Assesment of Local Water Resource in Kuljuktov Mountain System

Ushbu maqola O'zbekistonning janubiy Qizilqum cho'lidagi Kuljuktov tog' tizmasining janubiy yonbag'irlaridagi mahalliy suv resurslarini baholashga bag'ishlangan. Mualliflar iqlim o'zgarishi va aholi sonining o'sishi tufayli suv ta'minoti uchun mintaqada yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etishda mahalliy suv resurslaridan samarali foydalanish muhimligini ta'kidlaydilar. Tadqiqotda geografik axborot tizimlari (GIS) va "Soil and Water Assessment Tool" (SWAT) gidrologik modeli qo'llanilib, Kuljuktov tizmasining janubiy yonbag'irlaridagi mavsumiy atmosfer yog'inlari natijasida hosil bo'ladigan va hozirgi kunda gidrologik jihatdan yetarli o'rganilmagan va deyarli hisobga olinmagan vaqtinchalik sel oqim havzalarini modellashtirish va baholash amalga oshirilgan. Natijada, Kuljuktov tizmasi havzasining elektron xaritasi yaratilgan va ushbu hududdagi suv resurslaridan foydalanish bo'yicha yangi ma'lumotlar olingan.

Asosiy mavzular

Kirish: O'zbekistonda ichimlik va sug'orish uchun suv resurslarini miqdoriy baholashning ahamiyati, mamlakat hududining katta qismi cho'l va yarim cho'l zonalarda joylashgani, suv resurslarining yetarli emasligi, aholi sonining o'sishi sababli kelajakda suvga bo'lgan talabning oshishi va shu kabi hududlardagi mahalliy suv resurslarini aniqlashning muhimligi bayon etiladi. Shuningdek, O'zbekistondagi Kuljuktov, Bukantov kabi tog' tizmalarining gidrografik tarmoqlari hali to'liq o'rganilmagani haqida so'z boradi.
Tadqiqot hududi: Kuljuktov tog' tizmasining Qizilqum cho'lining markaziy qismida, Buxoro va Navoiy viloyatlari chegarasida joylashganligi, umumiy maydoni 2735 km², o'rtacha balandligi va eng baland cho'qqisi 785 metr ekanligi, tog' tizmasida oltin, marmar, granit, okra konlari va turli elementlarga boy mineral buloqlarning mavjudligi, kon qazish ishlarining faollashuvi natijasida kelajakda suvga bo'lgan talabning ortishi va hozirda tizmaning yonbag'irlarida joylashgan 4 ta aholi punkti aholisining suvga bo'lgan ehtiyojlari haqida ma'lumot beradi.
Havzaning tavsifi: Suv taqchilligi muammosini hal etishning bir usuli sifatida mavsumiy atmosfer yog'inlaridan samarali foydalanish taklif etiladi. Ayniqsa, doimiy suv manbai bo'lmagan cho'l mintaqalaridagi kam balandlikdagi tog'lar mavsumiy atmosfer yog'inlarini to'plash qobiliyatiga ega ekanligi, Kuljuktov tizmasi Qizilqum cho'lining markazida joylashganligi va ushbu tizmaning janubiy yonbag'irlarida mavsumiy atmosfer yog'inlari natijasida hosil bo'ladigan va hozirgi kunda gidrologik jihatdan yetarli o'rganilmagan 40 dan ortiq vaqtinchalik oqimlar mavjudligi va ularni GIS texnologiyalari yordamida o'rganish zarurati ta'kidlanadi.
SWAT modelini tavsifi: SWAT (Soil and Water Assessment Tool) - bu murakkab havzalarda yer boshqaruvi usullarining gidrologik va suv sifati ta'sirini bashorat qilish uchun ishlab chiqilgan, suv havzasi miqyosidagi, jismoniy asoslangan, taqsimlangan gidrologik modeldir. Modelning hisoblash komponentlari 8 ta asosiy bo'limga bo'lingan: gidrologiya, ob-havo, sedimantatsiya, tuproq harorati, ekinlar o'sishi, ozuqa moddalari, pestitsidlar va qishloq xo'jaligi boshqaruvi. Model qishloq xo'jaligi boshqaruvi va suv sifati ma'lumotlarini HRU (gidrologik birliklar) asosida hisoblab, ularni pastki havzalarga va so'ngra ko'llarga uzatadi. ArcSWAT esa ArcGIS dasturining to'ldiruvchi vositasi bo'lib, u tabiiy suv resurslarini, daryo va oqimlardan foydalanishni hamda suv sifatini baholashda qo'llaniladi.
Ma'lumotlar yig'ish: Tadqiqot hududining raqamli balandlik modeli (DEM) USGS (United States Geological Survey) veb-saytidan (earthexplorer.usgs.gov) yuklab olindi. Yuklab olingan tasvir ASTER (Advanced Spaceborne Thermal Emission and Reflection Radiometer) bo'lib, uning kosmik aniqligi pikseliga 30 metrni tashkil qiladi. Bu tasvirlar suv havzasi va uning kichik havzalarini, oqim yo'nalishini, oqim to'planishini va daryo tarmog'ini, suv havzalari sonini va uzunligini aniqlash imkonini beradi. Ushbu ma'lumotlar ArcGIS 10.3 dasturida birlashtirilib, suv havzasi chegarasi va uning gidrologik uzilishlari aniqlanadi.
Metodologiya: Maqolada Kuljuktov tog' tizmasining janubiy yonbag'irlaridagi vaqtinchalik sel oqim havzasini modellashtirish jarayoni tasvirlangan. Buning uchun NASA tomonidan taqdim etilgan relyef tasvirlari ArcGIS 10.3 dasturidan foydalanib birlashtiriladi va WGS (World Geodetic System) dan UTM (Universal Transverse Mercator) ga o'tkaziladi. So'ngra ArcSWAT vositasi yordamida suv havzasini aniqlash va uning kichik havzalarini yaratish jarayoni amalga oshiriladi. Dastlab havza chegarasi yuklab olingan balandlik tasviridan olingan algoritm yordamida hisoblab chiqiladi, so'ngra ArcSWAT yordamida suv havzasi oqimi va oqim yo'nalishi aniqlanadi.
Natijalar va muhokama: ArcSWAT algoritmi yordamida tadqiqot havzasining chegarasi va uning kichik havzalari aniqlangan. Har bir oqim va uning irmoqlari uchun suv kirish nuqtalari belgilangan va suv havzasi chegaralari avtomatik ravishda yaratilgan. Tadqiqot natijasida Kuljuktov tizmasining janubiy yonbag'irlaridagi suv havzasining elektron xaritasi 1:100000 masshtabida yaratilgan. Bu esa ushbu hududdagi suv resurslaridan foydalanishni o'rganish uchun yangi imkoniyat yaratadi.
Xulosa: Mavjud texnologiyalar, jumladan elektron xarita va GIS yordamida Kuljuktov tizmasidagi mahalliy suv resurslarini baholash bo'yicha tadqiqotlar davom etmoqda. Kelajakda ushbu metodologiya O'zbekistondagi boshqa tog' tizmalari, xususan Bukantov, Etimtov, Kazaktov, Beltov, Ovminzatov, Sultonuvays kabi hududlardagi suv resurslarini o'rganish uchun ham qo'llanilishi mumkin.