Diktantlar to’plami

Ushbu uslubiy qo'llanma ta'lim qoraqalpoq tilida olib boriladigan maktablarda o'zbek tilini o'qitish jarayonida o'quvchilarning ta'lim jarayonida o'zbek tilidan olgan bilimlarini nazorat shakli bo'lmish diktant turlari va ularni tashkil etish usullari xususida so'z yuritadi. Ushbu qo'llanma o'zbek tili va adabiyoti o'qituvchilari, o'zbek tili va adabiyoti mutaxassisligi bakalavr yo'nalishida tahsil olayotgan talabalar uchun mo'ljallangan. Qo'llanmada 5-9-sinflar uchun diktant turlari bo'yicha matnlar to'plami keltirilgan.

Asosiy mavzular

Kirish: Maktab jamiyatning kelgusi avlodlarini tarbiyalab yetishtiradi, uning tamomlagan o'quvchi ijtimoiy hayotdan o'rin oladi. Bunda unga ayniqsa, ona tilidan (o'zbek tilidan) bilganlari, to'g'ri yozish va o'qish malakalari, mazmunli va chiroyli so'zlash san'ati, ish qog'ozlari bilan muomala qila olish o'quvi qo'l keladi. Ona tilini (o'zbek tilini) yaxshi o'zlashtirish, ko'p o'qish va yozishga ham bog'liqdir. O'qituvchining bayonini tinglash yoki taxtaga yozilganlarini ko'rish bilangina ona tilini mustahkam o'zlashtirib bo'lmaydi. So'z va gaplarni to'g'ri qo'llay olish o'quvchidan katta aqliy faoliyat va kuch talab qiladi. O'quvchining butun diqqati tovushlar, harflar, so'z va uning shakllari, so'z birikmalari, gaplar va ularning tinish belgilarida bo'lmog'i zarur. To'g'ri yozishga o'rgatishda yozma mashqlar bilan og'zaki mashqlarning mutanosibligiga erishish lozim. Umuman olganda, o'quvchilarning yozma va og'zaki nutqini o'stirishda diktantning ahamiyati katta. O'quvchi diktant yozayotganda xato qilmaslik uchun orfografik va punktuatsion qoidalarni eslashga, ularni ko'z oldiga keltirishga harakat qiladi. Ba'zi metodik qo'llanmalarda diktant ta'limiy va tekshiruv diktantlariga ajratiladi. Bunday ajratish shartli, albatta. Mana shu yuzasidan biz uning ayrim namunalarini keltirib o'tamiz.
5-sinflar uchun Ta'kidiy diktant: Namunalarda maqollar, egalik qo'shimchasining qo'shilishi natijasi, kelishik qo'shimchalarining ishlatilishi, o'rin-payt kelishigi va sonshlar haqida mashqlar berilgan. Namuna 1: Maqollarni o'qing. Belgilash olmoshlarining ma'nosi va imlosiga e'tibor bering. Namuna 2: Egalik qo'shimchasining qo'shilishi natijasi asosda bo'layotgan o'zgarishlarga diqqat qiling va imlosiga ahamiyat qarating. Namuna 3: Jumlalarni o'qing. Kelishik qo'shimchalarining ishlatilishiga e'tibor qiling. Namuna 4: Matnni o'qing va yozing. Ajratib ko'rsatilgan so'zlarning ma'nosini eslab qoling. Namuna 5: Tez aytishlarni o'qing va yozing. Sonlarning so'zda ifodalanishini ta'kidlang.
6-sinflar uchun Ta'kidiy diktant: Ushbu bo'limda Izohli diktant va Saylanma diktant mashqlari keltirilgan. Izohli diktantda "Eng katta hayvon" matni asosida ajratib ko'rsatilgan so'zlarga so'roq berib, ularning qaysi so'z turkumiga oidligini izohlash talab etiladi. 2-namuna esa maqollarni o'qib, mazmunini o'z so'zlari bilan izohlashni nazarda tutadi. 3-namuna: Ajratib ko'rsatilgan ko'makchilarni dan, ga, da qo'shimchalaridan biri bilan almashtirib, gaplarni ko'chirish va ularni qiyoslashni o'rgatadi. 4-namuna: Nuqtalar o'rniga egalik qo'shimchalaridan mosini qo'yib ko'chirish va ularga izoh berish talab etiladi. Saylanma diktantda esa "Dars" matni keltirilgan bo'lib, unda kelishik va egalik qo'shimchalarining tagiga chizish talab etiladi. 2-namuna: Xato yozilgan egalik va kelishik qo'shimchalarini to'g'rilash va ularni ishtirokida gaplar tuzish kerak. 3-namuna: Ajratilgan so'zlarga e'tibor berib, "Abu Ali ibn Sino" matnini ko'chirish va tabibning bolaga aytgan gaplarini og'zaki aytish talab etiladi. 4-namuna: Sonlarni o'zi bog'langan ot bilan birga ko'chirish kerak. 5-namuna: Ajratib ko'rsatilgan so'zlarning qaysi turkumga kirishini aytish va ularni ko'chirib tahlil qilish talab etiladi.
7-sinflar uchun Ta'kidiy diktant: Ushbu bo'limda "Odamiylik" matni asosida bog'lovchilarning aniqlanishi va takror qo'llanilishini aniqlash talab etiladi. "So'zlar hayoti" matnida esa fe'l mayllarining aniqlanishi kerak. 3-namuna: Yuklamalarni ajratish va ularning she'r mazmuniga ta'sirini ta'kidlash talab etiladi. "Hatto, it urishga zirqirar qalbim" she'ri keltirilgan. "Kamalak" matnida sifatlarning tagiga chizib izohlash talab etiladi. "Dostlik – oltindan qimmat" hikoyasini o'qib, tegishli xulosa chiqarish va mazmunini yuzasidan fikr bildirish talab etiladi.
8-sinflar uchun Ta'kidiy diktant: Ushbu bo'limda "Madhiya" matni asosida fe'llarni topib, nisbatini aniqlash talab etiladi. "Hayot har bir kishi uchun bag'oyat aziz va muqaddasdir" matnida tinish belgilarining qo'llanish sababini aytib berish kerak. 2-namuna: Quyidagi matnda tinish belgilarining qo'llanish sababini aytib berish kerak. 3-namuna: "Hayot har bir kishi uchun bag'oyat aziz va muqaddasdir" matnida tinish belgilarining qo'llanish sababini aytib berish kerak. "Muqaddas shahar" matnida esa tinish belgilarining qo'llanish sabablarini aytib berish va ularni izohlash talab etiladi.
9-sinflar uchun Ta'kidiy diktant: Ushbu bo'limda "Hasad" matni asosida tinish belgilarining qo'llanish sabablarini aytib berish va ularni izohlash talab etiladi. "Ona - Vatan" matnida uyushiq bo'laklarni aniqlash va ularni izohlash talab etiladi. 3-namuna: She'riy parchani o'qish va ajratilgan so'zlarning tarkibini aniqlash kerak. 4-namuna: Matnni o'qib, undagi undalma va kirish so'zlarini aniqlash va tinish belgilarining qo'llanishini tushuntirish talab etiladi.
Nazorat diktantlari: Ushbu bo'limda nazorat diktantlari uchun matnlar berilgan. Masalan, "Baxtimiz qomusi" va "Toshkent" matnlari keltirilgan. Ularda alifbo tartibida joylashtirish, fe'llarni aniqlash va ularning nisbatlarini aniqlash kabi mashqlar berilgan.
Ijodiy diktant: Ushbu bo'limda ijodiy diktantlar uchun matnlar berilgan. Masalan, "Navro'z" she'ri va "Sodda gaplarni" aniqlash kabi mashqlar berilgan.