Sharq donishmandlari ta’lim-tarbiya haqida

Ushbu kitobda Sharqning buyuk allomalari - Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Imom Buxoriy, Mahmud Koshg'ariy, Abu Homid G'azzoliy, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Jaloliddin Rumiy, Abulqosim Firdavsiy, Mahmud az-Zamahshariy, Ahmad Yassaviy, Sa'diy Sheroziy, Alisher Navoiy, Bedil kabi allomalarning ta'lim-tarbiya, odob-axloq, ma'naviyat, ilm-fan, zakovat, inson kamoloti, hayot falsafasi haqidagi fikr-mulohazalari, ibratli hikmatlari, pand-nasihatlari jamlangan. Kitobda har bir allomaning ta'lim-tarbiyaga oid qarashlari o'ziga xos tarzda yoritilib, ularning o'zbek pedagogikasi rivojiga qo'shgan hissasi ochib berilgan.

Asosiy mavzular

Sharq mutafakkirlarining ta'lim-tarbiya haqidagi qarashlari: Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Imom Buxoriy, Mahmud Koshg'ariy, Abu Homid G'azzoliy, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Jaloliddin Rumiy, Abulqosim Firdavsiy, Mahmud az-Zamahshariy, Ahmad Yassaviy, Sa'diy Sheroziy, Alisher Navoiy, Bedil kabi allomalarning ta'lim-tarbiya, odob-axloq, ma'naviyat, ilm-fan, zakovat, inson kamoloti, hayot falsafasi haqidagi fikr-mulohazalari, ibratli hikmatlari, pand-nasihatlari jamlangan.
"Avesto"da eng qadimgi ma'rifiy qarashlar: "Avesto" asari Sharq xalqlari madaniyatida o'ziga xos o'rin tutadi. Unda ijtimoiy-siyosiy hayot, dehqonchilik, chorvadorlik, tabobat, va odamning axloqiy tarbiyasi, yomonlikdan saqlanish haqidagi fikrlar bayon etilgan.
Mahmud Koshg'ariy hikmatlaridan: Mahmud Koshg'ariyning "Devonu lug'otit turk" asari nafaqat lug'at, balki o'z davri va undan oldingi davrlarning ilmiy-adabiy asarlari, xalq ijodi, maqollar, hikmatli so'zlar, urf-odatlari, davlat arboblarining o'zaro munosabatlari, hayot tarzi haqida qimmatli ma'lumotlar beradi. Unda insoniy fazilatlar, ta'lim-tarbiya, odob-axloq, o'zaro munosabatlar haqidagi boy ma'lumotlar mavjud.
Imom Buxoriy merosi – ma'rifat chashmasi: Imom Buxoriyning "Al-jome' as-sahih" va "Al-adab al-mufrad" kabi asarlari insonni ezgu fazilatlar, oliyjanob xislatlar, iymon-e'tiqod, odob-axloq, ta'lim-tarbiyaga undashga bag'ishlangan. Boshqa ilmlar qatori ayniqsa, hadis ilmini rivojlantirishga ulkan hissa qo'shgan.
Abu Nasr Farobiyning pedagogik qarashlari: Abu Nasr Farobiyning ta'lim-tarbiya borasidagi qarashlari turli falsafiy masalalarni yoritish munosabati bilan bayon etilgan. U insonni dunyo taraqqiyotining eng mukammal va yetugi deb biladi. Shunga ko'ra, u asarlarida insonga tarbiya va ta'lim berish zarurligini aytadi va bunda ta'lim-tarbiya usullaridan kutilgan maqsad masalalari asosiy o'rinni egallashini qayd etadi.
Abu Rayhon Beruniy merosi – aql-u hikmat mash'ali: Abu Rayhon Beruniyning "Hindiston", "Mineralogiya", "Saydana", "O'tmish davridan qolgan yodgorliklar" kabi asarlari mashhur. Beruniy butun umrini ilm-ma'rifat egallashga bag'ishladi. Beruniy muruvvat va shafqatni eng yaxshi insoniy fazilat hisoblaydi.
Abu Ali ibn Sino – donishmand pedagog: Abu Ali ibn Sino (Avitsenna) o'rta asrda turli ilm sohalarida – falsafa, mantiq, tibbiyot, tabiatshunoslik, tilshunoslik, adabiyot va boshqa fanlari doirasida o'lmas asarlar yozdi. Ko'plab fanlar doirasida asarlar yozgani, ilm rivojiga ulkan hissa qo'shganligi tufayli o'z davrida "Shayx-ur rays" (Olimlar raisi) unvoniga sazovor bo'ldi.
Abulqosim Firdavsiy ta'lim-tarbiya haqida: Abulqosim Firdavsiy jahon adabiyotiga ulkan hissa qo'shgan, "Shohnoma" asari nafaqat qahramonlik, balki pand-nasihat, ta'lim-tarbiyaga qaratilgan asar hamdir. Muallifning mehnat va mehnatsevarlik, ilm va bilimdonlik, axloq va odob, saxovat va saxiylik, adolat va odillik haqidagi fikrlari asar mazmuniga singdirilganligiga guvoh bo'lamiz.
Kaykovusning “Qobusnoma” asarida farzand tarbiyasi: Unsurmaoliy Kaykovus "Qobusnoma” asarini o'z o'gli Gilonshohga bag'ishlab yozadi. Asar 44 bobdan iborat bo'lib, adib o'zining hayotiy tajribalari bilan o'gli Gilonshohni tarbiyalashni istaydi va pand-nasihatlarni o'g'li uchun qimmatbaho, bitmas-tuganmas noyob meros deb biladi. Asarning dastlabki to'rt bobi Ollohga hamd-sanolar, murojaat bo'lib, qolgan 40 bobi turmush tarzi, hayotiy voqealar, ta'lim-tarbiyaga oiddir.
Yusuf Xos Hojibning ibrat ummonidan bir qatra: Yusuf Xos Hojib XI asrda yashab, turkiy tilda ijod etgan buyuk shoir, davlat arbobi, donishmand hisoblanadi. Yusuf qadimgi Bolosog'unda tug'ilgan. Uning bizgacha "Qutadg'u bilig” asari yetib kelgan. Asar 6 ming 409 baytdan iborat bo'lib, asarning bizgacha uch nusxasi (Vena nusxasi, Qohira nusxasi, Namangan nusxasi) yetib kelgan.
Ahmad Yassaviy “Hikmatlari”da o'smir kamoloti: Ahmad Yassaviy hayotining eng muhim voqea mashhur inson Yusuf Hamadoniy bilan uchrashgani va unga murid tushgani bo'ldi. Ahmad Yassaviy hikmat yozish an'anasini boshlab bergan adib hisoblanadi. U o'zining "Devoni hikmat" ijod to'plamida insoniy fazilatlarni ulug'lab, shaytoniy hislar, illatlarni qoralaydi, insoniyatni ezgulikka undaydi.
Al-Zamahshariyning “Nozik iboralari” haqida: Abul Qosim Mahmud ibn Umar az-Zamahshariy (1075-1143) o'z davridanoq "ustod ul-arab val ajam” ("arablar va g'ayri arablar ustozi"), "faxru Xvarazm” (“Xorazm faxri") unvonlariga ega bo'lgan alloma dastlabki bilimni egallash uchun otasiga Xorazm madrasasiga borib o'qishni xohlashini aytadi. Zamahshariyning “Al-Kashshof" (Qur'oni Karim tafsiriga bag'ishlangan asar) va "Navobig' ul-kalim” (“Nozik iboralar”) asarlari inson kamoloti, ilm-fan ravnaqi, odob-axloq haqidagi qarashlardan iboratligi bilan yuqori ahamiyat kasb etadi.
Sa'diy Sheroziy – ulug' murabbiy: Shayx Sa'diy Sheroziy 1184-yil Sheroz shahrida tavallud topadi. U boshlang'ich ma'lumotni maktabda olib, so'ng Bag'dod shahridagi Nizomiya madrasasiga o'qishga kiradi. O'qishni tugatib, Sharq mamlakatlari bo'ylab sayohat qiladi, sayohat bilan birga, ilm-u urfon o'raganadi. Sa'diy Sheroziy keksalik yillarida o'zining “Bo'ston”, “Guliston” asarlarini yozib, ulug' murabbiy ham ekanligini nazariy va amaliy jihatdan isbotladi.
Alisher Navoiy ijodi – ta'lim-tarbiya o'chog'i: Alisher Navoiy ijodining asl mohiyati ta'lim-tarbiya bilan uzviy bog'liqdir. Shoir asarlarining tub mohiyatida inson va uning baxt-saodati turadi. Navoiy fikricha, odamzod dunyoda hamma narsadan yuksak, sharif, aziz va qadrlidir. Navoiy o'z asrlarida inson haq-huquqlari, qadr-qimmati uchun kurash olib boradi.