so„z tarkibidagi urg„u qabul qilgan unli tovushning bir qadar kuchli va cho„ziq talaffuz etilishi dinamik urg„u hisoblanadi. Ayrim tillarda dinamik urg„uning ta‟siri natijasida so„z tarkibidagi urg„usiz unli tovushlar pozitsion o„zgarishlarga uchraydi. Ya‟ni urg„u qabul qilgan unli tovush baland ovoz bilan, shiddat bilan aytilganda, urg„usiz unlilar talaffuzida noaniqlik, qisqalik, bilinar-bilinmaslik yuzaga keladi. Bu holatni slavyan tillarida, chunonchi, rus tilidagi ayrim so„zlar talaffuzida kuzatish mumkin. Ruscha трактор so„zida birinchi bo„g„indagi a unlisiga dinamik urg„u tushadi, shuning uchun u o„z artikulyatsiyasi bilan aniq va to„liq talaffuz etiladi. Ikkinchi bo„g„indagi o unlisi urg„u tushmaganligi bois o`z sifatini o`zgartirib, ancha noaniq, bilinar-bilinmas aytiladi. Тракторист (traktorchi) so„zida esa urg„u oxirgi bo„g„indagi i tovushiga tushganda, o`rta bo„g„indagi o unlisi endi a tarzida aniq talaffuz etiladi. Композитор (bastakor)-композитора(bastakorni), город (shahar)-города (shaharlar) kabi so„zlar talaffuzida ham yuqoridagi kabi o„zgarishlar yuz beradi. Bunday tillarda urg„uning roli beqiyosdir. Avvalo, urg„u so„zlar orfoepiyasi uchun o„ta muhim, ikkinchidan, nutqdagi shakldosh (omonim) so„zlarning ma‟nosini farqlaydi: мука(un) - мука (azob) kabi. Turkiy tillarda, jumladan, o„zbek tilida rus tilidan farqli o„laroq so„z tarkibidagi urg„uli unli tovush ta‟sirida urg„usiz bo„g„inlardagi unlilar artikulyatsiyasi deyarli o„zgarmaydi. Masalan, bilimdonlikdan, yoshlarimizning kabi. Talaffuz jarayonidagi urg„uli bo„g„inning cho„ziqligi asosiy xizmatni bajarsa, miqdor urg„usi yoki kvantitativ urg„u deyiladi. So„zlar talaffuzida sof miqdor urg„uni ajratish qiyin. Chunki u ko„proq dinamik urg„u bilan qarishiq holda bo„ladi. Shunga ko„ra rus, o„zbek, nemis tillaridagi urg„u dinamik-kvantitativ urg„u sanaladi. Asosiy ton (ohang)ning harakati yordamida amalgam oshiriluvchi urg„u tonal (melodik) yoki mushiqiy urg„u deyiladi. Qadimgi grek, qadimgi hind, hozirgi xitoy, yapon, serb, litva tillarida muzikal (musiqiy) urg„u uchraydi. Norveg, island, shved tillarida urg„u ovoz kuchi va ohang bilan bog„liq. Shuning uchun ham bu tillarning urg„usi dinamik-musiqiy urg„u hisoblanadi. Dunyodagi barcha tillar ham so„z urg„usiga ega bo„lavermaydi. Shimoliy Osiyo, Shimoliy Sharqiy Osiyo va Shimoliy Amerika tillarining ko„pchiligida so„z urg„usi yo„q.
• Leksikologiya. Lug„aviy sath. Leksema va so„z munosabati: Leksikologiya, tilning lug„at tarkibi, leksema, semema, nomema, sema, lisoniy birlik, nutqiy birlik, denotativ ma‟no, grammatik ma‟no, leksemaning tayyorligi, majburiyligi, ijtimoiyligi va umumiy belgiga ega ekanligi. Leksikologiya grekcha «leksika» so„zidan olingan bo„lib, tilning lug„at tarkibini o„rganadi. Tilda mavjud bo„lgan so„zlarning hammasi lug„at tarkibi yoki leksika deb yuritiladi. Lug„at tarkibining quyidagi aspektlari mavjud: a) tilning asosiy birligi bo„lgan so„z muammosi; b) til lug„at tarkibi qurilishi; d) lug„aviy birliklarning qo„llanilishi; e) lug„at tarkibining boyishi, taraqqiyoti va boshqalar. Ushbu masalalar keyingi mavzularda batafsilroq tahlil qilinadi. Demak, so„z muammosi leksikologiyaning asosiy o„rganish manbayidir. O„zbek tilshunosligida leksema va so„z atamasining hozirgacha yonma-yon qo„llanayotganligi va leksemani lisoniy sath birligi atamasi, so„zni nutqiy sath birligi sifatida qarashga intilish kabi ziddiyatli nuqtayi nazarlar yashab kelayotganligini aytish joizdir. Tilshunoslar Arastu davridan boshlab leksikaga ta‟rif berish ustida bosh qotirganlar. Ularning barchasi so„zning alohida-alohida qirralariga berilgan ta‟riflar bo„lib, leksemaning barcha jihatlarini qamrab olishga qodir emas. «Bugungi kunda sintaksis bo„yicha tilshunoslik nazariyasida yaratilgan kesim haqidagi yangi ta‟limotga tayangan holda o„zbek tilshunosligida o„zbekcha kesim tushunchasini ishlab chiqish mumkin ekan, bunga bevosita metodologik omil sifatida tayanib, uni umumiy va xususiy leksema nazariyasiga ham tadbiq qilish lozim»,- deydi professor H. Ne‟matov. Darhaqiqat, leksemaga ta‟rif berilar ekan, har bir tilning ichki tabiatidan kelib chiqish zarurati mavjud bo„lishi kerak. Ma‟lumki, yevropa tilshunosligida leksemaga morfema orqali ta‟rif beradilar, chunki flektiv tillar, jumladan, rus va arab tillarida o„zaklar mustaqil qo„llanishga ega emas, o„zak morfemaning bir turi sifatida qaraladi. Chunonchi, пишу, читаю, друзья, уши kabi ruscha, ktb, qr‟ kabi arabcha so„zlarda o„zak qo„shimchalar bilan qorishib ketgan, o„zak bilan affiks orasida chegara aniq emas. Turkiy tillarda o„zak va qo„shimcha orasida chegara aniq bo„lganligi tufayli, leksemaga morfema orqali emas, balki lisoniy sathning alohida bir birligi sifatida qarash lozim. Leksema nima? Bu savolga shunday javob qaytarish mumkin: Jamiyat a‟zolari uchun tayyor, umumiy, majburiy bo„lgan, shakl va mazmunning barqaror birikuvidan tashkil topgan voqeylikdagi narsa, belgi, xususiyat va munosabatlarni shakllantiruvchi, nutq va lug„atda grammatik morfemalarni o„ziga biriktira oladigan morfema turi leksemadir. Ma‟lumki, formal tilshunoslikda til va nutq hodisalari, birliklari farqlanmas edi. Shunga ko„ra, leksema va so„z ham bir-biridan farqlanmagan. Sistem tilshunoslik nuqtayi nazaridan bevosita kuzatishda berilgan matn va lug„atlarda qayd etilgan so„zlar nutq birliklari hisoblanadi. Yuqorida qayd etib o„tganimizdek, til birliklari bevosita kuzatishda berilmagan bo„lib, ular jamiyat a‟zolari uchun tayyor va majburiy bo„ladi. Til birliklari (fonema, morfema, leksema, konstruksiya)dan fonemaning to„la ta‟rifi bilan tanishmiz. Morfemalarni keyingi ma‟ruzalarimizda atroflicha o`rganamiz. Leksemaning nutqdagi voqeligi so„zdir. Leksemalar konstruksiyalarda mustaqil o„rin egallay olish yoki egallay olmasligiga ko„ra, mustaqil va yordamchi leksemalarga bo„linadi. Mustaqil leksemalar nutqda alohidalik xususiyatiga, o„zidan keyin grammatik morfemalarni ergashish qobiliyatiga ega. Biroq leksemalar ichida shundaylari ham borki, ular gapda mustaqil o„rinni egallay olmaydilar. Bunday leksemalar sirasiga yordamchi so„zlar (bog„lovchilar, sof ot, fe‟l, ravish, ko„makchi, yuklama, nisbiy so„zlar va b.: ham, hamda, biroq, lekin; uchun, bilan, sari, sayin; tag, ost, bo„y, old; qara; boshla, yubor, bo„l, so„ng, kabi, yanglig„, burun…) kiradi. Mohiyatan ushbu yordamchi so„zlar leksemalar va qo„shimchalar orasida « oraliq uchinchi» bo„lib, ham lekmemalar, ham grammatik morfemalar xususiyatini o„ziga mujassamlashtiradi. Ammo ular na leksemalarga, na grammatik morfemalarga to„liq teng bo„la olmaydi. Leksema jamiyatning barcha a‟zolari uchun tayyor, umumiy va majburiy sanalishi bilan bir qatorda yana bir qancha xususiyatlarga egadir. 1. Jamiyat a‟zosi leksemani yasamaydi, uni tayyor holda qabul qiladi. 2. Jamiyat a‟zosining ongida har bir leksema boshqa leksemalar bilan
• Morfologiya va sintaksis munosabati: Morfologiya va sintaksisning dialektik birligi, [WPm] ─ gapning minimal qolipi, dialektik munosabatlarning morfologik sathda namoyon bo`lishi, qatorlanish (sintagmatik) tushunchasi, guruhlanish (paradigmatik) va pog`onaviylik (iyerarxik) tushunchalari, birlik va ko„plik son shakllarining umumiy ma‟nolari. Hammaga ma‟lumki, grammatika deganda tor ma`noda morfologiya va sintaksis, keng ma‟noda esa tilning barcha qurilish sathlari tushuniladi. Til sathlari deganda fonetika va fonologiya, leksika va semasiologiya, frazeologiya, morfologiya, sintaksis va stilistika tushuniladi. Morfologiya va sintaksis bir-birini taqozo etuvchi sathlar sanaladi. Lisoniy birliklarga zotiy yondashuv morfologiya va sintaksisning dialektik birligi haqida hukm chiqarish imkonini berdi. Morfologiya ─ grammatikaning so`zshakl ma‟nosi haqidagi sohasi bo`lsa, sintaksis grammatikaning so`zshakl vazifasi haqidagi sohasi sanaladi. Tilning asosiy ijtimoiy vazifasi aloqa - aralashuv, insonlar orasida fikr almashtirish vositasi bo`lganligi sababli sintaksisning o`rganish manbai bo`lgan gaplarda tilning barcha sathlarining - fonologiya va fonetikaning, leksika va semantikaning, morfemika va morfologiyaning birliklari voqelanadi, yuzaga chiqadi. Bu birliklardan har birini tilshunoslikning alohida-alohida bo`limlari o`rganadi. Lekin sintaksisning o`rganish manbai bo`lgan gaplarda barcha sath birliklarining belgilari jilvalanadi. Masalan: 1. Kitobni ukamga oldim. Kitobni ukam uchun oldim. 2. Salima xafa bo`ldi. Salimaning kapalagi uchdi kabi hodisalar sintaktik hodisalar  sintaktik sinonimiya deb talqin etiladi. Lekin 1-holatda morfologik birliklarning ma‟no va vazifadoshligi, 2 - holatda so`z va ibora ma‟nodoshligini kuzatish mumkin. Bunday morfologik hodisalarga sintaktik jihatdan qaraladi va sof sintaktik hodisani o`rganish chetda qoladi. Yoki: - u/ -yu -da lekin / ammo yoki Lola keldi -yu, shuning uchun -ki deb kabi gaplar bog`langan qo`shma gaplar, ergashgan gaplar va ularning ko`rinishlari sifatida an‟anaviy tilshunosligimizda o`rganilib kelinmoqda. Agar diqqat bilan e‟tibor bersak, bu misollarda turli xil gaplar (sintaktik hosilalar) ni emas, balki turli bog`lovchi vositalar bilan shakllangan morfologik hodisalarni - bog`lovchilar paradigmasini ko`rish mumkin. Bu yerda ham morfologik birliklarning sintaksisda "qorishilgan”ini sezish mumkin. "Sintaksis boshqa sathlar (ayniqsa, leksika va morfologiya) birliklari tajallisidan xoli bo`lgach, behad sodda va hammaga oson tushunarli qoliplarning o`zaro munosabat chizmalari shaklini oladi..." [2, 29-30;]. Jumladan, [WPm] sintaktik qolipi ham xuddi shunday keltirib chiqarilgan. Buning uchun nutqdagi oddiy bir gapga murojaat qilamiz: (Bu kunda) Latofatning murg`akkina qalbiga shunday nogahoniy sevgi otash tashladi. Bu nutq hosilasida barcha til sathlarining birliklari o`z ifodasini topgan. Bu gapning sintaktik qurilishini aniqlash uchun, nutqdagi gapning nosintaktik kategoriyalar ko`rinishlarini birma-bir olib tashlaymiz: 1. Intonatsion tugallanganlik. Yuqoridagi gap intonatsion tugallikka ega. Agar biz shu gapga boshqacha bir tus bersak, u intonatsion jihatdan tugal bo`lmasligi ham mumkin, ya`ni "Bu kunda Latofatning murg`akkina qalbiga shunday nogahoniy sevgi otash tashladi va uning ko`zi oldida borliq o`zgacha libos kiydi". Gapning birinchi qismi ohang jihatdan tugallanmagan. Bunday
• Mоrfеmikа: Mоrfеmikа, o`zаk mоrf, аffiksаl mоrf, so`z yasоvchi аffikslаr, аlоqа-munоsаbаt shаkllаri, lug`аviy shаkllаr, аffiksаl оmоnimiya, аffiksаl pоlisеmiya, аffiksаl sinоnimiya vа аnоtоmiya, аllаmоrflаr, bo`g`in vа mоrfеmа. So`z tarkibi, tushunchasi, so`zshakl, morfema, o`zak morf, affiksal morf, so`z yasovchi affikslar, aloqa-munosabat shakllari, lug`aviy shakllar, affiksal omonimiya, affiksal polisemiya, affiksal sinonimiya va anotomiya, allomorflar, bo`g`in va morfema. Nutqqa xos bo`lgan eng kichik birlik so`z (yoki so`zshakl) bo`lib, ma‟lumki, mustaqil so`zlar ham leksik, ham grammatik ma‟nolarga, yordamchi so`zlar esa faqat grammatik ma‟noga egadir. So`zshakllar grammatik ma‟no ifodalash xususiyatiga qarab ma‟noli qismlarga bo`linadi. Vaholanki, har qanday so`z matеrial (tovush) va ma‟no tomоnlarining yig`indisidan iborat. So`zshakllar tarkibida ajratiladigan eng kichik ma‟noli qismlar morf (yunoncha morphe – shakl demakdir)lar deyiladi. Morflar til faning morfеmika sathida o`rganiladi. Demak, morfеmikа – so`zning ma‟noli qismlari haqidagi ta‟limot. Morflar ikki turgа bo`linadi: o`zak morflar va affikslar morflar. Chunonchi, tinchimоq, mеhnаtkаshlаrning, kitоbхоnlаrimiz, to`qimаchilik. Ushbu so`zshakllarning har birida to`rttаdаn morf bo`lib, ularning bоsh qismlari (tin, mehnаt, kitob, to`qi) o`zаk morflar, o`zаklаrgа qo`shilgаn qismlar ([-ch], [-i], [-mоq], [-kаsh], [-lаr], [-ning], [-xon], [-imiz], [-ma], [-chi], [-lik]) esа аffiksаl mоrflаr hisоblаnаdi. Har bir so`zshaklda ishtirok etishi shart bo`lgan, lug`аviy ma‟no ifоdalоvchi qism o`zаk deyiladi. So`zga turlicha affikslar qo`shilganda ham o`zаk morf o`z ma‟nosini yo`qоtmаydi va so`zshaklning umumiy ma‟nosi o`zаk morfning ma‟nosi bilan zich bog`langan bo`ladi. Masalan, tinch, tinmоq, bеtinim, tinchi kabi so`zlаr tin o`zаgidаn, boshla, boshliq, boshchi, boshоq, boshsiz, boshqalar so`zlari bosh o`zаgidаn; rus tilidаgi опытник (tajribachi), оpыtnое (tajribali), оpыtnost (tajribalilik) so`zlari опыт o`zаgidаn; братание (birodarlashuv), брататься (aka-uka tutinmoq), братва (birodarlar), братец(og`ayni) so`zlari брат o`zаgidаn; ingliz tilidаgi worker (ishchi), working (ishlaydigan), workshop (ishxona) so`zlari work (ish) o`zаgidаn yasаlgаn. Affiksal morflar mustaqil ravishda ishlatilmaydi, faqat so`zshakl tarkibidaagina grammatik ma‟no ifodalaydi, o`zak asosida yangi leksik ma‟noli so`zning yuzaga kelishiga xizmat qiladi. Ifodalaydigan ma‟no mohiyatiga ko`ra affiksal morflar uch turga bo`linadi: 1) so`z yasovchi affikslar; 2) aloqa-munosabat shakllarini hosil qiluvchi affikslar; 3) lug`aviy shakl hosil qiluvchi affikslar.
• Grammatik ma‟no. Umumiy grammatik ma‟no (UGM), oraliq grammatik ma‟no (OGM) va xususuy grammatik ma‟no (XGM). Ularning munosabati. Umumiy ma‟noni ochish yo`llari: Grammatik ma‟no, grammatik shakl, grammatik kategoriya grammatikaning eng muhim tushunchalaridir va bular o`zaro uzviy bog`langan. Grammatik ma‟no tilda rang-barang usullar bilan ifodalanadi. Dastlab, grammatik ma‟no to`g`risida mufassal to`xtaylik. Grammatik ma‟noning tashuvchisi va ifodalovchisi grammatik shakl sanaladi. Tabiatan agglyutinativ va sintetik bo`lgan o`zbek tilida qo`shimchalardan aloqa - munosabat qo`shimchalari va lug`aviy shakl hosil qiluvchi qo`shimchalar, asosan, grammatik ma‟no ifodalaydi. Masalan, kitobi so`zshakliga e‟tibor bersak. Bu shakldagi [-i] qo`shimchasi kitobning qandaydir uchinchi bir shaxsga tegishliligini ifodalasa, "O`tgan kunlar" kitobi” birikmasida tur va jins nomini o`zaro bog`lab birikma hosil qilyapti. Shu ma‟nolar [-i] qo`shimchasida mujassamlangan va shu ma‟no ushbu affiksal morfema orqali yuzaga chiqmoqda. Kelishik qo`shimchalari grammatik ma‟no ifodalaydi. Masalan, "Javondagi kitoblardan
• Grammatik ma‟no ifodalash usullari. Grammatik shakl turlari: Grammatik ma‟no – grammatik munosabat ifodalaydigan umumiy ma‟no. Grammatik ma‟no ifodalovchi vositalar haqida. Umumiy xulosalar. Grammatik ma‟no, grammatik shakl, grammatik ma‟no ifodalovchi usullar, suppletivizm, ichki fleksiya, grammatik ma‟noning turli usullar bilan ifodalanishi, bir grammatik shaklning polifunksionalligi. Grammatik ma‟no, grammatik shakl va grammatik kategoriya grammatikaning eng muhim tushunchalaridir va bular o`zaro uzviy bog`langan. Grammatik ma‟no tilda rang-barang usullar bilan ifodalanadi. Dastlab, grammatik ma‟no to`g`risida mufassal to`xtaylik. Grammatik ma‟noning tashuvchisi va ifodalovchisi grammatik shakl sanaladi. Tabiatan agglyutinativ va sintetik bo`lgan o`zbek tilida qo`shimchalardan aloqa - munosabat qo`shimchalari va lug`aviy shakl hosil qiluvchi qo`shimchalar, asosan, grammatik ma‟no ifodalaydi. Masalan, kitobi so`zshakliga e‟tibor bersak. Bu shakldagi [-i] qo`shimchasi kitobning qandaydir uchinchi bir shaxsga tegishliligini ifodalasa, "O`tgan kunlar" kitobi” birikmasida tur va jins nomini o`zaro bog`lab birikma hosil qilyapti. Shu ma‟nolar [-i] qo`shimchasida mujassamlangan va shu ma‟no ushbu affiksal morfema orqali yuzaga chiqmoqda. Kelishik qo`shimchalari grammatik ma‟no ifodalaydi. Masalan, "Javondagi kitoblardan
• So`z turkumlari tasnifi. So`zning serqirraligi va tasniflarning xilma-xilligi: Tasnif omillari. Tasnifning mantiqiyligi va uzluksizligi. Leksemalarning ma'noviy tasnifi. Leksemalarning morfologik tasnifi. Leksemalarning sintaktik tasnifi. Umumiy o`rta ta‟lim maktablarida so`z turkumlari va ularning tasnifi. Leksemalarning serqirraligi, tasnif va uning mantiqiyligi, mustaqil ma‟noli so`zlar, bo`sh ishora ma‟noli so`zlar, yordamchi ma‟noli so`zlar, o`zgaruvchi leksemalar, o`zgarmas leksemalar, so`z -gaplar, muchalanuvchilik (gap bo`lagi bo`lib kelishi), sonlanish, darajalanish, tartiblanish, ajraluvchilik (gap bo`laklari bilan munosabatga kirishmaslik ), sintaktik aloqa vositasi. Biz oldingi mavzuda tasnifning mohiyati nimada ekanligi, uning xususiyati haqida bir oz to`xtalib o`tgan edik. So`zlarning tasnifini berishda leksemaning serqirraligi mohiyati hamma vaqt diqqat markazida bo`lishi kerak. Leksemaning har bir qirrasi bir tasnifni yuzaga keltiradi. Chunonchi: 1.Bo`g'in soniga ko`ra: bir bo`g'inli, ko`p bo`g'inli. 2. Fonemalar miqdoriga ko`ra: bir fonemali, ikki fonemali, uch fonemali... 3. Fonemalarni ifodalovchi harflarning tartibiga ko`ra. 4. Tub-yasamaligiga ko`ra:tub va yasama. 5. Yasalish tipiga ko`ra: diaxronik va sinxronik. 6. Tuzilishiga ko`ra: sodda, qo`shma, juft, takroriy. 7. Shakl va ma‟no munosabatiga ko`ra: ma‟nodosh, shakldosh, qarama-qarshi ma‟noli so`zlar va paronimlar. 8. Qo`llanishiga ko`ra: aktiv va passiv. 9.Onomasiologik - nominatsion xususiyatlariga ko`ra; antroponim, toponim, zoonim... 10.Vazifaviy - uslubiy xususiyatlariga ko`ra: kitobiy, rasmiy, so`zlashuv. 11.Lug`at tarkibidagi qatlamiga ko`ra: o`z va o`zlashgan qatlam, chegaralangan va chegaralanmagan qatlam. 12.Emotsional - ekspressiv jihatiga ko`ra: emotsional - ekspressiv bo`yoqdor va bo`yoqsiz so`zlar. 13.So`zning ifodalaydigan kategorial umumiy ma‟nosiga ko`ra: narsa, buyum, shaxs, mavjudotlarni atovchi so`zlar; belgi, xususiyat, munosabat ifodalovchi so`zlar; harakat-holat ma‟nosini bildiruvchi so`zlar; o`rin-payt, tarz-tus ma‟nosini ifodalovchi so`zlar va h.k.
• Leksikografiya: Lug„at nima? Leksikografiya sohasi. Lug„at turlari. Lug„atchilikdagi muammolar. Хulosa. Lug`at tushunchasi, leksikografiya, uning tadqiq manbai, o„zbek lug„atchiligi tarixi, lug„at turlari, umumiy va maxsus lug„atlar, qomuslar, lingvistik lug„atlar, ularning turlari, tarjima lug„atlar, izohli lug„atlar, etimologik lug„atlar, lug„atchilikdagi muammolar, o„quv lug„atlari. So„z – serqirra hodisa. So„z – insonlarning fikr, tushunchasi, his-tuyg„ularini ifodalabgina qolmay, uni o„z-o„zini yuksaltirishga, rivojlantirishga xizmat qilishi shubhasizdir. Chunki, so„z tafakkurning in‟ikosi bo„lmish tilning mahsulidir. Ulug„ bobokalonimiz Mir Alisher: Insonni so„z ayladi judo hayvondin, Bilkim, guhari sharifroq yo„q ondin, - deya e„tirof etganlar. So„z hodisasi tilshunoslikda deyarli barcha sohalarda, lingvistik bo„limlarda tadqiq etiladi. Xususan, leksikografiyada ham. Bizga ma‟lumki, leksikografiya sohasi - (grekcha lexicon – lug„at, leksika, grafo – yozmoq) lug`atlarni yaratish nazariyasi bilan shug„illanadi. Ho„sh, lug„at nima? U qanday tuziladi? Bu kabi savollarga javob berish uchun qomusiy lug„atlar va lingvistik adabiyotlarga murojaat etamiz. “So„zlarning biror maqsadda to„planib, tartribga solingan yig„indisiga - lug„at deyiladi.” “Lug„at -1) muayyan tilda, uning hududiy yoki ijtimoiy lahjasida mavjud bo„lgan, u yoki bu yozuvchi asarlarida uchraydigan so„zlar yig„indisi leksika; 2) so„zlar (yoki morfemalar, so„z birikmasi, iboralar va b.) muayyan tartibda (alifboli, uyali, mavzuli) joylashtirilgan, tavsiflanuvchi birliklar, ularning kelib chiqishi, ma‟nolari, yozilishi, talaffuzi, uslubiy mansubligi, boshqa tillarga tarjimasi haqida ma‟lumotlar jamlangan kitob”. Turli turdagi lug„atlar tuzish umummadaniy ahamiyatga egadir. Lug„at alfavit tartibida tuzilib, qulay qo„llanma sifatida xalq ommasiga bilim beradi, madaniy – oqartuv funksiyani bajaradi. Lug„atlar ma‟naviy madaniyat sohasida muhim o„rin egallaydi, ularda jamiyatning ma‟lum davrda erishgan bilimlari aks etadi. Lug„atlar har birimizga ilmiy jarayonda to„g„ri va aniq ishlashga, real va obyektiv fikrlash va tasavvur qilishga yordam beradi. Ilk o„zbek lug„ati Mahmud Qoshg„ariyning “Devonu lug„otit turk” asari bo„lib, u qomusiy lug„at hisoblanadi. Mahmud Zamahshariyning “Asos ul-balog„a”, “Muqaddimat ul-adab”, Navoiy asarlariga bag„ishlangan “Abushqa” (16 asr) lug„ati, Mirzo Mahdiyxonning “Sangloh” lug„ati, Chingiyning “Temurnoma”, Sulaymon Buxoriyning “Lug„ati chig„atoyi va turki usmoniy”, Tole Imoni Hiraviyning “Badoye„ ul-lug„at» singari qimmatli asarlari lug„atchilikning nodir xazinasidan o„rin olgan. Yuqorida leksikografiyaning lug„atchilik nazariyasi bilan ham shug„ullanishi, ya‟ni nazariy leksikografiyaga ishora qilib o„tgan edik. Bu soha lug„atshunoslik deb ham ataladi. Nazariy leksikografiya lug„atlarning umumiy prinsiplari va tipologiyasini ishlab chiqish hamda yangi lug„at turlarini yaratish, lug„at strukturasini yaratish yoki o„zgartirish (masalan, maqola va havolalar tartibi, illyustratsion materiallar, so„z va tushunchalarga izohli yoki lingvistik tasnif berish va h.) singari dolzarb vazifalar bilan shug„ullanadi. 2. Lug„atlar, asosan 2 turga bo„linadi: qomusiy (ensiklopediya) va filologik (lingvistik). Ensiklopedik lug„atlar so„zlarning qisqacha ma‟nosini, tushunchalar izohini berish asosida tuziladi.Qomusda barcha narsa va hodisalar, kishilar, fan-tehnika haqida ma‟lumotlar keltiriladi. Zaruriy xarita va rasmlar, sxemalar beriladi. So„zning o„zi haqida faqat uning kelib chiqishini ko„rsatish bilan chegaralanadi. Shuning uchun bunday lug„atlar tushuncha lug„at, g„arbda esa “Husanrus” deb ham yuritiladi. Qomusiy lug„atlar umumiy va xususiy bo„lishi mumkin. Masalan, «Cоветский энциклопедический словарь» (M., 1981) umumiy qomusdir. Ammo
• Frаzеоlоgiya: Frаzеоlоgiya sоhаsi, uning shаkllаnish bоsqichlаri. Frаzеоlоgik mа‟nо. Ibоrа. Ibоrаlаrning sеmаntik tаbiаti. Frаzеоlоgizmlаrning grаmmаtik xususiyatlari. Frаzеоlоgiya bo`limi, o`zbеk frаzеоlоgiyasining tаrаqqiyoti, o`zbеk frаzеоlоgiyasigа muhim hissа qo`shgаn tilshunоs-оlimlаr, frаzеоlоgik mа‟nо, ibоrа, frаzеоlоgik pоlisеmiya, qаrаmа-qаrshi mа‟nоli ibоrаlаr, ibоrаlаr sinоnimiyasi, frаzеоlоgik pаrоnimiya vа pаrofоrmа, ibоrаlаr оmоnimiyasi vа pоlisеmiya, ibоrаlаr vаriаtsiyasi, frаzеоlоgizmlаrning grаmmаtik хususiyatlаri, kаlkаlаsh vа tаrjimа. Frаzеоlоgiya – tilshunоslikning mustаqil sоhаsi bo`lib, lеksikоlоgiya bаg„ridаn ХХ аsrning 50-yillаridаn bоshlаb mustаqil bo`lim, yangi sоhа sifаtidа аjrаlib chiqdi. Frаzеоlоgiyaning аlоhidа lingvistik yo`nаlish bo`lib shаkllаnishidа, jumlаdаn, o`zbеk frаzеоlоgiyasining dunyogа kеlishidа V.V.Vinоgrаdоvning muhim хizmаtlаri bor. Chunki, sоbiq sho`rоlаr dаvridа mustаmlаkа хаlqlаr tillаri frаzеоlоgiyasi shu оlim tа‟limоti аsоsidа pаydо bo`ldi. Bu sоhаning rivоjlаnishidа аkаdеmik А.Shахmаtоv, V.Vinоgrаdоv, А.Yefimоv, N.Shаnskiylаr, o`zbеk tilshunоsligidа esа Sh.Rахmаtullаyеv, Y.Pinхаsоv, M.Husаinоv, I.Qo`chqortоyеv, B.Yo`ldоshеv kаbi zаbаrdаst оlimlаr ulkаn хizmаt qildilаr. O`zbеk frаzеоlоgiyasining izchil ilmiy аsоsdа tаdqiq qilinishi Sh.Rахmаtullаyеv nоmi bilаn bоg„liqdir. Olim bu sоhаgа bаg„ishlаngаn bir qаtоr tаdqiqоtlаri bilаn milliy frаzеоlоgiyamizning yarаtilishigа аsоs sоldi. Jumlаdаn, оlimning quyidаgi tаdqiqоt ishlаri mаvjud: «O`zbеk tilining izоhli frаzеоlоgik lug„аti» (T., 1978), «O`zbеk tilining qisqаchа frаzеоlоgik lug„аti» (T., 1964), «O`zbеk frаzеоlоgiyasining bа‟zi mаsаlаlаri» (T., 1966), «Основные грамматические особенности образных глаголных фразеологических единиц современного узбекского языка» (M., 1952), «Hоzirgi zаmоn o`zbеk tili» (T., 1957), «Frаzеоlоgik birikmаlаrning аsоsiy mа‟nо turlаri» (T., 1955) vа h.z. Shuningdеk, Y.Pinхаsоv hаm frаzеоlоgizmlаrni o`rgаnishdа kаttа muvаffаqiyatlаrgа erishdi. Olimning – « Фразеологические выражения в языке произведений Хамида Алимжана» (T., 1953), «Hоzirgi o`zbеk аdаbiy tili» (Lеksikоlоgiya vа frаzеоlоgiya.) (T., 1969), «O`zbеk tili frаzеоlоgiyasi hаqidа» (T., 1957) kаbi аsаrlаri tilshunоslik хаzinаsidаn o`rin оlgаn. O`zbеk frаzеоlоgiyasining yangi muvаffаqiyatlаrgа erishuvidа B.Yo`ldоshеv, Аbdumurоd vа Аbdug„оfur Mаmаtоvlаrning хizmаtlаri kаttа bo`ldi. B.Yo`ldоshеv frаzеоlоgizmlаrning kоnnоtаtiv mа‟nоlаri, bаdiiy tаsvir vоsitаsi sifаtidаgi imkоniyatlаrini аtrоflichа yoritib bеrdi. Аbdumurоd Mаmаtоv frаzеоlоgik nоrmа muаmmоsini ko`tаrib chiqdi vа frаzеоlоgik nоrmа hаmdа frаzеоlоgik vаriаnt o`rtаsidаgi munоsаbаtni ko`rsаtib bеrdi. Аbdug„оfir Mаmаtоv esа, o`zining qаtоr аsаrlаridа frаzеоlоgik shаkllаnish muаmmоlаrini o`rtаgа qo`ydi vа uning pаydо bo`lish оmillаrini yoritib bеrdi. Frаzеоlоgizmlаrning muhim fаrqlоvchi bеlgisi mаzmuniy qаytа shаkllаnish ekаnligini ko`rsаtdi. Mа‟lumki, til birliklаri shаkl vа mа‟nо munоsаbаtidа yashаydi. Til birligi bo`lishi uchun mа‟lum shаklgа mа‟lum bir mа‟nо biriktirilgаn bo`lishi kеrаk. Shungа ko`rа so`zlаr lеksik mа‟nо vа grаmmаtik mа‟nоgа egа. Lеksik mа‟nо – birоr bir prеdmеt, hаrаkаt-hоlаtni yoki shulаrgа mаnsub bеlgi хususiyatlаrni nоmlоvchi mа‟nо bo`lsа, grаmmаtik mа‟nо lеksik mа‟nоlаrni bir tur, turkum оstidа birlаshtirish, umumlаshtirish hоdisаsini nаmоyon etаdi. Оdаtdа, ikki vа undаn оrtiq mustаqil so`zning sеmаntik vа grаmmаtik jihаtdаn аlоqаgа kirib, mа‟lum tushunchа yoki tаsаvvurni, bа‟zаn nisbiy tugаl fikrni bildirаdigаn birliklаr-so`zlаr bоg„lаnmаsi uch ko`rinishdа аjrаtilаdi:
• Morfologiya va sintaksis munosabati: Morfologiya va sintaksisning dialektik birligi, [WPm] – gapning minimal qolipi, dialektik munosabatlarning morfologik sathda namoyon bo`lishi, qatorlanish (sintagmatik) tushunchasi, guruhlanish (paradigmatik) va pog`onaviylik (iyerarxik) tushunchalari, birlik va ko„plik son shakllarining umumiy ma‟nolari. Hammaga ma‟lumki, grammatika deganda tor ma`noda morfologiya va sintaksis, keng ma‟noda esa tilning barcha qurilish sathlari tushuniladi. Til sathlari deganda fonetika va fonologiya, leksika va semasiologiya, frazeologiya, morfologiya, sintaksis va stilistika tushuniladi. Morfologiya va sintaksis bir-birini taqozo etuvchi sathlar sanaladi. Lisoniy birliklarga zotiy yondashuv morfologiya va sintaksisning dialektik birligi haqida hukm chiqarish imkonini berdi. Morfologiya – grammatikaning so`zshakl ma‟nosi haqidagi sohasi bo`lsa, sintaksis grammatikaning so`zshakl vazifasi haqidagi sohasi sanaladi. Tilning asosiy ijtimoiy vazifasi aloqa - aralashuv, insonlar orasida fikr almashtirish vositasi bo`lganligi sababli sintaksisning o`rganish manbai bo`lgan gaplarda tilning barcha sathlarining - fonologiya va fonetikaning, leksika va semantikaning, morfemika va morfologiyaning birliklari voqelanadi, yuzaga chiqadi. Bu birliklardan har birini tilshunoslikning alohida-alohida bo`limlari o`rganadi. Lekin sintaksisning o`rganish manbai bo`lgan gaplarda barcha sath birliklarining belgilari jilvalanadi. Masalan: 1. Kitobni ukamga oldim. Kitobni ukam uchun oldim. 2. Salima xafa bo`ldi. Salimaning kapalagi uchdi kabi hodisalar sintaktik hodisalar  sintaktik sinonimiya deb talqin etiladi. Lekin 1-holatda morfologik birliklarning ma‟no va vazifadoshligi, 2 - holatda so`z va ibora ma‟nodoshligini kuzatish mumkin. Bunday morfologik hodisalarga sintaktik jihatdan qaraladi va sof sintaktik hodisani o`rganish chetda qoladi. Yoki: - u/ -yu -da lekin / ammo yoki Lola keldi -yu, shuning uchun -ki deb kabi gaplar bog`langan qo`shma gaplar, ergashgan gaplar va ularning ko`rinishlari sifatida an‟anaviy tilshunosligimizda o`rganilib kelinmoqda. Agar diqqat bilan e‟tibor bersak, bu misollarda turli xil gaplar (sintaktik hosilalar) ni emas, balki turli bog`lovchi vositalar bilan shakllangan morfologik hodisalarni - bog`lovchilar paradigmasini ko`rish mumkin. Bu yerda ham morfologik birliklarning sintaksisda "qorishilgan”ini sezish mumkin. "Sintaksis boshqa sathlar (ayniqsa, leksika va morfologiya) birliklari tajallisidan xoli bo`lgach, behad sodda va hammaga oson tushunarli qoliplarning o`zaro munosabat chizmalari shaklini oladi..." [2, 29-30;]. Jumladan, [WPm] sintaktik qolipi ham xuddi shunday keltirib chiqarilgan. Buning uchun nutqdagi oddiy bir gapga murojaat qilamiz: (Bu kunda) Latofatning murg`akkina qalbiga shunday nogahoniy sevgi otash tashladi. Bu nutq hosilasida barcha til sathlarining birliklari o`z ifodasini topgan. Bu gapning sintaktik qurilishini aniqlash uchun, nutqdagi gapning nosintaktik kategoriyalar ko`rinishlarini birma-bir olib tashlaymiz: 1. Intonatsion tugallanganlik. Yuqoridagi gap intonatsion tugallikka ega. Agar biz shu gapga boshqacha bir tus bersak, u intonatsion jihatdan tugal bo`lmasligi ham mumkin, ya`ni "Bu kunda Latofatning murg`akkina qalbiga shunday nogahoniy sevgi otash tashladi va uning ko`zi oldida borliq o`zgacha libos kiydi". Gapning birinchi qismi ohang jihatdan tugallanmagan. Bunday
• Mоrfеmikа: Mоrfеmikа, o`zаk mоrf, аffiksаl mоrf, so`z yasоvchi аffikslаr, аlоqа-munоsаbаt shаkllаri, lug`аviy shаkllаr, аffiksаl оmоnimiya, аffiksаl pоlisеmiya, аffiksаl sinоnimiya vа аnоtоmiya, аllаmоrflаr, bo`g`in vа mоrfеmа. So`z tarkibi, tushunchasi, so`zshakl, morfema, o`zak morf, affiksal morf, so`z yasovchi affikslar, aloqa-munosabat shakllari, lug`aviy shakllar, affiksal omonimiya, affiksal polisemiya, affiksal sinonimiya va anotomiya, allomorflar, bo`g`in va morfema. Nutqqa xos bo`lgan eng kichik birlik so`z (yoki so`zshakl) bo`lib, ma‟lumki, mustaqil so`zlar ham leksik, ham grammatik ma‟nolarga, yordamchi so`zlar esa faqat grammatik ma‟noga egadir. So`zshakllar grammatik ma‟no ifodalash xususiyatiga qarab ma‟noli qismlarga bo`linadi. Vaholanki, har qanday so`z matеrial (tovush) va ma‟no tomоnlarining yig`indisidan iborat. So`zshakllar tarkibida ajratiladigan eng kichik ma‟noli qismlar morf (yunoncha morphe – shakl demakdir)lar deyiladi. Morflar til faning morfеmika sathida o`rganiladi. Demak, morfеmikа – so`zning ma‟noli qismlari haqidagi ta‟limot. Morflar ikki turgа bo`linadi: o`zak morflar va affikslar morflar. Chunonchi, tinchimоq, mеhnаtkаshlаrning, kitоbхоnlаrimiz, to`qimаchilik. Ushbu so`zshakllarning har birida to`rttаdаn morf bo`lib, ularning bоsh qismlari (tin, mehnаt, kitob, to`qi) o`zаk morflar, o`zаklаrgа qo`shilgаn qismlar ([-ch], [-i], [-mоq], [-kаsh], [-lаr], [-ning], [-xon], [-imiz], [-ma], [-chi], [-lik]) esа аffiksаl mоrflаr hisоblаnаdi. Har bir so`zshaklda ishtirok etishi shart bo`lgan, lug`аviy ma‟no ifоdalоvchi qism o`zаk deyiladi. So`zga turlicha affikslar qo`shilganda ham o`zаk morf o`z ma‟nosini yo`qоtmаydi va so`zshaklning umumiy ma‟nosi o`zаk morfning ma‟nosi bilan zich bog`langan bo`ladi. Masalan, tinch, tinmоq, bеtinim, tinchi kabi so`zlаr tin o`zаgidаn, boshla, boshliq, boshchi, boshоq, boshsiz, boshqalar so`zlari bosh o`zаgidаn; rus tilidаgi опытник (tajribachi), оpыtnое (tajribali), оpыtnost (tajribalilik) so`zlari опыт o`zаgidаn; братание (birodarlashuv), брататься (aka-uka tutinmoq), братва (birodarlar), братец(og`ayni) so`zlari брат o`zаgidаn; ingliz tilidаgi worker (ishchi), working (ishlaydigan), workshop (ishxona) so`zlari work (ish) o`zаgidаn yasаlgаn. Affiksal morflar mustaqil ravishda ishlatilmaydi, faqat so`zshakl tarkibidaagina grammatik ma‟no ifodalaydi, o`zak asosida yangi leksik ma‟noli so`zning yuzaga kelishiga xizmat qiladi. Ifodalaydigan ma‟no mohiyatiga ko`ra affiksal morflar uch turga bo`linadi: 1) so`z yasovchi affikslar; 2) aloqa-munosabat shakllarini hosil qiluvchi affikslar; 3) lug`aviy shakl hosil qiluvchi affikslar.
• Grammatik ma‟no. Umumi grammatik ma‟no (UGM), oraliq grammatik ma‟no (OGM) va xususiy grammatik ma‟no (XGM). Ularning munosabati. Umumiy ma‟noni ochish yo`llari: Grammatik ma‟no nima ? Grammatik ma‟noning formal talqini nimadan iborat? Xususiy grammatik ma‟no (XGM) nima? Umumiy grammatik ma‟no (UGM) nima? Son kategoriyasi shakllarining XGM va UGMlari haqida nima bilasiz? [- lar] ning XGMlarini sanang. [o] shakning XGMlarini sanang. [- lar] va [o] shakning UGMlarini nima tashkil etadi? Oraliq grammatik ma‟no (OGM) nima? Misollar keltiring.
• Grammatik ma‟no ifodalash usullari. Grammatik shakl turlari: Grammatik ma‟no – grammatik munosabat ifodalaydigan umumiy ma‟no. Grammatik ma‟no ifodalovchi vositalar haqida. Umumiy xulosalar. Grammatik ma‟no, grammatik shakl, grammatik ma‟no ifodalovchi usullar, suppletivizm, ichki fleksiya, grammatik ma‟noning turli usullar bilan ifodalanishi, bir grammatik shaklning polifunksionalligi. Grammatik ma‟no, grammatik shakl va grammatik kategoriya grammatikaning eng muhim tushunchalaridir va bular o`zaro uzviy bog`langan. Grammatik ma‟no tilda rang-barang usullar bilan ifodalanadi. Dastlab, grammatik ma‟no to`g`risida mufassal to`xtaylik. Grammatik ma‟noning tashuvchisi va ifodalovchisi grammatik shakl sanaladi. Tabiatan agglyutinativ va sintetik bo`lgan o`zbek tilida qo`shimchalardan aloqa - munosabat qo`shimchalari va lug`aviy shakl hosil qiluvchi qo`shimchalar, asosan, grammatik ma‟no ifodalaydi. Masalan, kitobi so`zshakliga e‟tibor bersak. Bu shakldagi [-i] qo`shimchasi kitobning qandaydir uchinchi bir shaxsga tegishliligini ifodalasa, "O`tgan kunlar" kitobi” birikmasida tur va jins nomini o`zaro bog`lab birikma hosil qilyapti. Shu ma‟nolar [-i] qo`shimchasida mujassamlangan va shu ma‟no ushbu affiksal morfema orqali yuzaga chiqmoqda. Kelishik qo`shimchalari grammatik ma‟no ifodalaydi. Masalan, "Javondagi kitoblardan
• So`z turkumlari tasnifi. So`zning serqirraligi va tasniflarning xilma-xilligi: Tasnif omillari. Tasnifning mantiqiyligi va uzluksizligi. Leksemalarning ma'noviy tasnifi. Leksemalarning morfologik tasnifi. Leksemalarning sintaktik tasnifi. Umumiy o`rta ta‟lim maktablarida so`z turkumlari va ularning tasnifi. Leksemalarning serqirraligi, tasnif va uning mantiqiyligi, mustaqil ma‟noli so`zlar, bo`sh ishora ma‟noli so`zlar, yordamchi ma‟noli so`zlar, o`zgaruvchi leksemalar, o`zgarmas leksemalar, so`z -gaplar, muchalanuvchilik (gap bo`lagi bo`lib kelishi), sonlanish, darajalanish, tartiblanish, ajraluvchilik (gap bo`laklari bilan munosabatga kirishmaslik ), sintaktik aloqa vositasi. Biz oldingi mavzuda tasnifning mohiyati nimada ekanligi, uning xususiyati haqida bir oz to`xtalib o`tgan edik. So`zlarning tasnifini berishda leksemaning serqirraligi mohiyati hamma vaqt diqqat markazida bo`lishi kerak. Leksemaning har bir qirrasi bir tasnifni yuzaga keltiradi. Chunonchi: 1.Bo`g'in soniga ko`ra: bir bo`g'inli, ko`p bo`g'inli. 2. Fonemalar miqdoriga ko`ra: bir fonemali, ikki fonemali, uch fonemali... 3. Fonemalarni ifodalovchi harflarning tartibiga ko`ra. 4. Tub-yasamaligiga ko`ra:tub va yasama. 5. Yasalish tipiga ko`ra: diaxronik va sinxronik. 6. Tuzilishiga ko`ra: sodda, qo`shma, juft, takroriy. 7. Shakl va ma‟no munosabatiga ko`ra: ma‟nodosh, shakldosh, qarama-qarshi ma‟noli so`zlar va paronimlar. 8. Qo`llanishiga ko`ra: aktiv va passiv. 9.Onomasiologik - nominatsion xususiyatlariga ko`ra; antroponim, toponim, zoonim... 10.Vazifaviy - uslubiy xususiyatlariga ko`ra: kitobiy, rasmiy, so`zlashuv. 11.Lug`at tarkibidagi qatlamiga ko`ra: o`z va o`zlashgan qatlam, chegaralangan va chegaralanmagan qatlam. 12.Emotsional - ekspressiv jihatiga ko`ra: emotsional - ekspressiv bo`yoqdor va bo`yoqsiz so`zlar. 13.So`zning ifodalaydigan kategorial umumiy ma‟nosiga ko`ra: narsa, buyum, shaxs, mavjudotlarni atovchi so`zlar; belgi, xususiyat, munosabat ifodalovchi so`zlar; harakat-holat ma‟nosini bildiruvchi so`zlar; o`rin-payt, tarz-tus ma‟nosini ifodalovchi so`zlar va h.k.
• Sintаksis: Sintаksis gаp to„g„risidаgi tа‟limоtni o„rgаnuvchi sаth sifаtidа. Sintаktik munоsаbаt vа nutqdа uni ifоdаlаsh yo„llаri. Nutqdа vоqеlаnish imkоniyаtigа egа bo„lgаn so„z birikmаlаri vа gаplаrning qurilish qоliplаri hаqidа. LSQ tushunchаsi. Sintаktik аlоqа vа vаlеntlik. Sеmаntik (mа‟noviy) vаlеntlik, sintаktik vаlеntlik vа grаmmаtik shаkl vаlеntligi hаqidа. So„zshаkl sintаksisi, so„z birikmаsi sintаksisi, gаp sintаksisi, sintаktik аlоqа, sintaktik munоsаbаt, prеdikаtiv bоg„lаnish, qаrаtqich – qаrаlmish o„rtаsidаgi sintаktik bоg„lаnish, sintаktik munоsаbаtni ifоdаlоvchi grаmmаtik vоsitаlаr, lisоniy sintаksis vа nutqiy sintаksis, lisоniy sintаktik qоliplаr, LSQ vа diаlеktik kаtеgоriyalаr, vаlеntlik: so„z vаlеntligi, sintаktik vаlеntlik, grаmmаtik shаkl vаlеntligi, sintаktik аlоqа vа vаlеntlikning diаlеktik аlоqаdоrligi. Til sintаktik qurilmа hisоblаnmish gаp vоsitаsidа o„z ijtmоiy vаzifаsini аmаlgа оshirаdi. Tilning bаrchа birliklаri vа shu birliklаrning nutqiy vоqеlаnishlаri, ya‟ni fоnеtik, lеksik, mоrfоlоgik hоdisаlаr аnа shu sintаktik qurilmаning yuzаgа kеlishi uchun хizmаt qilаdi. Mа‟lumki, tilning аsоsiy vаzifаsi nutq vоsitаsidа kishilаrning o„zаrо fikr аlmаshishlаrini tа‟minlаshdаn ibоrаtdir. Jаmiyatdаgi ijtimоiy shахslаr gаp оrqаli fikr аlmаshаdilаr. Gаp nutqqа xos аsоsiy kоmmunikаtiv birlik bo„lib, u sintаksisning bеvоsitа o„rgаnish оbyеkti hisоblаnаdi. Sintаksis (yunоnchа sintyaxys – «tuzish», «qurish» dеmаkdir) аtаmаsini ikki mа‟nоdа tushunish mumkin: 1) tilning sintаktik qurilishi mа‟nоsidа; 2) tilning sintаktik qurilishini o`rgаnаdigаn grаmmаtikаning bir qismi mа‟nоsidа. Biz bu аtаmаni аnа shu ikkinchi mа‟nоsidа qo„llаb, birinchi mа‟nо ifоdаsi uchun “sintаktik qurilish” аtаmаsidаn fоydаlаnаmiz. Sintаksis gаp hаqidаgi tа‟limоtdir. Bu sаthdа gаp turlаri, gаp bo„lаklаri, ulаrning o„zаrо sintаktik munоsаbаtgа kirishish usullаri vа vоsitаlаri, so„z birikmаsi, uning tuzilishi, tiplаri, gаpdаn kаttа birliklаr vа shu birliklаr qismlаrining lоgik – grаmmаtik munоsаbаtlаri o„rgаnilаdi. Dеmаk, so„z birikmаlаrini o„rgаnish hаm gаp tа‟limоtining tаrkibiy qismi bo„lib, so„z birikmаlаrini gаpdаn аjrаtilgаn hоldа tеkshirish mumkin emаs. So„zshаkllаr hаm bеvоsitа (bа‟zаn bilvоsitа) gаpning tаshkil etuvchisidir. Shungа ko„rа sintаksis quyidаgi uch qismgа bo„lib o„rgаnilаdi: 1) so„zshаkl sintаksisi; 2) so„z birikmаsi sintаksisi; 3) gаp sintаksisi. Gаp tаrkibidаgi grаmmаtik shаkllаngаn so„zlаrni so„zshаkl sintаksisi o„rgаnаdi. So„z birikmаsi sintаksisi esа so„zlаrning o„zаrо tоbе-hоkimlik munоsаbаtidа sintаktik bоg„lаnib, mustаqil so„zlаrgа nisbаtаn аnchа аniqrоq fikr (tushunchа) ifоdаlоvchi birlik hоsil qilа оlish qоnuniyatlаrini tаdqiq etаdi. So„zlаrning o„zаrо bоg„lаnib, fikr ifоdаlаshgа хizmаt qilаdigаn nutqiy hоdisаlаrni gаp sintаksisi o„rgаnаdi. Bа‟zi lingvistik аdаbiyotlаrdа sintаksis so„z birikmаsi vа gаp hаqidаgi tа‟limоt dеb tаlqin etilаdi (Qаr: Bаskаkоv N. vа b. Umumiy tilshunоslik. T., «O„qituvchi», 1979). Vаhоlаnki, so„z birikmаlаri gаp bo„lаklаri kаbi gаp qurilishining elеmеntlаridаndir. Sintаksisning prеdmеtini bеlgilаshdа so„z birikmаsi hisоbgа оlinsа, gаp bo„lаklаrini hаm bundаn mustаsnо etib bo„lmаydi. Vа yаnа eslаtib o`tmоqchimizki, jаmiyatdа ахbоrоt uzаtish gаp оrqаli аmаlgа оshаdi. Gаp fikr ifоdа etаdi. So„z birikmаsi esа fikr emаs, bаlki so„z kаbi tushunchа ifоdаlаydi. Mа‟lumki, so„z birikmаsi ifоdаlаgаn mа‟nо so„z ifоdаlаgаn mа‟nоdаn ko„rа хususiyrоq (аniqrоq) bo„lаdi. Dеmаk, sintаksisning eng аsоsiy birligi – gаp. Sintаksis sаthi til fаnining bаrchа bo„limlаri bilаn chаmbаrchаs bоg„liqligini isbоtlаshgа hоjаt bo„lmаsа kеrаk. Vаhоlаnki, til tizim ekаnligini eslаshning o`zini kifоyadir. Gаpdа so„zlаr mа‟lum qоidаlаr аsоsidа bir-biri bilаn bоg„lаnаdi, ya‟ni sеmаntik-sintаktik аlоqаgа kirishаdi. Hаr qаndаy sintаktik аlоqа sintаktik munоsаbаtlаr mаjmuidir. «Munоsаbаt» аrаbchа so„z bo„lib, bir qаnchа mа‟nоlаrni ifоdаlаydi: 1) kishilаr o`rtаsidаgi аlоqа, muоmаlа; 2) nаrsа, hоdisаlаr o`rtаsidаgi o`zаrо bоg`lаnish, аlоqа; 3) kishining vоqеlikdаgi nаrsаlаrgа, hоdisаlаrgа qаrаshi, yondаshishi kаbi. «Munоsаbаt» аtаmа sifаtidа filоsоfiyadа muаyyan sistеmаdаgi elеmеntlаrning jоylаnish хаrаktеri vа ulаrning o`zаrо bоg`liqligini ifоdаlоvchi fаlsаfiy kаtеgоriya bo„lsа, mаntiq fаnining аtаmаsi sifаtidа hоdisаlаrgа хоs sеrqirrаlikkа turlichа yondаshish nuqtаyi nаzаri tushunilаdi.
• Mоrfеmikа: Mоrfеmikа, o`zаk mоrf, аffiksаl mоrf, so`z yasоvchi аffikslаr, аlоqа-munоsаbаt shаkllаri, lug`аviy shаkllаr, аffiksаl оmоnimiya, аffiksаl pоlisеmiya, аffiksаl sinоnimiya vа аnоtоmiya, аllаmоrflаr, bo`g`in vа mоrfеmа. So`z tarkibi, tushunchasi, so`zshakl, morfema, o`zak morf, affiksal morf, so`z yasovchi affikslar, aloqa-munosabat shakllari, lug`aviy shakllar, affiksal omonimiya, affiksal polisemiya, affiksal sinonimiya va anotomiya, allomorflar, bo`g`in va morfema. Nutqqa xos bo`lgan eng kichik birlik so`z (yoki so`zshakl) bo`lib, ma‟lumki, mustaqil so`zlar ham leksik, ham grammatik ma‟nolarga, yordamchi so`zlar esa faqat grammatik ma‟noga egadir. So`zshakllar grammatik ma‟no ifodalash xususiyatiga qarab ma‟noli qismlarga bo`linadi. Vaholanki, har qanday so`z matеrial (tovush) va ma‟no tomоnlarining yig`indisidan iborat. So`zshakllar tarkibida ajratiladigan eng kichik ma‟noli qismlar morf (yunoncha morphe – shakl demakdir)lar deyiladi. Morflar til faning morfеmika sathida o`rganiladi. Demak, morfеmikа – so`zning ma‟noli qismlari haqidagi ta‟limot. Morflar ikki turgа bo`linadi: o`zak morflar va affikslar morflar. Chunonchi, tinchimоq, mеhnаtkаshlаrning, kitоbхоnlаrimiz, to`qimаchilik. Ushbu so`zshakllarning har birida to`rttаdаn morf bo`lib, ularning bоsh qismlari (tin, mehnаt, kitob, to`qi) o`zаk morflar, o`zаklаrgа qo`shilgаn qismlar ([-ch], [-i], [-mоq], [-kаsh], [-lаr], [-ning], [-xon], [-imiz], [-ma], [-chi], [-lik]) esа аffiksаl mоrflаr hisоblаnаdi. Har bir so`zshaklda ishtirok etishi shart bo`lgan, lug`аviy ma‟no ifоdalоvchi qism o`zаk deyiladi. So`zga turlicha affikslar qo`shilganda ham o`zаk morf o`z ma‟nosini yo`qоtmаydi va so`zshaklning umumiy ma‟nosi o`zаk morfning ma‟nosi bilan zich bog`langan bo`ladi. Masalan, tinch, tinmоq, bеtinim, tinchi kabi so`zlаr tin o`zаgidаn, boshla, boshliq, boshchi, boshоq, boshsiz, boshqalar so`zlari bosh o`zаgidаn; rus tilidаgi опытник (tajribachi), оpыtnое (tajribali), оpыtnost (tajribalilik) so`zlari опыт o`zаgidаn; братание (birodarlashuv), брататься (aka-uka tutinmoq), братва (birodarlar), братец(og`ayni) so`zlari брат o`zаgidаn; ingliz tilidаgi worker (ishchi), working (ishlaydigan), workshop (ishxona) so`zlari work (ish) o`zаgidаn yasаlgаn. Affiksal morflar mustaqil ravishda ishlatilmaydi, faqat so`zshakl tarkibidaagina grammatik ma‟no ifodalaydi, o`zak asosida yangi leksik ma‟noli so`zning yuzaga kelishiga xizmat qiladi. Ifodalaydigan ma‟no mohiyatiga ko`ra affiksal morflar uch turga bo`linadi: 1) so`z yasovchi affikslar; 2) aloqa-munosabat shakllarini hosil qiluvchi affikslar; 3) lug`aviy shakl hosil qiluvchi affikslar.
• Grammatik ma‟no. Umumi grammatik ma‟no (UGM), oraliq grammatik ma‟no (OGM) va xususuy grammatik ma‟no (XGM). Ularning munosabati. Umumiy ma‟noni ochish yo`llari: Grammatik ma‟no nima ? Grammatik ma‟noning formal talqini nimadan iborat? Xususiy grammatik ma‟no (XGM) nima? Umumiy grammatik ma‟no (UGM) nima? Son kategoriyasi shakllarining XGM va UGMlari haqida nima bilasiz? [- lar] ning XGMlarini sanang. [o] shakning XGMlarini sanang. [- lar] va [o] shakning UGMlarini nima tashkil etadi? Oraliq grammatik ma‟no (OGM) nima? Misollar keltiring.
• Grammatik ma‟no ifodalash usullari. Grammatik shakl turlari: Grammatik ma‟no – grammatik munosabat ifodalaydigan umumiy ma‟no. Grammatik ma‟no ifodalovchi vositalar haqida. Umumiy xulosalar. Grammatik ma‟no, grammatik shakl, grammatik ma‟no ifodalovchi usullar, suppletivizm, ichki fleksiya, grammatik ma‟noning turli usullar bilan ifodalanishi, bir grammatik shaklning polifunksionalligi. Grammatik ma‟no, grammatik shakl va grammatik kategoriya grammatikaning eng muhim tushunchalaridir va bular o`zaro uzviy bog`langan. Grammatik ma‟no tilda rang-barang usullar bilan ifodalanadi. Dastlab, grammatik ma‟no to`g`risida mufassal to`xtaylik. Grammatik ma‟noning tashuvchisi va ifodalovchisi grammatik shakl sanaladi. Tabiatan agglyutinativ va sintetik bo`lgan o`zbek tilida qo`shimchalardan aloqa - munosabat qo`shimchalari va lug`aviy shakl hosil qiluvchi qo`shimchalar, asosan, grammatik ma‟no ifodalaydi. Masalan, kitobi so`zshakliga e‟tibor bersak. Bu shakldagi [-i] qo`shimchasi kitobning qandaydir uchinchi bir shaxsga tegishliligini ifodalasa, "O`tgan kunlar" kitobi” birikmasida tur va jins nomini o`zaro bog`lab birikma hosil qilyapti. Shu ma‟nolar [-i] qo`shimchasida mujassamlangan va shu ma‟no ushbu affiksal morfema orqali yuzaga chiqmoqda. Kelishik qo`shimchalari grammatik ma‟no ifodalaydi. Masalan, "Javondagi kitoblardan
• So`z turkumlari tasnifi. So`zning serqirraligi va tasniflarning xilma-xilligi: Tasnif omillari. Tasnifning mantiqiyligi va uzluksizligi. Leksemalarning ma'noviy tasnifi. Leksemalarning morfologik tasnifi. Leksemalarning sintaktik tasnifi. Umumiy o`rta ta‟lim maktablarida so`z turkumlari va ularning tasnifi. Leksemalarning serqirraligi, tasnif va uning mantiqiyligi, mustaqil ma‟noli so`zlar, bo`sh ishora ma‟noli so`zlar, yordamchi ma‟noli so`zlar, o`zgaruvchi leksemalar, o`zgarmas leksemalar, so`z -gaplar, muchalanuvchilik (gap bo`lagi bo`lib kelishi), sonlanish, darajalanish, tartiblanish, ajraluvchilik (gap bo`laklari bilan munosabatga kirishmaslik ), sintaktik aloqa vositasi. Biz oldingi mavzuda tasnifning mohiyati nimada ekanligi, uning xususiyati haqida bir oz to`xtalib o`tgan edik. So`zlarning tasnifini berishda leksemaning serqirraligi mohiyati hamma vaqt diqqat markazida bo`lishi kerak. Leksemaning har bir qirrasi bir tasnifni yuzaga keltiradi. Chunonchi: 1.Bo`g'in soniga ko`ra: bir bo`g'inli, ko`p bo`g'inli. 2. Fonemalar miqdoriga ko`ra: bir fonemali, ikki fonemali, uch fonemali... 3. Fonemalarni ifodalovchi harflarning tartibiga ko`ra. 4. Tub-yasamaligiga ko`ra:tub va yasama. 5. Yasalish tipiga ko`ra: diaxronik va sinxronik. 6. Tuzilishiga ko`ra: sodda, qo`shma, juft, takroriy. 7. Shakl va ma‟no munosabatiga ko`ra: ma‟nodosh, shakldosh, qarama-qarshi ma‟noli so`zlar va paronimlar. 8. Qo`llanishiga ko`ra: aktiv va passiv. 9.Onomasiologik - nominatsion xususiyatlariga ko`ra; antroponim, toponim, zoonim... 10.Vazifaviy - uslubiy xususiyatlariga ko`ra: kitobiy, rasmiy, so`zlashuv. 11.Lug`at tarkibidagi qatlamiga ko`ra: o`z va o`zlashgan qatlam, chegaralangan va chegaralanmagan qatlam. 12.Emotsional - ekspressiv jihatiga ko`ra: emotsional - ekspressiv bo`yoqdor va bo`yoqsiz so`zlar. 13.So`zning ifodalaydigan kategorial umumiy ma‟nosiga ko`ra: narsa, buyum, shaxs, mavjudotlarni atovchi so`zlar; belgi, xususiyat, munosabat ifodalovchi so`zlar; harakat-holat ma‟nosini bildiruvchi so`zlar; o`rin-payt, tarz-tus ma‟nosini ifodalovchi so`zlar va h.k.
• Sintаksis: Sintаksis gаp to„g„risidаgi tа‟limоtni o„rgаnuvchi sаth sifаtidа. Sintаktik munоsаbаt vа nutqdа uni ifоdаlаsh yo„llаri. Nutqdа vоqеlаnish imkоniyаtigа egа bo„lgаn so„z birikmаlаri vа gаplаrning qurilish qоliplаri hаqidа. LSQ tushunchаsi. Sintаktik аlоqа vа vаlеntlik. Sеmаntik (mа‟noviy) vаlеntlik, sintаktik vаlеntlik vа grаmmаtik shаkl vаlеntligi hаqidа. So„zshаkl sintаksisi, so„z birikmаsi sintаksisi, gаp sintаksisi, sintаktik аlоqа, sintаktik munоsаbаt, prеdikаtiv bоg„lаnish, qаrаtqich – qаrаlmish o„rtаsidаgi sintаktik bоg„lаnish, sintаktik munоsаbаtni ifоdаlоvchi grаmmаtik vоsitаlаr, lisоniy sintаksis vа nutqiy sintаksis, lisоniy sintаktik qоliplаr, LSQ vа diаlеktik kаtеgоriyalаr, vаlеntlik: so„z vаlеntligi, sintаktik vаlеntlik, grаmmаtik shаkl vаlеntligi, sintаktik аlоqа vа vаlеntlikning diаlеktik аlоqаdоrligi. Til sintаktik qurilmа hisоblаnmish gаp vоsitаsidа o„z ijtmоiy vаzifаsini аmаlgа оshirаdi. Tilning bаrchа birliklаri vа shu birliklаrning nutqiy vоqеlаnishlаri, ya‟ni fоnеtik, lеksik, mоrfоlоgik hоdisаlаr аnа shu sintаktik qurilmаning yuzаgа kеlishi uchun хizmаt qilаdi. Mа‟lumki, tilning аsоsiy vаzifаsi nutq vоsitаsidа kishilаrning o„zаrо fikr аlmаshishlаrini tа‟minlаshdаn ibоrаtdir. Jаmiyatdаgi ijtimоiy shахslаr gаp оrqаli fikr аlmаshаdilаr. Gаp nutqqа xos аsоsiy kоmmunikаtiv birlik bo„lib, u sintаksisning bеvоsitа o„rgаnish оbyеkti hisоblаnаdi. Sintаksis (yunоnchа sintyaxys – «tuzish», «qurish» dеmаkdir) аtаmаsini ikki mа‟nоdа tushunish mumkin: 1) tilning sintаktik qurilishi mа‟nоsidа; 2) tilning sintаktik qurilishini o`rgаnаdigаn grаmmаtikаning bir qismi mа‟nоsidа. Biz bu аtаmаni аnа shu ikkinchi mа‟nоsidа qo„llаb, birinchi mа‟nо ifоdаsi uchun “sintаktik qurilish” аtаmаsidаn fоydаlаnаmiz. Sintаksis gаp hаqidаgi tа‟limоtdir. Bu sаthdа gаp turlаri, gаp bo„lаklаri, ulаrning o„zаrо sintаktik munоsаbаtgа kirishish usullаri vа vоsitаlаri, so„z birikmаsi, uning tuzilishi, tiplаri, gаpdаn kаttа birliklаr vа shu birliklаr qismlаrining lоgik – grаmmаtik munоsаbаtlаri o„rgаnilаdi. Dеmаk, so„z birikmаlаrini o„rgаnish hаm gаp tа‟limоtining tаrkibiy qismi bo„lib, so„z birikmаlаrini gаpdаn аjrаtilgаn hоldа tеkshirish mumkin emаs. So„zshаkllаr hаm bеvоsitа (bа‟zаn bilvоsitа) gаpning tаshkil etuvchisidir. Shungа ko„rа sintаksis quyidаgi uch qismgа bo„lib o„rgаnilаdi: 1) so„zshаkl sintаksisi; 2) so„z birikmаsi sintаksisi; 3) gаp sintаksisi. Gаp tаrkibidаgi grаmmаtik shаkllаngаn so„zlаrni so„zshаkl sintаksisi o„rgаnаdi. So„z birikmаsi sintаksisi esа so„zlаrning o`zаrо tоbе-hоkimlik munоsаbаtidа sintаktik bоg„lаnib, mustаqil so`zlаrgа nisbаtаn аnchа аniqrоq fikr (tushunchа) ifоdаlоvchi birlik hоsil qilа оlish qоnuniyatlаrini tаdqiq etаdi. So`zlаrning o`zаrо bоg`lаnib, fikr ifоdаlаshgа хizmаt qilаdigаn nutqiy hоdisаlаrni gаp sintаksisi o`rgаnаdi. Bа‟zi lingvistik аdаbiyotlаrdа sintаksis so„z birikmаsi vа gаp hаqidаgi tа‟limоt dеb tаlqin etilаdi (Qаr: Bаskаkоv N. vа b. Umumiy tilshunоslik. T., «O„qituvchi», 1979). Vаhоlаnki, so„z birikmаlаri gаp bo„lаklаri kаbi gаp qurilishining elеmеntlаridаndir. Sintаksisning prеdmеtini bеlgilаshdа so„z birikmаsi hisоbgа оlinsа, gаp bo„lаklаrini hаm bundаn mustаsnо etib bo„lmаydi. Vа yаnа eslаtib o`tmоqchimizki, jаmiyatdа ахbоrоt uzаtish gаp оrqаli аmаlgа оshаdi. Gаp fikr ifоdа etаdi. So„z birikmаsi esа fikr emаs, bаlki so„z kаbi tushunchа ifоdаlаydi. Mа‟lumki, so„z birikmаsi ifоdаlаgаn mа‟nо so„z ifоdаlаgаn mа‟nоdаn ko„rа хususiyrоq (аniqrоq) bo„lаdi. Dеmаk, sintаksisning eng аsоsiy birligi – gаp. Sintаksis sаthi til fаnining bаrchа bo„limlаri bilаn chаmbаrchаs bоg„liqligini isbоtlаshgа hоjаt bo„lmаsа kеrаk. Vаhоlаnki, til tizim ekаnligini eslаshning o`zini kifоyadir. Gаpdа so„zlаr mа‟lum qоidаlаr аsоsidа bir-biri bilаn bоg„lаnаdi, ya‟ni sеmаntik-sintаktik аlоqаgа kirishаdi. Hаr qаndаy sintаktik аlоqа sintаktik munоsаbаtlаr mаjmuidir. «Munоsаbаt» аrаbchа so„z bo„lib, bir qаnchа mа‟nоlаrni ifоdаlаydi: 1) kishilаr o`rtаsidаgi аlоqа, muоmаlа; 2) nаrsа, hоdisаlаr o`rtаsidаgi o`zаrо bоg`lаnish, аlоqа; 3) kishining vоqеlikdаgi nаrsаlаrgа, hоdisаlаrgа qаrаshi, yondаshishi kаbi. «Munоsаbаt» аtаmа sifаtidа filоsоfiyadа muаyyan sistеmаdаgi elеmеntlаrning jоylаnish хаrаktеri vа ulаrning o`zаrо bоg`liqligini ifоdаlоvchi fаlsаfiy kаtеgоriya bo„lsа, mаntiq fаnining аtаmаsi sifаtidа hоdisаlаrgа хоs sеrqirrаlikkа turlichа yondаshish nuqtаyi nаzаri tushunilаdi.
• Mоrfеmikа: Mоrfеmikа, o`zаk mоrf, аffiksаl mоrf, so`z yasоvchi аffikslаr, аlоqа-munоsаbаt shаkllаri, lug`аviy shаkllаr, аffiksаl оmоnimiya, аffiksаl pоlisеmiya, аffiksаl sinоnimiya vа аnоtоmiya, аllаmоrflаr, bo`g`in vа mоrfеmа. So`z tarkibi, tushunchasi, so`zshakl, morfema, o`zak morf, affiksal morf, so`z yasovchi affikslar, aloqa-munosabat shakllari, lug`aviy shakllar, affiksal omonimiya, affiksal polisemiya, affiksal sinonimiya va anotomiya, allomorflar, bo`g`in va morfema. Nutqqa xos bo`lgan eng kichik birlik so`z (yoki so`zshakl) bo`lib, ma‟lumki, mustaqil so`zlar ham leksik, ham grammatik ma‟nolarga, yordamchi so`zlar esa faqat grammatik ma‟noga egadir. So`zshakllar grammatik ma‟no ifodalash xususiyatiga qarab ma‟noli qismlarga bo`linadi. Vaholanki, har qanday so`z matеrial (tovush) va ma‟no tomоnlarining yig`indisidan iborat. So`zshakllar tarkibida ajratiladigan eng kichik ma‟noli qismlar morf (yunoncha morphe – shakl demakdir)lar deyiladi. Morflar til faning morfеmika sathida o`rganiladi. Demak, morfеmikа – so`zning ma‟noli qismlari haqidagi ta‟limot. Morflar ikki turgа bo`linadi: o`zak morflar va affikslar morflar. Chunonchi, tinchimоq, mеhnаtkаshlаrning, kitоbхоnlаrimiz, to`qimаchilik. Ushbu so`zshakllarning har birida to`rttаdаn morf bo`lib, ularning bоsh qismlari (tin, mehnаt, kitob, to`qi) o`zаk morflar, o`zаklаrgа qo`shilgаn qismlar ([-ch], [-i], [-mоq], [-kаsh], [-lаr], [-ning], [-xon], [-imiz], [-ma], [-chi], [-lik]) esа аffiksаl mоrflаr hisоblаnаdi. Har bir so`zshaklda ishtirok etishi shart bo`lgan, lug`аviy ma‟no ifоdalоvchi qism o`zаk deyiladi. So`zga turlicha affikslar qo`shilganda ham o`zаk morf o`z ma‟nosini yo`qоtmаydi va so`zshaklning umumiy ma‟nosi o`zаk morfning ma‟nosi bilan zich bog`langan bo`ladi. Masalan, tinch, tinmоq, bеtinim, tinchi kabi so`zlаr tin o`zаgidаn, boshla, boshliq, boshchi, boshоq, boshsiz, boshqalar so`zlari bosh o`zаgidаn; rus tilidаgi опытник (tajribachi), оpыtnое (tajribali), оpыtnost (tajribalilik) so`zlari опыт o`zаgidаn; братание (birodarlashuv), брататься (aka-uka tutinmoq), братва (birodarlar), братец(og`ayni) so`zlari брат o`zаgidаn; ingliz tilidаgi worker (ishchi), working (ishlaydigan), workshop (ishxona) so`zlari work (ish) o`zаgidаn yasаlgаn. Affiksal morflar mustaqil ravishda ishlatilmaydi, faqat so`zshakl tarkibidaagina grammatik ma‟no ifodalaydi, o`zak asosida yangi leksik ma‟noli so`zning yuzaga kelishiga xizmat qiladi. Ifodalaydigan ma‟no mohiyatiga ko`ra affiksal morflar uch turga bo`linadi: 1) so`z yasovchi affikslar; 2) aloqa-munosabat shakllarini hosil qiluvchi affikslar; 3) lug`aviy shakl hosil qiluvchi affikslar.
• Grammatik ma‟no. Umumi grammatik ma‟no (UGM), oraliq grammatik ma‟no (OGM) va xususuy grammatik ma‟no (XGM). Ularning munosabati. Umumiy ma‟noni ochish yo`llari: Grammatik ma‟no nima ? Grammatik ma‟noning formal talqini nimadan iborat? Xususiy grammatik ma‟no (XGM) nima? Umumiy grammatik ma‟no (UGM) nima? Son kategoriyasi shakllarining XGM va UGMlari haqida nima bilasiz? [- lar] ning XGMlarini sanang. [o] shakning XGMlarini sanang. [- lar] va [o] shakning UGMlarini nima tashkil etadi? Oraliq grammatik ma‟no (OGM) nima? Misollar keltiring.
• Grammatik ma‟no ifodalash usullari. Grammatik shakl turlari: Grammatik ma‟no – grammatik munosabat ifodalaydigan umumiy ma‟no. Grammatik ma‟no ifodalovchi vositalar haqida. Umumiy xulosalar. Grammatik ma‟no, grammatik shakl, grammatik ma‟no ifodalovchi usullar, suppletivizm, ichki fleksiya, grammatik ma‟noning turli usullar bilan ifodalanishi, bir grammatik shaklning polifunksionalligi. Grammatik ma‟no, grammatik shakl va grammatik kategoriya grammatikaning eng muhim tushunchalaridir va bular o`zaro uzviy bog`langan. Grammatik ma‟no tilda rang-barang usullar bilan ifodalanadi. Dastlab, grammatik ma‟no to`g`risida mufassal to`xtaylik. Grammatik ma‟noning tashuvchisi va ifodalovchisi grammatik shakl sanaladi. Tabiatan agglyutinativ va sintetik bo`lgan o`zbek tilida qo`shimchalardan aloqa - munosabat qo`shimchalari va lug`aviy shakl hosil qiluvchi qo`shimchalar, asosan, grammatik ma‟no ifodalaydi. Masalan, kitobi so`zshakliga e‟tibor bersak. Bu shakldagi [-i] qo`shimchasi kitobning qandaydir uchinchi bir shaxsga tegishliligini ifodalasa, "O`tgan kunlar" kitobi” birikmasida tur va jins nomini o`zaro bog`lab birikma hosil qilyapti. Shu ma‟nolar [-i] qo`shimchasida mujassamlangan va shu ma‟no ushbu affiksal morfema orqali yuzaga chiqmoqda. Kelishik qo`shimchalari grammatik ma‟no ifodalaydi. Masalan, "Javondagi kitoblardan
• So`z turkumlari tasnifi. So`zning serqirraligi va tasniflarning xilma-xilligi: Tasnif omillari. Tasnifning mantiqiyligi va uzluksizligi. Leksemalarning ma'noviy tasnifi. Leksemalarning morfologik tasnifi. Leksemalarning sintaktik tasnifi. Umumiy o`rta ta‟lim maktablarida so`z turkumlari va ularning tasnifi. Leksemalarning serqirraligi, tasnif va uning mantiqiyligi, mustaqil ma‟noli so`zlar, bo`sh ishora ma‟noli so`zlar, yordamchi ma‟noli so`zlar, o`zgaruvchi leksemalar, o`zgarmas leksemalar, so`z -gaplar, muchalanuvchilik (gap bo`lagi bo`lib kelishi), sonlanish, darajalanish, tartiblanish, ajraluvchilik (gap bo`laklari bilan munosabatga kirishmaslik ), sintaktik aloqa vositasi. Biz oldingi mavzuda tasnifning mohiyati nimada ekanligi, uning xususiyati haqida bir oz to`xtalib o`tgan edik. So`zlarning tasnifini berishda leksemaning serqirraligi mohiyati hamma vaqt diqqat markazida bo`lishi kerak. Leksemaning har bir qirrasi bir tasnifni yuzaga keltiradi. Chunonchi: 1.Bo`g'in soniga ko`ra: bir bo`g'inli, ko`p bo`g'inli. 2. Fonemalar miqdoriga ko`ra: bir fonemali, ikki fonemali, uch fonemali... 3. Fonemalarni ifodalovchi harflarning tartibiga ko`ra. 4. Tub-yasamaligiga ko`ra:tub va yasama. 5. Yasalish tipiga ko`ra: diaxronik va sinxronik. 6. Tuzilishiga ko`ra: sodda, qo`shma, juft, takroriy. 7. Shakl va ma‟no munosabatiga ko`ra: ma‟nodosh, shakldosh, qarama-qarshi ma‟noli so`zlar va paronimlar. 8. Qo`llanishiga ko`ra: aktiv va passiv. 9.Onomasiologik - nominatsion xususiyatlariga ko`ra; antroponim, toponim, zoonim... 10.Vazifaviy - uslubiy xususiyatlariga ko`ra: kitobiy, rasmiy, so`zlashuv. 11.Lug`at tarkibidagi qatlamiga ko`ra: o`z va o`zlashgan qatlam, chegaralangan va chegaralanmagan qatlam. 12.Emotsional - ekspressiv jihatiga ko`ra: emotsional - ekspressiv bo`yoqdor va bo`yoqsiz so`zlar. 13.So`zning ifodalaydigan kategorial umumiy ma‟nosiga ko`ra: narsa, buyum, shaxs, mavjudotlarni atovchi so`zlar; belgi, xususiyat, munosabat ifodalovchi so`zlar; harakat-holat ma‟nosini bildiruvchi so`zlar; o`rin-payt, tarz-tus ma‟nosini ifodalovchi so`zlar va h.k.
• Sintаksis: Sintаksis gаp to„g„risidаgi tа‟limоtni o„rgаnuvchi sаth sifаtidа. Sintаktik munоsаbаt vа nutqdа uni ifоdаlаsh yo„llаri. Nutqdа vоqеlаnish imkоniyаtigа egа bo„lgаn so„z birikmаlаri vа gаplаrning qurilish qоliplаri hаqidа. LSQ tushunchаsi. Sintаktik аlоqа vа vаlеntlik. Sеmаntik (mа‟noviy) vаlеntlik, sintаktik vаlеntlik vа grаmmаtik shаkl vаlеntligi hаqidа. So„zshаkl sintаksisi, so„z birikmаsi sintаksisi, gаp sintаksisi, sintаktik аlоqа, sintаktik munоsаbаt, prеdikаtiv bоg„lаnish, qаrаtqich – qаrаlmish o„rtаsidаgi sintаktik bоg„lаnish, sintаktik munоsаbаtni ifоdаlоvchi grаmmаtik vоsitаlаr, lisоniy sintаksis vа nutqiy sintаksis, lisоniy sintаktik qоliplаr, LSQ vа diаlеktik kаtеgоriyalаr, vаlеntlik: so„z vаlеntligi, sintаktik vаlеntlik, grаmmаtik shаkl vаlеntligi, sintаktik аlоqа vа vаlеntlikning diаlеktik аlоqаdоrligi. Til sintаktik qurilmа hisоblаnmish gаp vоsitаsidа o„z ijtmоiy vаzifаsini аmаlgа оshirаdi. Tilning bаrchа birliklаri vа shu birliklаrning nutqiy vоqеlаnishlаri, ya‟ni fоnеtik, lеksik, mоrfоlоgik hоdisаlаr аnа shu sintаktik qurilmаning yuzаgа kеlishi uchun хizmаt qilаdi. Mа‟lumki, tilning аsоsiy vаzifаsi nutq vоsitаsidа kishilаrning o`zаrо fikr аlmаshishlаrini tа‟minlаshdаn ibоrаtdir. Jаmiyatdаgi ijtimоiy shахslаr gаp оrqаli fikr аlmаshаdilаr. Gаp nutqqа xos аsоsiy kоmmunikаtiv birlik bo„lib, u sintаksisning bеvоsitа o„rgаnish оbyеkti hisоblаnаdi. Sintаksis (yunоnchа sintyaxys – «tuzish», «qurish» dеmаkdir) аtаmаsini ikki mа‟nоdа tushunish mumkin: 1) tilning sintаktik qurilishi mа‟nоsidа; 2) tilning sintаktik qurilishini o`rgаnаdigаn grаmmаtikаning bir qismi mа‟nоsidа. Biz bu аtаmаni аnа shu ikkinchi mа‟nоsidа qo„llаb, birinchi mа‟nо ifоdаsi uchun “sintаktik qurilish” аtаmаsidаn fоydаlаnаmiz. Sintаksis gаp hаqidаgi tа‟limоtdir. Bu sаthdа gаp turlаri, gаp bo„lаklаri, ulаrning o„zаrо sintаktik munоsаbаtgа kirishish usullаri vа vоsitаlаri, so„z birikmаsi, uning tuzilishi, tiplаri, gаpdаn kаttа birliklаr vа shu birliklаr qismlаrining lоgik – grаmmаtik munоsаbаtlаri o„rgаnilаdi. Dеmаk, so„z birikmаlаrini o„rgаnish hаm gаp tа‟limоtining tаrkibiy qismi bo„lib, so„z birikmаlаrini gаpdаn аjrаtilgаn hоldа tеkshirish mumkin emаs. So„zshаkllаr hаm bеvоsitа (bа‟zаn bilvоsitа) gаpning tаshkil etuvchisidir. Shungа ko„rа sintаksis quyidаgi uch qismgа bo„lib o„rgаnilаdi: 1) so„zshаkl sintаksisi; 2) so„z birikmаsi sintаksisi; 3) gаp sintаksisi. Gаp tаrkibidаgi grаmmаtik shаkllаngаn so„zlаrni so„zshаkl sintаksisi o„rgаnаdi. So„z birikmаsi sintаksisi esа so„zlаrning o`zаrо tоbе-hоkimlik munоsаbаtidа sintаktik bоg„lаnib, mustаqil so`zlаrgа nisbаtаn аnchа аniqrоq fikr (tushunchа) ifоdаlоvchi birlik hоsil qilа оlish qоnuniyatlаrini tаdqiq etаdi. So`zlаrning o`zаrо bоg`lаnib, fikr ifоdаlаshgа хizmаt qilаdigаn nutqiy hоdisаlаrni gаp sintаksisi o`rgаnаdi. Bа‟zi lingvistik аdаbiyotlаrdа sintаksis so„z birikmаsi vа gаp hаqidаgi tа‟limоt dеb tаlqin etilаdi (Qаr: Bаskаkоv N. vа b. Umumiy tilshunоslik. T., «O„qituvchi», 1979). Vаhоlаnki, so„z birikmаlаri gаp bo„lаklаri kаbi gаp qurilishining elеmеntlаridаndir. Sintаksisning prеdmеtini bеlgilаshdа so„z birikmаsi hisоbgа оlinsа, gаp bo„lаklаrini hаm bundаn mustаsnо etib bo„lmаydi. Vа yаnа eslаtib o`tmоqchimizki, jаmiyatdа ахbоrоt uzаtish gаp оrqаli аmаlgа оshаdi. Gаp fikr ifоdа etаdi. So„z birikmаsi esа fikr emаs, bаlki so„z kаbi tushunchа ifоdаlаydi. Mа‟lumki, so„z birikmаsi ifоdаlаgаn mа‟nо so„z ifоdаlаgаn mа‟nоdаn ko„rа хususiyrоq (аniqrоq) bo„lаdi. Dеmаk, sintаksisning eng аsоsiy birligi – gаp. Sintаksis sаthi til fаnining bаrchа bo„limlаri bilаn chаmbаrchаs bоg„liqligini isbоtlаshgа hоjаt bo„lmаsа kеrаk. Vаhоlаnki, til tizim ekаnligini eslаshning o`zini kifоyadir. Gаpdа so„zlаr mа‟lum qоidаlаr аsоsidа bir-biri bilаn bоg„lаnаdi, ya‟ni sеmаntik-sintаktik аlоqаgа kirishаdi. Hаr qаndаy sintаktik аlоqа sintаktik munоsаbаtlаr mаjmuidir. «Munоsаbаt» аrаbchа so„z bo„lib, bir qаnchа mа‟nоlаrni ifоdаlаydi: 1) kishilаr o`rtаsidаgi аlоqа, muоmаlа; 2) nаrsа, hоdisаlаr o`rtаsidаgi o`zаrо bоg`lаnish, аlоqа; 3) kishining vоqеlikdаgi nаrsаlаrgа, hоdisаlаrgа qаrаshi, yondаshishi kаbi. «Munоsаbаt» аtаmа sifаtidа filоsоfiyadа muаyyan sistеmаdаgi elеmеntlаrning jоylаnish хаrаktеri vа ulаrning o`zаrо bоg`liqligini ifоdаlоvchi fаlsаfiy kаtеgоriya bo„lsа, mаntiq fаnining аtаmаsi sifаtidа hоdisаlаrgа хоs sеrqirrаlikkа turlichа yondаshish nuqtаyi nаzаri tushunilаdi.
• Mаvzu: Gаp: Gаp – fikr ifоdаlаsh vоsitаsi. Gаp muоmаlаning eng muhim birligi sifаtidа. Gаpning lisоniy sintаktik qоliplаri [GLSQ]. Gаpning аsоsiy bеlgilаri. Sоddа gаp vа qo`shmа gаp, uning turlаri. Gаp vа hukm, nutqiy bоsqichdаgi gаp tа‟riflаri, lisоniy bоsqichdа gаp, zоhiriy vа lisоniy qоliplаr, shаkllаngаn kеsim, аtоv birligi, kеsimlik qo`shimchаlаri, gаp lisоniy sintаktik qоlipining shаkliy vа mаzmun tоmоni, gаp vа оhаng, gаp kеngаytiruvchilаri (egа, hоl), so`z kеngаytiruvchilаri (to`ldiruvchi, аniqlоvchi), grаmmаtik аsоs, qo`shmа gаp vа uning turlаri (qоliplаri), qo`shmа gаp vа uyushiq kеsimli sоddа gаplаr, qo`shmа gаp vа uyushgаn gаplаr. Nutq fаоliyati uchun eng аsоsiy birlik gаpdir. Chunki ijtimоiy hаyotdа so`zlоvchining fikr ifоdаlаshi, ахbоrоt uzаtishi, tinglоvchining ахbоrоt qаbul qilishi, ya‟ni kishilаrning o`zаrо fikr аlmаshuvi so`z yoki so`z birikmаsi оrqаli emаs, bаlki gаp оrqаli аmаlgа оshаdi. Fikrning mаnbаi esа rеаl bоrliq yoki tuyg`u-hissiyotlаrdir. Mаsаlаn, Dаrахt gullаdi gаpini оlаylik. Ushbu gаp bizning оngimizdа ikki tаsаvvur – prеdmеt (dаrахt hаqidаgi tаsаvvur) va uning holati (gullamoq haqidagi tasavvur)ni jоnlаntirаdi vа o`zаrо yaqin ikki tаsаvvurning qo`shilishidаn hukm (fikr) yuzаgа kеlаdi. Hukm esа gаp оrqаli ifоdаlаnаdi. Tildаn mаqsаd – gаp qurа оlish, gаpdаn mаqsаd esа fikr ifоdаlаshdir. Shu o`rindа til bilаn tаfаkkurning chаmbаrchаs bоg`liqligini eslаshning o`zi kifоya. Gаp hаr bir til sistеmаsidа kоmmunikаtiv mоhiyatgа mоlik bo`lgаn eng аsоsiy birlik bo`lib, o`zigа хоs tuzilishgа egа. Til o`zining kоmmunikаtiv funksiyasi (jаmiyatdа аlоqа vоsitаsi vаzifаsi)ni fаqаt gаp оrqаliginа bаjаrаdi. Tilning аsоsiy vаzifаlаridаn yanа biri psiхik (ruhiy) funksiyasi bo`lib, fikrni shаkllаntirishgа хizmаt qilаdi vа bu vаzifа hаm gаp оrqаli yuzаgа chiqаdi. Dеmаk, gаpdа hаm ijtimоiy, hаm ruhiy mаqsаd bo`lаdi. Shuning uchun tilning bаrchа sаthlаri – fоnоlоgiya, fоnеtikа, lеksikа, sеmаntikа, mоrfоlоgiya, sintаksis, stilistikа – bittа mаqsаdgа gаpni shаkllаntirishgа vа аlоqаni аmаlgа оshirishgа хizmаt qilаdi.
• Gаpning аktuаl bo`linishi: Gаpning ахbоrоt yеtkаzish vаzifаsi. Аktuаl bo`lаklаr hаqidа. Tеmа-rеmаtik bo`linish vа gаpdаgi so`zshаkllаr tаrtibi. So`zshаkllаrning erkinligi vа umumiy lisоniy qоnuniyatlаr, аktuаllik mаsаlаsi, аktuаl tuzilma vа uning tаrkibi, tеmа vа rеmа, tеmа-rеmаtik bo`linish vа gаpning fоrmаl bo`linishi, mаntiqiy-grаmmаtik sаth, аktuаllаshtiruvchi vоsitаlаr. Nutq qаysi uslubdаligigа ko`rа, so`zlоvchining mаqsаdi аsоsidа gаp tаrkibidаgi so`zshаkllаr umumiy tаrtibgа egа bo`lаdi. Bundаn tаshqаri, nutqiy bоsqichdаgi istаlgаn gаp mаzmunаn mа‟lum vоqеlikni ifоdаlаsh bilаn birgа, so`zlоvchi ахbоrоtni nimа mаqsаddа uzаtаyotgаnligini hаm bildirаdi. Chunоnchi, Sаlimа univеrsitеtdаn qаytdi gаpidа muаyyan shахsning (ya‟ni Sаlimаning) univеrsitеtdаn qаytishi vоqеligi хаbаr qilingаn, bu birinchidаn. Ikkinchi jihаtdаn e‟tibоr qаrаtsаk, gаpdа so`zlоvchining Sаlimаning qаеrdаn qаytgаnligi hаqidаgi mа‟lumоtni yеtkаzish mаqsаdi hаm аks etgаnligi sеzilаdi. Shungа ko`rа, ushbа gаp Sаlimа qаеrdаn qаytdi? so`rоg`igа jаvоb bo`lа оlаdi. Аgаrdа shu gаpni Univеrsitеtdаn Sаlimа qаytdi shаklidа o`zgаrtirsаk, gаpdа ifоdаlаngаn vоqеlik mаzmuni o`zgаrishsiz qоlаdi, ya‟ni Sаlimа unvеrsitеtdаn qаytdi – Univеrsitеtdаn Sаlimа qаytdi gаplаri bir хil. Birоq, ikkinchi gаpdа so`zlоvchining ахbоrоt mаqsаdi Univеrsitеtdаn kim qаytdi? sаvоli оrqаli muаyyanlаshаdi. Birinchi gаpdа hаrаkаtning yo`nаlishi, ikkinchi gаpdа hаrаkаtning bаjаruvchisi ахbоrоt mаqsаdini хаrаktеrlаydi. Gаpning ахbоrоt yеtkаzish vаzifаsi nuqtаyi nаzаridаn tuzilishi аktuаl bo`linish dеyilаdi. Аktuаl tuzilmаning tаrkibiy qismlаri аktuаl bo`laklаr hisоblаnаdi. Аktuаl bo`laklаr gаp ifоdа аsоsi vа ifоdа yadrоlаridаn ibоrаt bo`lаdi. Gаpdа ifоdаlаngаn fikrning mа‟lum qismi, ya‟ni ifоdа аsоsi tеmа (mа‟lum dеmаkdir) vа nоmа‟lum qismi, ya‟ni ifоdа yadrоsi rеmа (yangilik dеmаkdir) dеb hаm yuritilаdi. Gаpning rеmа qismi kоmmunikаtiv (ахbоrоt yеtkаzish) nuqtаyi nаzаridаn аhаmiyatli bo`lаdi. Sаvоl hаr dоim rеmаni аniqlаsh uchun bеrilаdi. Gаpning tеmа qismi mа‟lum bo`lgаnligi sаbаbli u so`rоq gаp tаrkibidа аynаn tаkrоrlаnаdi. Quyidа bа‟zi sоddа gаplаrning tеmа rеmаtik, ya‟ni аktuаl bo`linishigа diqqаt qiling:
• Tilning paydo bo`lishi: Til qanday paydo bo`lgan? Tilning paydo bo`lishida biologik va ijtimoiy aspekt. Tilning paydo bo`lishi haqidagi turli nazariyalar, ularning talqini va ilmiy asosi. Tilning kelib chiqish muammosi, “til~ong~jamiyat” mushtarakligi, avstralopiteklar davri, paleantroplar davri, hozirgi zamon kishilari bosqichi, biologik aspekt, ijtimoiy aspekt, ovozga taqlid nazariyasi, undov nazariyasi, mehnat qiyqiriqlari nazariyasi, imo-ishoralar nazariyasi, ijtimoiy kelishuv nazariyasi, dialektik materializm qarashlari, ilmiy farazlar. Til qanday paydo bo`lgan, degan savolning javobi qadim zamonlardan beri insoniyatni qiziqtirib keladi. Bu jumboqning yechimi juda murakkab bo`lib, uni inson nutqining paydo bo`lishi masalasi bilan tenglashtirib bo`lmaydi. Yuqoridagi savol faqat tilshunoslik fanigagina tegishli bo`lib qolmay, bu muammo antropologiya, psixologiya, etnografiya kabi o`nlab fanlarning ham o`rganish obyektidir. Hozirgacha yer yuzida umuman bashariyatga xos bo`lgan tilning qachon, qanday paydo bo`lganligi, dastlabki tillardagi so`zlar, uning leksik, sintaktik, morfologik, semasiologik xususiyatlari nimalardan iborat ekanligi hal qilingan emas va hal etilishi mumkin ham emas. Tilning paydo bo`lishi bilan ayrim aniq tillarning yoki til oilalarining paydo bo`lishi masalalarini aralashtirmaslik lozim. Hozir yer yuzida mavjud bo`lgan millat, elatlarga tegishli jonli tillarning, ba‟zi bir o`lik tillarning ham kelib chiqish tarixi o`rganilgan, o`rganilmoqda. Bu u qadar qiyin masala emas. Chunki ba‟zi bir muayyan tillar va shi tillarga qardosh bo`lgan tillar turli davrlarda , har xil shart – sharoitlarda, bilvosita va bevosita sabablarga ko`ra paydo bo`lgan. “Til~nutq~nutq sharoiti” aspektida olib borilgan uzoq yillik tadqiqotlar samarasiga tayangan holda komil ishonch bilan ayta olamizki, tilning paydo bo`lishi ong va jamiyatning paydo bo`lishi bilan, qolaversa, yer yuzida inson zotining paydo bo`lishi bilan uzviy bog`liqdir. Ilmiy gepoteza(taxmin)lar odamning paydo bo`lish evolyutsiyasi va jamiyatning shakllanishini uch bosqichga bo`lib ko`rsatadi: 1. Yuqori darajada taraqqiy etgan avstralopiteklar davri. Bu bosqichda ilk ibtidoiy odamlar ikki oyoqlab yurishga o`tib, tayoq, tosh,suyak parchalaridan qurol sifatida foydalanganlar. Bu bizdan ikki – uch million yil oldingi davrga to`g`ri keladi. 2. Paleantroplar bosqichi. Bu davrda paleantroplar, ya‟ni eng qadimgi odamlar sun‟iy qurollar, turar joy tayyorlaganlar, yirik hayvonlarni jamoa bo`lib ov qilish bilan shugullanganlar. Bu bizdan taxminan bir million yillar oldingi davrga to`g`ri keladi. 3. Hozirgi zamon kishilari bosqichi. Ilmiy taxminlar bu davr 40-50 ming yillar oldin paydo bo`la boshlaganligini ko`rsatadi. Chamasi, bir million yillar avvalgi eng qadimgi odamlar uzoq va murakkab jarayon davomida insonga xos biologik hamda sotsial xususiyatlarga ega bo`la boshlaydilar. Aniq nutq ularga hayvonot dunyosidan ajralish, jamiyat bo`lib uyushish, uyushgan holatda mehnat qilish hamda tafakkurning rivojlanishiga turtki bo`ladi. Tilning paydo bo`lishi uchun faqat biologik zaminlargina emas, jamiyatning paydo bo`lishi ham nihoyatda zarur edi. Antropologiya (odam hamda irqning kelib chiqishini o`rganuvchi fan), arxeologiya (tarixiy dalillar va madaniy yodgorliklar asosida odamning o`tmish tarixini o`rganuvchi fan) fanlarining uzoq davrlardan beri olib borayotgan tekshirishlari, ilmiy izlanishlari natijasida kishilik tarixi ikki davrdan iborat degan fikrga kelingan. Bular – tarixgacha bo`lgan davr va tarixiy davr. Tarixgacha kishilarning ibtidoiy jamoa bo`lib yashashi ya‟ni kishilik jamiyatining shakllanish, tiklanish, uyushish davridir.
• Tilning tаriхiy tаrаqqiyoti: Tilning tаriхiy tаrаqqiyoti vа o`zgаruvchаnligi. Sinхrоniya vа diахrоniya. Tilshunоslik vа ungа yondоsh prеdmеtlаrning o`zаrо munоsаbаti. Tildаgi qоnuniy o`zgаrishlаr vа nutqiy hоdisаlаr. Tilning tаriхiy tаrаqqiyoti vа o`zgаruvchаnligi. Tilning tаriхiy tаrаqqiyoti vа o`zgаruvchаnligi. Tilning tashqi va ichki omillari, qismlari, o`zbek tili va o`rta osiyo tillari va ularning qo`shnchilari bilan munosabati, tillarning o`zaro ta‟siri, tillarning chatishuvi, bilingvizm, tillarning o„zaro progressiv va regressiv ta‟siri. Tilning taraqqiyoti tashqi va ichki omillar ta'sirida yuzaga keladi. Tashqi omillarga jamiyat, ijtimoiy sharoit, madaniyat, texnika, va boshqa omillar kiradi. Ichki omillarga esa tilning o`zining ichki tuzilishi, qonuniyatlari, rivojlanish xususiyatlari kiradi. Til taraqqiyotini tahlil qilishda tilshunoslik va tarix, filologiya, geografiya, psixologiya kabi fanlar bilan aloqadorligi muhim o`rin tutadi. Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1. Tilning paydo bo`lishi qanday omillar bilan uzviy bog`liq? 2. Yer yuzida inson zoti va jamiyatning paydo bo`lishidagi olimlar qayd etgan uch bosqich haqida ma‟lumot bering. 3. “Ijtimoiy mehnat ~ ehtiyoj ~ til ~ tafakkur ~ nutq”ning o`zaro zich bog`liqligini isbotlashga harakat qiling. 4. Tilning kelib chiqishi to`g`risidagi nazariyalar haqida ma‟lumot bering.
• Jamiyat va til taraqqiyoti: Til taraqqyoitida tashqi omillar. Jamiyat va til aloqadorligi. Differensiya va integratsiya. Tillarning bir-biriga ta‟siri. Xulosa. Tashqi omillar, jamiyat va til, tilning ekstralingvistik omillari, differensiya, integratsiya, tillarning o„zaro ta‟siri, tillarning chatishuvi, bilingvizm, tillarning o„zaro progressiv va regressiv ta‟siri. Til taraqqiyotidagi tashqi omillar- jamiyat va til, nutqiy situatsiya, tilning boshqa tillar bilan o„zaro aloqasi va ta‟siri, tir taraqqiyotida differensiya va integratsiya hodisalari, tilning ekstralingvistik faktorlarini o„z ichiga oladi. Paralingvistika, psixolingvistika, areal lingvistika, sotsiolingvistika, ekstralingvistika singari sohalar mana shu tashqi omillarni tadqiq qiladi. Lisoniy rivojlanishning tashqi omillari tilning hududiy (areal), davriy, ijtimoiy va tarixiy sharoitlariga ko„ra yuz beradi. Bunda nutq jarayoni aloqa va kontakt masalalari va vaziyatlari (situatsiya) hisobga olinadi. Tillarning o„zaro ta‟siri va bilingvizm hodisasi, nutqiy iqtisod va tushunarlilik qonuniyatlari o„rganiladi. Tashqi omillarning asosini- tilning ijtimoiy ahamiyati va funksiyalari, tillarning tarixiy taraqqiyotini tashkil qiladi.
• Dunyo tillаri: Tillаrni tаsniflаsh аsоslаri. Аrеаl vа funksiоnаl tаsniflаr. Gеnеоlоgik klаssifikаtsiya. Mоrfоlоgik yoki tipоlоgik tаsnif. Tasnif tushunchasi, tillаr tаsnifi, tillаr tаsnifi turlаri, arеаl tаsnif, funksiоnаl tаsnif, gеnеоlоgik tаsnif аsоslаri, tillаr оilаsi, mоrfоlоgik yoki tipоlоgik tаsnif, til tiplаri, anаlitik vа sintеtik tizimdаgi tillаr.
• Hind – yevropa tillari oilasi: Hind – yevropa tillarining o`rganilish tarixidan. Hind – yevropa tillarining qarindoshlik aloqalari. Hind – yevropa tillarining tipologik xususiyatlari. Hind – yevropa tillari oilasi, bu oilani o`rganish tarixidan, ovrupashunoslar va ularning tadqiqot manbalari, metodlari, hind – yevropa tillarining qarindoshligi, hind – yevropa tillari oilasining guruhlanishi, eng yirik guruh, eng yirik (so`zlashuvchilar va jahondagi o`rniga ko`ra) tillar, hind – yevropa tillarining ichki (lisoniy) xususiyatlari, hind – yevropa tillari flektiv tillar sifatida. Genealogik tasnif asosida, tillarni qiyosiy-tarixiy metod orqali organish, avvalo, hind – yevropa tillari materiallarida ishlab chiqilgan edi. Bunda XIX asrning birinchi yarmida nemis filologi F.Bonn (1791-1867), rus tilshunosi A.X.Vostokov (1781-1864), nemis olimi A.Shleyxer (1821-1868),fransuz tilshunosi F.Dits (1794-1876)lar hind – yevropashunoslikka asos soldilar. Bundan keyin som-xom, fin ugor, turkiy, kavkaz tillari oilasi tasniflandi. Fransuz gumanisti Gvilyelm Postellus (1510-1581) ozining “Tillarning qarndoshligi haqida”, gollandiyalik olim Iosif Skaliger (1540-1609) esa “Yevropaliklarning tillari haqida mulohazalar” nomli tadqiqotlarida yevropa tillari doirasida 11ta “ona til”larni ko`rsatadilar. 4 ta “katta”: grek, latin (roman tillari bilan), tevton (german), slavyan hamda 7ta “kichik”: alban (epirot), irland, kimrcha (britt), tatar, fincha, venger va bass tillari. Tilshunoslar qadimgi hind (sanskrit) tilini ilmiy o`rgana boshlaydilar. Sanskrit tilini o`rganish esa qiyosiy -tarixiy tilshunoslikning shakllanshiga katta ijobiy ta‟sir ko`rsatdi. 1786-yilda ingliz sharqshunos olimi Vilyam Djounz (1746-1794) Kalkuttada qilgan imiy ma‟ruzasida sanskrit tilining grek, latin, kelt, got va qadimgi fors tillari bilan qarindosh ekanligini ko`rsatib berdi. Sanskrit tilini “klassik tillar ”ga qiyoslab , bu tillarda faqat o`zaklarninggina emas, balki grammatik (forma) shakllarning ham o`xshash, bog`liq ekanligini va bu o`xshashliklarning tasodifiy emasligini, bular hind – yevropa tillari orasida qarindoshlik munosabati borligini ko`rsatadi, deya mulohaza yuritdi. Frans Bopp (1791-1867) esa xuddi shu yonalishda, ya‟ni sanskrit tili va ko`pgina yevropa tillarini qiyoslash asosida 1816-yilda “Sanskrit tilining tuslanish sistemasi va uni grek, latin, fors va german tillaridagi tuslanish sistemasiga qiyoslash” nomli asarini e‟lon qildi va bu asarda mazkur tillardagi tuslanishning o`xshashligini, bu tillarning bir manbadan kelib chiqqanligini ko`rsatib o`tdi.Olim o`zining III tomli “Sanskrit , hind, arman, grek, latin, litva, qadimgi slovyan , got va nemis tillarining qiyosiy grammatikasi” nomli asarida (1833-1852) hind – yevropa tillarida fleksiyaning kelib chiqish tarixini o`rganib, tilshunoslikda “agglyutinatsiya” nazariyasini ishlab chiqdi.
• Turkiy tillar oilasi: Turkiy tillarni o`rganish tarixidan. Turkiy tillar oilasi, uning genealogik guruhlari haqida. Turkiy tillarning lisoniy xususiyatlari. Turk tillari, ularning tarqalishi, klassifikatsiyasi, dialektologik xususiyatlari, grammatik tuzilishi, fonetik tizimi. Turk tillarining rivojlanishi va taraqqiyoti. Turkiy tillarning genealogik tasnifi, ularning lingvistik jihatdan o`rganilishi, turkiy tillarning umumiy xususiyatlari.
• Yozuv. Yozuvning taraqqiyoti: Yozuv. Yozuv va til. Yozuv tarixidan. Davr va yozuv taraqqiyoti. Yozuv, yozuvning tilga munosabati, yozuvning paydo bo`lishi, piktografik yozuv, logografik yozuv, xitoy ieroglifikasi, misr mixli xatlari, fonografik yozuv va uning turlari, alifbo, lotin alifbosi, kirill yozuvi. Yozuv insoniyatning tarixiy taraqqiyoti mahsulidir. U azaldan kishilarning aloqa qilishlari, fikr almashishlarida muhim rol o`ynagan. Shubhasiz, yozuv insoniyatning ulug` kashfiyoti, muvaffaqiyati hisoblanadi. U og`zaki nutq va tilga yordamchi vosita sifatida yuzaga keldi. Yozuv – muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar o`rtasidagi muloqotga xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimi. Yozuv kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotning tom ma‟nodagi, bashariyatning uzoq va murakkab tadrijiy takomili jarayonidagi omillarning eng asosiylaridan biridir. Yozuv og`zaki nutq va tilga yordamchi vosita sifatida yuzaga keldi. Yozuv – muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar o`rtasidagi muloqotga xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimi. Yozuv kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotning tom ma‟nodagi, bashariyatning uzoq va murakkab tadrijiy takomili jarayonidagi omillarning eng asosiylaridan biridir. Yozuv og`zaki nutq va tilga yordamchi vosita sifatida yuzaga keldi.
• Orfoepiya va orfografiya: Orfoepiya – adabiy talaffuz me‟yorlarini o`rganuvchi sath. Orfografiya. Orfografik tamoyillar haqida. Orfografik va orfoepik qoidalarning o`zaro bog`liqligi. Adabiy talaffuz, talaffuz me‟yori, nutq madaniyati va orfoepiya, ommaviy axborot vositalari va orfoepiya, orfografiya va imlo, fonetik prinsip, morfologik prinsip,tarixiy an‟anaviy va shakliy prinsip, orfografiya va orfoepiya aloqadorligi. Adabiy tilga xos bo`lgan muhim xususiyatlarning eng birinchisi uning muayyan me‟yorlarga bo`ysunishidir. Fonetika, leksikologiya, morfologiya yoki sintaksis sohalarida bo`lgani kabi nutqning ikki ko`rinishi: og`zaki va yozma shakllarda ham barcha uchun umumiy bo`lgan o`ziga xos me‟yorlar mavjud. Muayyan me‟yorlardan chetga chiqish yoki chekinish kishilarning o`zaro fikr almashish jarayoni (og`zaki va yozma)da turli qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Og`zaki nutqning qonun-qoidalarini orfoepiya sathi, yozma nutqqa xos normalarni orfografiya bo`limi o`rganadi. Nutq tovushlari vositasida ifodalangan og`zaki nutqimiz eshitish orqali o`zlashtirilsa, harflar vositasi bilan ifodalangan yozma nutq esa ko`rish, o`qish, uqish orqali o`zlashtiriladi. Orfoepiya (grekcha orthos – to`g`ri, epos – nutq) tildagi so`z va uning qismlarini adabiy talaffuz etish qoidalari to`plamidan iborat. Axborot uzatish va axborot qabul qilish jarayonida to`g`ri talaffuz muhim ahamiyatga ega. Orfoepiya normalari tilning fonemalar sistemasi bilan, fonemalarning ma‟lum pozitsiyalardagi o`zgarishlari bilan va, asosan, nutq madaniyati bilan chambarchas bog`liq. Nutq madaniyatining ajralmas bo`lagi bo`lgan orfoepiya adabiy talaffuz madaniyatini oshirishga, uni bir tizimga solishga yordam beradi. Orfoepik talaffuz me‟yorlari adabiy til bilan birgalikda shakllanadi. Odatda, ba‟zi tayanch shevalar talaffuzi adabiy til talaffuzi normasiga yaqin turadi. Masalan o`zbek adabiy tilining talaffuziga Toshkent va Farg`ona vodiysi shevalarining talaffuzi asos qilib olingan. Rus adabiy tilining talaffuziga esa Moskva va Leningrad shevalari asos sifatida qabul qilingan. Orfoepik me‟yorlar makon va zamonda farqlanadi, o`zgaradi. Ya‟ni har bir til o`zining ma‟lum davrdagi adabiy talaffuz normalariga
• Hind – yevropa tillari oilasi: Hind – yevropa tillarining o`rganilish tarixidan. Hind – yevropa tillarining qarindoshlik aloqalari. Hind – yevropa tillarining tipologik xususiyatlari. Hind – yevropa tillari oilasi, bu oilani o`rganish tarixidan, ovrupashunoslar va ularning tadqiqot manbalari, metodlari, hind – yevropa tillarining qarindoshligi, hind – yevropa tillari oilasining guruhlanishi, eng yirik guruh, eng yirik (so`zlashuvchilar va jahondagi o`rniga ko`ra) tillar, hind – yevropa tillarining ichki (lisoniy) xususiyatlari, hind – yevropa tillari flektiv tillar sifatida. Genealogik tasnif asosida, tillarni qiyosiy-tarixiy metod orqali organish, avvalo, hind – yevropa tillari materiallarida ishlab chiqilgan edi. Bunda XIX asrning birinchi yarmida nemis filologi F.Bonn (1791-1867), rus tilshunosi A.X.Vostokov (1781-1864), nemis olimi A.Shleyxer (1821-1868),fransuz tilshunosi F.Dits (1794-1876)lar hind – yevropashunoslikka asos soldilar. Bundan keyin som-xom, fin ugor, turkiy, kavkaz tillari oilasi tasniflandi. Fransuz gumanisti Gvilyelm Postellus (1510-1581) ozining “Tillarning qarndoshligi haqida”, gollandiyalik olim Iosif Skaliger (1540-1609) esa “Yevropaliklarning tillari haqida mulohazalar” nomli tadqiqotlarida yevropa tillari doirasida 11ta “ona til”larni ko`rsatadilar. 4 ta “katta”: grek, latin (roman tillari bilan), tevton (german), slavyan hamda 7ta “kichik”: alban (epirot), irland, kimrcha (britt), tatar, fincha, venger va bass tillari. Tilshunoslar qadimgi hind (sanskrit) tilini ilmiy o`rgana boshlaydilar. Sanskrit tilini o`rganish esa qiyosiy -tarixiy tilshunoslikning shakllanshiga katta ijobiy ta‟sir ko`rsatdi. 1786-yilda ingliz sharqshunos olimi Vilyam Djounz (1746-1794) Kalkuttada qilgan imiy ma‟ruzasida sanskrit tilining grek, latin, kelt, got va qadimgi fors tillari bilan qarindosh ekanligini ko`rsatib berdi. Sanskrit tilini “klassik tillar ”ga qiyoslab , bu tillarda faqat o`zaklarninggina emas, balki grammatik (forma) shakllarning ham o`xshash, bog`liq ekanligini va bu o`xshashliklarning tasodifiy emasligini, bular hind – yevropa tillari orasida qarindoshlik munosabati borligini ko`rsatadi, deya mulohaza yuritdi. Frans Bopp (1791-1867) esa xuddi shu yonalishda, ya‟ni sanskrit tili va ko`pgina yevropa tillarini qiyoslash asosida 1816-yilda “Sanskrit tilining tuslanish sistemasi va uni grek, latin, fors va german tillaridagi tuslanish sistemasiga qiyoslash” nomli asarini e‟lon qildi va bu asarda mazkur tillardagi tuslanishning o`xshashligini, bu tillarning bir manbadan kelib chiqqanligini ko`rsatib o`tdi.Olim o`zining III tomli “Sanskrit , hind, arman, grek, latin, litva, qadimgi slovyan , got va nemis tillarining qiyosiy grammatikasi” nomli asarida (1833-1852) hind – yevropa tillarida fleksiyaning kelib chiqish tarixini o`rganib, tilshunoslikda “agglyutinatsiya” nazariyasini ishlab chiqdi.
• Turkiy tillar oilasi: Turkiy tillarni o`rganish tarixidan. Turkiy tillar oilasi, uning genealogik guruhlari haqida. Turkiy tillarning lisoniy xususiyatlari. Turk tillari, ularning tarqalishi, klassifikatsiyasi, dialektologik xususiyatlari, grammatik tuzilishi, fonetik tizimi. Turk tillarining rivojlanishi va taraqqiyoti. Turkiy tillarning genealogik tasnifi, ularning lingvistik jihatdan o`rganilishi, turkiy tillarning umumiy xususiyatlari.
• Yozuv. Yozuvning taraqqiyoti: Yozuv. Yozuv va til. Yozuv tarixidan. Davr va yozuv taraqqiyoti. Yozuv, yozuvning tilga munosabati, yozuvning paydo bo`lishi, piktografik yozuv, logografik yozuv, xitoy ieroglifikasi, misr mixli xatlari, fonografik yozuv va uning turlari, alifbo, lotin alifbosi, kirill yozuvi. Yozuv insoniyatning tarixiy taraqqiyoti mahsulidir. U azaldan kishilarning aloqa qilishlari, fikr almashishlarida muhim rol o`ynagan. Shubhasiz, yozuv insoniyatning ulug` kashfiyoti, muvaffaqiyati hisoblanadi. U og`zaki nutq va tilga yordamchi vosita sifatida yuzaga keldi. Yozuv – muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar o`rtasidagi muloqotga xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimi. Yozuv kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotning tom ma‟nodagi, bashariyatning uzoq va murakkab tadrijiy takomili jarayonidagi omillarning eng asosiylaridan biridir. Yozuv og`zaki nutq va tilga yordamchi vosita sifatida yuzaga keldi. Yozuv – muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar o`rtasidagi muloqotga xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimi. Yozuv kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotning tom ma‟nodagi, bashariyatning uzoq va murakkab tadrijiy takomili jarayonidagi omillarning eng asosiylaridan biridir. Yozuv og`zaki nutq va tilga yordamchi vosita sifatida yuzaga keldi.
• Orfoepiya va orfografiya: Orfoepiya – adabiy talaffuz me‟yorlarini o`rganuvchi sath. Orfografiya. Orfografik tamoyillar haqida. Orfografik va orfoepik qoidalarning o`zaro bog`liqligi. Adabiy talaffuz, talaffuz me‟yori, nutq madaniyati va orfoepiya, ommaviy axborot vositalari va orfoepiya, orfografiya va imlo, fonetik prinsip, morfologik prinsip,tarixiy an‟anaviy va shakliy prinsip, orfografiya va orfoepiya aloqadorligi. Adabiy tilga xos bo`lgan muhim xususiyatlarning eng birinchisi uning muayyan me‟yorlarga bo`ysunishidir. Fonetika, leksikologiya, morfologiya yoki sintaksis sohalarida bo`lgani kabi nutqning ikki ko`rinishi: og`zaki va yozma shakllarda ham barcha uchun umumiy bo`lgan o`ziga xos me‟yorlar mavjud. Muayyan me‟yorlardan chetga chiqish yoki chekinish kishilarning o`zaro fikr almashish jarayoni (og`zaki va yozma)da turli qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Og`zaki nutqning qonun-qoidalarini orfoepiya sathi, yozma nutqqa xos normalarni orfografiya bo`limi o`rganadi. Nutq tovushlari vositasida ifodalangan og`zaki nutqimiz eshitish orqali o`zlashtirilsa, harflar vositasi bilan ifodalangan yozma nutq esa ko`rish, o`qish, uqish orqali o`zlashtiriladi. Orfoepiya (grekcha orthos – to`g`ri, epos – nutq) tildagi so`z va uning qismlarini adabiy talaffuz etish qoidalari to`plamidan iborat. Axborot uzatish va axborot qabul qilish jarayonida to`g`ri talaffuz muhim ahamiyatga ega. Orfoepiya normalari tilning fonemalar sistemasi bilan, fonemalarning ma‟lum pozitsiyalardagi o`zgarishlari bilan va, asosan, nutq madaniyati bilan chambarchas bog`liq. Nutq madaniyatining ajralmas bo`lagi bo`lgan orfoepiya adabiy talaffuz madaniyatini oshirishga, uni bir tizimga solishga yordam beradi. Orfoepik talaffuz me‟yorlari adabiy til bilan birgalikda shakllanadi. Odatda, ba‟zi tayanch shevalar talaffuzi adabiy til talaffuzi normasiga yaqin turadi. Masalan o`zbek adabiy tilining talaffuziga Toshkent va Farg`ona vodiysi shevalarining talaffuzi asos qilib olingan. Rus adabiy tilining talaffuziga esa Moskva va Leningrad shevalari asos sifatida qabul qilingan. Orfoepik me‟yorlar makon va zamonda farqlanadi, o`zgaradi. Ya‟ni har bir til o`zining ma‟lum davrdagi adabiy talaffuz normalariga