Eksperimental fizika metodlari

Ushbu kitob "Eksperimental fizika metodlari" deb nomlanadi va O.M.Dusmatov hamda B.N.Nurillayev tomonidan yozilgan. Kitob fizikaning turli bo'limlarini, tarixini, nazariy va eksperimental jihatlarini o'z ichiga olgan. Turli tajribalar va ularning natijalari, olimlar va ularning kashfiyotlari haqida batafsil ma'lumotlar berilgan. Kitob o'rta maxsus va oliy ta'lim tizimi uchun mo'ljallangan bo'lib, talabalarga fizikaning nazariy va amaliy bilimlarini chuqurlashtirishga yordam beradi. Kitobda klassik va zamonaviy fizika, atom fizikasi, yadro fizikasi, molekulyar fizika, optika, elektrodinamika, termodinamika, kvant mexanikasi, relyativistik mexanika va boshqa ko'plab mavzular yoritilgan.

Asosiy mavzular

Fizikaning rivojlanish tarixi: Ushbu bo'limda fizika fanining qadim zamonlardan hozirgi kungacha bo'lgan rivojlanish tarixi, xususan, qadimgi sivilizatsiyalar, antik Gretsiya, Sharq mamlakatlari va O'rta Osiyo olimlarining fizika rivojiga qo'shgan hissasi haqida batafsil ma'lumot beriladi. Klassik fizikaning rivojlanishi, mexanika, optika, akustika, termodinamika, elektrodinamika va atom fizikasi kabi bo'limlar, hamda XX asrda fizika fanining rivojlanishi ko'rib chiqiladi.
Gravitatsion doimiylikni aniqlash: Bu bo'limda Butun olam tortishish qonuni, Kavendish tajribasi, Rixars tajribasi, tortishish maydoni kuchlanganligi va potensiali, kosmik tezliklar va ekvivalentlik prinsipi kabi mavzular yoritiladi. Xususan, N'yutonning tortishish qonuni, uning eksperimental tasdiqlanishi va gravitatsion doimiyni aniqlash usullari batafsil tushuntiriladi.
Erkin tushish tezlanishini aniqlash metodlari: Bu bo'limda erkin tushish tezlanishining Yerning o'rtacha zichligiga bog'liqligi, Yer sirtidan balandlik va chuqurlikka bog'liqligi, hamda Yerning geografik kengligiga bog'liqligi kabi masalalar ko'rib chiqiladi. Fizik kattaliklarni aniqlash usullari va ularning nazariy asoslari tushuntiriladi.
Molekulalarning tezliklarini aniqlash: Bu bo'limda gaz molekulalarining tezliklar bo'yicha taqsimoti, Maksvellning taqsimot qonuni va Shtern tajribasi kabi mavzular yoritiladi. Molekulalarning harakatini aniqlash va ularning tezliklarini eksperimental o'rganish usullari tushuntiriladi.
Avogadro doimiysini aniqlash metodlari: Bu bo'limda Avogadro doimiysini aniqlash usullari, jumladan, barometrik formula va Perren tajribasi ko'rib chiqiladi. Molekulalarning o'zaro ta'siri, gazlarning holatlari va ularning xossalari haqida ma'lumot beriladi.
Gazlarda ko'chish hodisalari: Ushbu bo'limda gazlarda diffuziya, statsionar diffuziya, diffuziya koeffitsiyentini o'lchash, gazlarning issiqlik o'tkazuvchanligi, Fure qonuni, issiqlik o'tkazuvchanlik koeffisiyentini o'lchash va gazlarning qovushoqligi kabi mavzular yoritiladi. Bu hodisalarning nazariy va eksperimental asoslari tushuntiriladi.
Zaryadlarning o'zaro ta'sirini o'rganish. Kulon tajribalari: Bu bo'limda elektr zaryadlari, ularning saqlanish qonuni, zaryadlarning o'zaro ta'siri va Kulon tajribalari, Kulon qonuni kabi mavzular ko'rib chiqiladi. Elektr zaryadlarining xossalari va ularning o'zaro ta'sirini aniqlash usullari tushuntiriladi.
Metallar elektr o'tkazuvchanligining elektron nazariyasi. Metallarda elektr toki: Ushbu bo'limda metallarning elektr o'tkazuvchanligi, elementar zaryadni aniqlash (Ioffe va Milliken tajribalari), Mandelshtam va Papaleksi, Tolmen va Styuart, Rikke tajribalari, metallarda tok tashuvchilarning tabiati, qarshilikni tushuntirish, elektron nazariyasi, Om qonuni, Joul-Lens qonuni, Videman-Frans qonuni va metallar elektron nazariyasining kamchiliklari kabi mavzular yoritiladi.
Elektrolitlarda elektr toki: Bu bo'limda elektrolitik o'tkazuvchanlik, Faradey qonunlari, elektrolitik dissotsiatsiya, elektrolitik o'tkazuvchanlik nazariyasi, elektrodlar qutblanishi, elektrolizning texnikada qo'llanilishi kabi mavzular yoritiladi. Elektrolitik jarayonlarning nazariy va amaliy jihatlari tushuntiriladi.
Vakuumda elektr toki. Termoelektrik hodisalar: Ushbu bo'limda vakuumda elektr toki, chiqish ishi, kontakt potensiali, termoelektron emissiya va elektron lampalar, kontakt potensiallar ayirmasi va termoelektrik hodisalar kabi mavzular ko'rib chiqiladi. Elektron emissiyasi va uning turlari, termoeffektlar tushuntiriladi.
Elektromagnit induksiya hodisasi. Faradey tajribalari: Bu bo'limda elektromagnit induksiya hodisasi, Faradey tajribalari, Lens qoidasi, o’zinduksiya hodisasi, induktivlik va solenoid atrofida hosil bo’ladigan magnit maydon kabi mavzular yoritiladi. Elektromagnit induksiyaning nazariy va eksperimental jihatlari tushuntiriladi.
Issiqlik nurlanishi. Absolyut qora jismning nurlanish qonunlari: Ushbu bo'limda issiqlik nurlanishi, Kirxgof qonuni, muvozanatli issiqlik nurlanishining spektral zichligi, termodinamikasi, absolyut qora jismning nurlanish qonunlari, Plank gipotezasi, Plank formulasi va issiqlik nurlanish qonunlarining ishlatilishi kabi mavzular ko’rib chiqiladi. Issiqlik nurlanishining qonunlari va ularning qo'llanilishi tushuntiriladi.
Yorug’lik tezligini aniqlash usullari: Bu bo'limda yorug’lik tezligini aniqlash usullari, jumladan, Galileyning birinchi urinishi, Ryomerning astronomik usuli, Fizo usuli, Fuko usuli va Maykel’son usuli kabi mavzular yoritiladi. Yorug’lik tezligini aniqlash usullari va ularning tarixiy rivojlanishi tushuntiriladi.
Stoletov tajribalari. Fotoeffekt: Ushbu bo'limda fotoeffekt hodisasi, Stoletov tajribasi, fotoeffekt qonunlari, Eynshteyn formulasi, yorug’likning kvant nazariyasi va fotoeffekt, Milliken tajribasi, Lukirskiy-Prilijayev tajribasi, fotoelementlar, fotokuchaytirgichlar, tashqi fotoeffektga asoslangan fotoelementlar va fotoelektron kuchaytirgichlar kabi mavzular yoritiladi. Fotoeffekt hodisasining nazariy va eksperimental jihatlari tushuntiriladi.
Ichki fotoeffekt: Bu bo'limda ichki fotoeffekt, uning kvant chiqishi, fotoo'tkazuvchanlik uchun asosiy xarakteristik munosabat, yarimo'tkazgichlarning fotoo'tkazuvchanligi, fotorezistorlar, fotoelementlar, p-n o’tishdagi fotoeffekt, Dember effekti va fotomagnitoelektr effekt kabi mavzular ko'rib chiqiladi. Ichki fotoeffektning tabiatshunoslikdagi ahamiyati tushuntiriladi.
Rezerford tajribasi. Atomning yadro modeli: Ushbu bo'limda atomning tuzilishi haqidagi Rezerford tajribasi va uning natijalari, atomning yadro modeli, Bor postulatlarining eksperimental o’rganilishi, Frank-Gers tajribalari va Shtern-Gerlax tajribasi kabi mavzular yoritiladi. Atom tuzilishi haqidagi klassik va zamonaviy nazariyalar, tajribalar tushuntiriladi.
Bor postulatlarini eksperimental o’rganish. Frank-Gers tajribalari: Bu bo'limda Bor postulatlarining eksperimental tasdiqlanishi, jumladan, Frank va Gers tajribalari, atomning nurlanish spektrining kvant tabiatiga ega ekanligi va atom energiyasining diskret qiymatlarga egaligi kabi mavzular ko'rib chiqiladi. Atom tuzilishi haqidagi Bor nazariyasining ahamiyati tushuntiriladi.
Shtern va Gerlax tajribasi: Ushbu bo'limda Shtern va Gerlax tajribasi, atom magnit momentlarining fazoviy kvantlanishi, magnit maydonning atom magnit momentiga ta'siri va bu tajribalar asosida kelib chiqqan xulosalar kabi mavzular yoritiladi. Atomning magnit xossalari va ularning kvant tabiatshunoslikdagi ahamiyati tushuntiriladi.