Amaliy sаn’аt turlari

Ushbu kitob O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan chop etilgan bo'lib, unda amaliy san'at turlari, ularning mazmuni va mohiyati, kelib chiqishi hamda rivojlanish tarixi haqida batafsil ma'lumot berilgan. Kitobda naqqoshlik, kashtachilik, kulolchilik, yog'och va ganch o'ymakorligi, zardo'zlik, tikuvchilik, zargarlik, pichoqchilik, kandakorlik, kulolchilik, gilamdo'zlik, zardo'zlik, shuningdek, kiyim bezash san'ati kabi ko'plab amaliy san'at turlari yoritilgan. Har bir san'at turining o'ziga xos xususiyatlari, materiallari, usullari, qo'llaniladigan texnikalari, sharqona naqshlar va ularning ramziy ma'nolari hamda ranglarning ramziy ma'nolari tushuntirilgan. Kitob jazzirama issiq sharoitda qaqrab yotgan cho'llarni gulzorga aylantirish qadimdan o'zbek xalqiga xos odat bo'lib kelganligi, o'zbek xalq amaliy bezak san'atida yog'och o'ymakorligi, kulolchilik bilan bir qatorda, kashta, atlas, beqasam va naqshlar berilgan har xil jihozlari dunyo xalqlari orasida katta shuhrat qozonganligi haqida ham ma'lumot beradi. Shuningdek, kitobda xalq amaliy san'atining asosiy turlaridan biri hisoblangan naqqoshlik alohida ahamiyatga egadir. Uni xalq amaliy san'atining barcha turida uchratish mumkin. Naqqoshlik qadimiy va o'lmas san'atdir.

Asosiy mavzular

Kirish: O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, san'at va madaniyat sohalarida yangi o'zgarishlar yuzaga keldi. San'at yusqori bosqichga ko'tarildi. San'atni rivojlantirish do'yicha bir qancha qarorlar qabul qilindi. Jumladan, o'zbek milliy amaliy san'atining nufuzi oshib, jahonga mashhur bo'ldi. Ayniqsa, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2018-yil 19-mart yurtimizning ma'naviy va iqtisodiy rivoji uchun zarur bo'lgan besh tashabbus bilan bog'liq qaror qabul qilganliklari yurtimizda san'at va adabiyot, qolaversa, kitobxonlikka bo'lgan qiziqishning oshishiga olib keldi. Bu esa tabiiyki, yoshlarga bo'lgan e'tiborni yanada kuchaytirish, ularni madaniyat, san'at, jismoniy tarbiya va sportga keng jalb etish, yoshlarga axborot texnologiyalaridan foydalanish ko'nikmalarini shakllantirish, yurtimiz yoshlari o'rtasida kitobxonlikni targ'ib qilish, xotin-qizlar bandligini oshirish masalalariga urg'u beradi. Xalqimiz ma'naviyatini yuksalishiga beminnat xizmat qiladigan besh muhim tashabbusda quyidagilarga alohida ahamiyat qaratiladi.
Xalq amaliy san’ati turlari: Ushbu o’quv qo‘llanma kasb-hunar kollejlari o‘qituvchilari va o‘quvchilari, o‘rta umumta’lim maktablarining o‘qituvchilari hamda tasviriy san’at va muhandislik grafikasi, kasbiy ta’lim “Amaliy san’at” bakalavr yo‘nalishi talabalari uchun mo‘ljallangan. O’quv qo‘llanmada amaliy san’atning barcha turlari to’g’risida ma’lumotlar berib o’tilgan. Misol tariqasida mashhur zamonaviy va o’tmishdagi amaliy san’at ustalari, ularning ijodiy ishlaridan namunalar keltirilgan. Kitob soha mutaxassislari va abituriyentlar uchun ham yordamchi manba bo‘lib xizmat qiladi.
Naqqoshlik: Naqqoshlik – arabcha tasvir, gul degan ma’noni anglatadi. U elementlar ma’lum tartibda takrorlanadigan qush, hayvon, o’simliklar, geometrik shakllar va boshqalarning ma’lum tartibda takrorlanishidan hosil qilingan bezakdir. Ganchkorlik kandakorlik, kashtado’zlik, zardo’zlik, kulolchilik, gilam to’qish, qizlar va ayollar kiyimlarini bezashda har xil yo’llar bilan turli ko’rinishdagi naqshlar ishlanadi. Ganch uymakorligida ishlatiladigan naqshlar mazmuniga ko’ra o’simliksimon, geometrik, ramziy va boshqa turlari mavjud. O’simliksimon naqsh tabiatdagi barg, band, daraxt, buta, g’uncha va boshqa narsalarni naqqosh tomonidan stillashtirib olingan shaklni takrorlanishidan hosil qilinadi. Geometrik naqsh turlari to’rtburchak, uchburchak, aylana, yarim aylana, ko’pburchaklardir.
Kashtachilik: O’zbek milliy kashtachiligi qadimdan hozirga qadar davom etib kelmoqda. Kashtado’zlik har bir viloyatda, tumаn va qishloqlarda o’ziga xos tarzda rivojlanib borgan. Masalan, buxoroliklar zardo’z to’n, do’ppi va bezak buyumlari bilan, Chust, Marg’ilon bezak do’ppisi bilan, qashqadaryoliklar kashtali va qurоqlаrdаn tikilgаn so’zanasi bilan, samarqandliklar kashtali ro’mоlchа, ko’ylak va urgut chapon (to’n)lari bilan mashhurdirlar. Buxoro zardo’zlari tikkаn to’n, do’ppi, tufli, so’zаnа, pаlаklаr, tumоr va hаmyonlаr jahоngа tаnilgаn va jahon bozoridan faxrli o’rin olgan. Qashqadaryolik o’zbek ayollari qurоqlаrdаn chirоyli so’zаnа, yostiq jildlаri, ko’rpаchа, igna qаdаgich, oynа xaltаlаr tikkаnlаr. O’zbek kashtali ko’ylaklari, belbog’ va ro’mоlchаlari, zar tikilgаn sаllа-yu, belbоg’lаr, bezak buyumlari xalqimizning ko’rki vа fахridir. Ko’ylakning yengi, yoqasi, etagi va ko’krаk qismilаrigа, to’n chetlаrigа, yengigа, yostiq jildi o’rtаsi va chetlаrigа, lozimlarning оyoq qismigа har turli kashtalar tikish mumkin.
Yog'och o'ymakorligi: Yog’och o’ymakorligi – o’zbek xalq amaliy bezak san’atining keng tarqalgan bir turi. Bundа birоr naqsh yoki tasvir, taxta yoki yog’och buyumlariga chizib, kesib, o’yib ishlanadi. Badiiy san’atning bu turi deyarli barcha xalqlarda bo’lib, qadimiy sharqda, antik dunyo mamlakatlari arxitekturasida keng ishlatilgan. Asrlar davomida Yevropa va Osiyo mamlakatlarida yog’och o’ymakorligining rivojlanib, o’ziga xos badiiy uslublari shakllangan. O’rtа Osiyodа ham bu san’at qadimdаn taraqqiy topib, kishilаrning uy-ro’zg’оr buyumlarida va arxitekturasida judа keng qo’llanilgan. Bu san’at qadimiy arxitekturaning eshik, deraza, ustunlar, har xil to’sin, stоl, xontaxta, qutichа, ramka, qаlаmdоn va boshqa buyumlarni bezashda ishlatib kelingan. VII asrning oxirigacha mahalliy o’zbek xalqi ichida o’ymakorlik tez sur’atlar bilan rivojlangan.
Ganch o’ymakorligi: Ganch o’ymakorligi – o’zbek xalq amaliy bezak san’atining eng sevimli va qadimiy turlaridan biridir. Avvallari devorlar oynagulli panolar bilan bezatilar, taxmonlar qirrasida naqshlar o’yilardi. Hozirda qandil, navo, ship kabi me’morchilik detallari ganchdan tayyorlanmoqda. Ganch o’ymakorlik san’ati hozirgi kunda tez sur’atlаr bilan rivojlanib bormoqda. U turmushimizga chuqur singib bormoqda. Ganchkorlik san’ati namunalarni xalq amaliy san’ati muzeyida, badiiy ko’rgazma zallarida, kino va teatr zallarida madaniy va maishiy xizmat ko’rsatish binolarida ko’ramiz. Bundan tashqari temir yo’l binolarida, aeroport binolarida, mehmonxonalarda, muzeyda, choyxona, kafe-restoran, hattoki xonadonlarimizda ham bu o’lmas san’at o’z ko’rinishini namoyon etib, ko’zlarni quvontirmoqda. Ganch o’ymakorligining ham o’ziga xos turlari mavjud. Jumlаdаn, o’ymakorlik tekis relefli va hajmli o’ymalarga bo’linadi.
Zardo’zlik: Zardo’zlik – hunarmandchilikning qadimiy turlaridan biri bo`lib, zar ip bilan naqsh (kashta) tikish kasbidir. U forschа zar (tilla), do’zi (tikmoq) so’zini anglatadi. Bu san’at uzоq tarixga egа. Rodinаya schitaetsya drevniy Vavilоn. Первые золотошвейные изделия шились из золотых нитей, шерсти и шелка. Причем нити были комбинированы, и вышивались разноцветными узорами. В древней Византии золотошвейные изделия носили только император и приближенные к двору лица, а так же знатные люди. В результате торговых и политических отношений с Византией золотошвейное ремесло перешло и в дворец Персидских царей. Развитие золотошвейного искусства в Персии свидетельствует образцы золотошвейного искусства XV-XVII веков. Золотошвейное искусство пришла и в России из Византии. В Малой Азии золотошвейное искусство развивалась в XIII-XV веках. В результате золотошвейное искусство распространилась в тех регионах, где имело сильное влияние. В Центральной Азии, золотошвейное искусство считается одним из древнейших видов искусства.