Entomologiya va o’simliklarni uyg’unlashgan himoya qilish

“Entomologiya va o'simliklarni uyg'unlashgan himoya qilish” fanidan laboratoriya mashg'ulotlari uchun uslubiy qo'llanma O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi, Namangan muhandislik-texnologiya instituti tomonidan tayyorlangan. Kitobda entomologiya va o'simliklarni zararkunandalardan himoya qilishning turli usullari, jumladan, biologik, kimyoviy va integratsiyalashgan kurash usullari, shuningdek, zararli organizmlarga qarshi kurashda qo'llaniladigan zamonaviy va an'anaviy usullar, preparatlar va ularning qo'llash texnologiyalari batafsil yoritilgan. Laboratoriya mashg'ulotlari va mustaqil ta'lim uchun tavsiyalar, nazorat savollari va glossary ham keltirilgan.

Asosiy mavzular

Kirish. Entomologiya va o'simliklarni uyg'unlashgan himoya qilish fanining maqsad vazifasi, rivojlanish tarixi: Ushbu fan O'zbekiston Respublikasi oliy ta'lim standartlariga muvofiq qishloq va suv xo'jaligi sohasi uchun muhim hisoblanadi. Fan talabalarga qishloq xo'jalik ekinlarini zararkunandalardan himoya qilish usullari, jumladan, biologik va kimyoviy vositalarni o'rganishni ta'minlaydi. Entomologiyaning zararkunandalarga qarshi integratsiyalashgan kurash tizimini ishlab chiqishdagi roli va ahamiyati tushuntiriladi.
Hasharotlarning morfologiyasi va anatomiyasi: Hasharotlarning tashqi tuzilishi, jumladan, bosh, ko'krak, qorin qismlari, oyoqlari, qanotlari, ko'zlari, mo'ylovlari, og'iz apparati, jinsiy organlari va ularning rivojlanish bosqichlari batafsil yoritilgan. Hasharotlarning klassifikatsiyasi va ularning ahamiyati haqida ma'lumot berilgan.
Hasharotlarning biologiyasi, ekologiyasi va sistematikasi: Hasharotlarning hayotiy sikli, tuxum, lichinka, g'umbak va imago bosqichlari, ularning rivojlanish usullari (to'liq va qisman o'zgaruvchilar), ko'payish usullari, rivojlanish davriga ta'sir etuvchi omillar (harorat, namlik), hamda ularning ekologik ahamiyati o'rganiladi. Hasharotlarning sistematikasi, klassifikatsiyasi va ularning turlari haqida ma'lumot beriladi.
Zararkunandalarga qarshi uyg'unlashgan kurash tizimi: Zararkunandalarga qarshi uyg'unlashgan kurash tizimi tushunchasi, uning ahamiyati, shakllari va usullari tushuntiriladi. Bunda biologik, kimyoviy, mexanik va agrotexnik kurash usullarining integratsiyalashgan qo'llanilishi yoritiladi. Ushbu tizimning asosiy maqsad va vazifalari, hamda talabalardan kutiladigan bilim, ko'nikma va malakalar haqida ma'lumot beriladi.
Biologik kurash usuli, rivojlanishi biotsenozdagi organizmlarni o'zaro munosabati: Biologik kurash usulining mohiyati, ahamiyati va rivojlanish bosqichlari tushuntiriladi. Biotsenozdagi organizmlarning o'zaro munosabatlari, jumladan, simbioz, kommensalizm, mutualizm, parazitizm va yirtqichlik kabi holatlar batafsil yoritiladi. Tabiatda uchraydigan foydali hasharotlar, qushlar va boshqa organizmlarning qishloq xo'jaligi zararkunandalariga qarshi kurashdagi roli haqida ma'lumot beriladi.
Mikrobiopreparatlar va ularni qishloq xo'jalik ekinlari zararkunandalariga qarshi qo'llash: Mikrobiologik preparatlar, ularning turlari (bakterial, virusli, zamburug'li), ta'sir mexanizmlari, qo'llash usullari, samaradorligi va qo'llashdagi xavfsizlik choralari batafsil yoritilgan. Baktospein, Bitoksibatsillin, Entobakterin, Biotrol, Gaucho, Kalipso, Mospilan, Talstar, Detzis, Karate, Kinmiks, Sumi-Alfa singari mikrobiologik preparatlar haqida ma'lumot berilgan.
Hasharotlarni o'simliklarni zararkunandalardan uyg'unlashgan himoya qilish: Hasharotlarni o'simliklarni himoya qilishning uyg'unlashgan tizimi (IPM) tushunchasi, uning asosiy tamoyillari, mazmuni va vazifalari tushuntiriladi. IPM ni qo'llashning ahamiyati, afzalliklari, asosiy yo'nalishlari va uni amalga oshirishda qo'llaniladigan tadbirlar, jumladan, biologik, kimyoviy, agrotexnik va mexanik usullarning integratsiyalashgan qo'llanilishi yoritiladi.
O’simliklarni o’sishini boshqaruvchi moddalar: O’simliklarni o’sishini boshqaruvchi moddalar, jumladan, fitogarmonlar (auksinlar, giberellinlar, sitokininlar, absiss kislotasi, etilen) va ularning ta'sir mexanizmlari, qo'llash muddatlari va usullari batafsil yoritilgan. Bu moddalarning qishloq xo'jaligida qo'llashning ahamiyati va samaradorligi haqida ma'lumot beriladi.
Gerbitsidlarni tasnifi. Ularning xossalari bilan tanishuv. G’o’zada va g’alla ekinlarida qo’llaniladigan gerbitsidlar.: Gerbitsidlar, ularning turlari, tasnifi, xossalari va qo'llash usullari haqida ma'lumot berilgan. G'o'za va g'alla ekinlarida qo'llaniladigan gerbitsidlar, jumladan, Granstar, Titus, G'ulliver kabi preparatlar va ularning qo'llash me'yorlari hamda samaradorligi haqida batafsil ma'lumot berilgan.
Pestitsidlarni qo’llashda shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish: Pestitsidlar bilan ishlashda shaxsiy himoya vositalaridan foydalanishning ahamiyati, ularning turlari va qo'llash qoidalari tushuntirilgan. Respiratorlar, himoya kiyim-boshlari, qo'lqoplar va ko'zoynaklarning to'g'ri tanlanishi va ishlatilishi bo'yicha ko'rsatmalar berilgan.
Bordo suyuqligini tayyorlash va uni sifat ko’rsatkichlarini aniqlash: Bordo suyuqligi, uning tayyorlanish texnologiyasi, tarkibi, qo'llash usullari va sifatini aniqlash usullari batafsil yoritilgan. Uni tayyorlashda ishlatiladigan xom-ashyolar va ularning miqdori, hamda qo'llash me'yorlari haqida ma'lumot berilgan.
Oltingugurtning oxakli qaynatmasi (OOQ)ni tayyorlash va uning quvvatini aniqlash: Oltingugurtning oxakli qaynatmasi, uning tayyorlanish texnologiyasi, qo'llash usullari va quvvatini aniqlash usullari batafsil yoritilgan. Uni tayyorlashda ishlatiladigan xom-ashyolar va ularning miqdori, hamda qo'llash me'yorlari haqida ma'lumot berilgan.
Fosfororganik insektoakaritsidlar va maxsus akaritsidlar xossalari bilan tanishuv: Fosfororganik insektoakaritsidlar va maxsus akaritsidlarning turlari, xossalari, ta'sir mexanizmlari, qo'llash usullari, samaradorligi va qo'llashdagi xavfsizlik choralari batafsil yoritilgan. Dixlorfos, Detzis, Karate, Kinmiks, Sumi-Alfa kabi preparatlar haqida ma'lumot berilgan.
Piretroidlar va yangi pestitsid guruhlari bilan tanishuv: Piretroidlar, ularning tasnifi, xossalari, ta'sir mexanizmlari va qo'llash usullari batafsil yoritilgan. Yangi avlod piretroidlar, jumladan, Talstar, Danitol, Detzis, Karate, Kinmiks, Sumi-Alfa va boshqa preparatlar haqida ma'lumot berilgan.
Fungitsidlar bilan tanishuv: Fungitsidlar, ularning turlari, tasnifi, xossalari, ta'sir mexanizmlari va qo'llash usullari batafsil yoritilgan. Rexs Duo, Titus, G'ulliver, Panch, Kurzat kabi fungitsidlar haqida ma'lumot berilgan.
O’simliklarning urug’larini dorilashda qo’llaniladigan preparatlar bilan tanishuv: O’simliklarning urug’larini dorilashda qo’llaniladigan preparatlar, ularning turlari, xossalari, qo’llash usullari va samaradorligi batafsil yoritilgan. Fungitsidlar, insektitsidlar, virusli va bakterial preparatlar hamda ularning qo’llash texnologiyalari haqida ma’lumot berilgan.
Gerbitsidlarning tasnifi. Ularning xossalari bilan tanishuv. G’o’zada va g’alla ekinlarida qo’llaniladigan gerbitsidlar.: Gerbitsidlar, ularning turlari, tasnifi, xossalari, ta'sir mexanizmlari va qo'llash usullari batafsil yoritilgan. G'o'za va g'alla ekinlarida qo'llaniladigan gerbitsidlar, jumladan, Granstar, Titus, G'ulliver kabi preparatlar va ularning qo'llash me'yorlari hamda samaradorligi haqida ma'lumot berilgan.
Sabzavot, poliz va bog’larda qo’llaniladigan gerbitsidlar bilan tanishuv: Sabzavot, poliz va bog'larda qo'llaniladigan gerbitsidlar, ularning turlari, xossalari, ta'sir mexanizmlari va qo'llash usullari batafsil yoritilgan. Titus-25% k.o.sus., Granstar 75% o.q.sus., GULLIVER 50% s.e.g. kabi preparatlar haqida ma'lumot berilgan.
Defoliantlar va desikantlar bilan tanishuv. O’simliklarni o’sishini boshqaruvchi moddalar bilan tanishuv.: Defoliantlar va desikantlar, ularning ta'sir mexanizmlari, qo'llash muddatlari va usullari batafsil yoritilgan. O'simliklarni o'sishini boshqaruvchi moddalar, jumladan, fitogarmonlar va retardantlar haqida ma'lumot berilgan.
Hammaxo’r zararkunandalar: Hammaxo'r zararkunandalar, ularning turlari, tashqi ko'rinishi, biologiyasi, o'zaro munosabatlari, qo'llaniladigan kurash choralari batafsil yoritilgan. Qora tanli qo'ng'izlar, odimchilar, karam qurtlari va boshqa hammaxo'r zararkunandalar haqida ma'lumot berilgan.
G’o’zaning so’ruvchi va kemiruvchi zararkunandalari va ularga qarshi kurash choralari.: G'o'zaning so'ruvchi va kemiruvchi zararkunandalari, ularning turlari, tashqi ko'rinishi, biologiyasi, o'zaro munosabatlari, qo'llaniladigan kurash choralari batafsil yoritilgan. G'o'za tunlami, ko'sak qurti, karadra, shira, oqqanot va boshqa zararkunandalar haqida ma'lumot berilgan.
Don va dukkakli va sholi ekinlar zararkunandalari va ularga qarshi kurash choralari.: Don va dukkakli ekinlar zararkunandalari, ularning turlari, tashqi ko'rinishi, biologiyasi, o'zaro munosabatlari, qo'llaniladigan kurash choralari batafsil yoritilgan. Bug'doy tripsi, beda qandala, sholi bitlari va boshqa zararkunandalar haqida ma'lumot berilgan.
Em-xashak ekinalari zararkunandalari va ularga qarshi kurash choralari.: Em-xashak ekinlari zararkunandalari, ularning turlari, tashqi ko'rinishi, biologiyasi, o'zaro munosabatlari, qo'llaniladigan kurash choralari batafsil yoritilgan. Tamaki tripsi, beda shirasi va boshqa zararkunandalar haqida ma'lumot berilgan.
Moyl i ekinlar zararkunandalari va qarshi kurash choralari: Moyl va ekinlar zararkunandalari, ularning turlari, tashqi ko'rinishi, biologiyasi, o'zaro munosabatlari, qo'llaniladigan kurash choralari batafsil yoritilgan. Beda filchasi, maysa filchasi va boshqa zararkunandalar haqida ma'lumot berilgan.
Ildiz va tuganak mevali dorivor o’simliklar zararkunandalari va ularga qarshi kurash choralari: Ildiz va tuganakli dorivor o’simliklar zararkunandalari, ularning turlari, tashqi ko’rinishi, biologiyasi, o’zaro munosabatlari, qo’llaniladigan kurash choralari batafsil yoritilgan. Beda urug’xo’ri, qarsildoq qo’ng’izlar va boshqa zararkunandalar haqida ma’lumot berilgan.
Dorivor daraxt, butasimon o’simliklar zararkunandalari va kurash choralari: Dorivor daraxt va butasimon o’simliklar zararkunandalari, ularning turlari, tashqi ko’rinishi, biologiyasi, o’zaro munosabatlari, qo’llaniladigan kurash choralari batafsil yoritilgan. Oltinko’z, Qarsildoq qo’ng’iz, Makkajo’xori kapalagi va boshqa zararkunandalar haqida ma’lumot berilgan.
Hasharotlarning morfologiyasi va anatomiyasi: Hasharotlarning tashqi tuzilishi, jumladan, bosh, ko'krak, qorin qismlari, oyoqlari, qanotlari, ko'zlari, mo'ylovlari, og'iz apparati, jinsiy organlari va ularning rivojlanish bosqichlari batafsil yoritilgan. Hasharotlarning klassifikatsiyasi va ularning ahamiyati haqida ma'lumot berilgan.
Hasharotlarning nerv qon aylanish va ayiruv sistemalari: Hasharotlarning nerv sistemasining tuzilishi va funksiyalari, qon aylanish tizimi, nafas olish va hazm qilish tizimlari hamda ularning qismlari batafsil yoritilgan.
Hasharotlarning chala va to’liq o’zgarishlari: Hasharotlarning chala va to'liq o'zgarishlari, ularning rivojlanish bosqichlari (tuxum, lichinka, g'umbak, imago), metamorfoz turlari (anamorfoz, protomorfoz, gemimetamоrfоz, gоlоmetamоrfоz) batafsil yoritilgan.
Hasharotlarni sistematikasiga hissa qo’shgan olimlar: Hasharotlar sistematikasiga hissa qo'shgan olimlar, ularning ishlari va kashfiyotlari haqida ma'lumot beriladi.
Pestitsidlarning tabiatga ta’siri va pestitsidlarni qo’llashda shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish: Pestitsidlarning tabiatga ta'siri, ularning qo'llash usullari, shaxsiy himoya vositalari, xavfsizlik choralari hamda ularning qo'llashdagi samaradorligi haqida ma'lumot berilgan.
Purkash orqali qo’llaniladigan pestitsidlar: Pestitsidlarning purkash usuli, uni qo'llash texnologiyasi, samaradorligi, qo'llash me'yorlari va xavfsizlik choralari batafsil yoritilgan.
Tuproqqa solinadigan va changlanadigan preparat shakllari: Pestitsidlarning tuproqqa solinadigan va changlanadigan shakllari, ularning qo'llash usullari, samaradorligi va xavfsizlik choralari batafsil yoritilgan.
Bordo suyuqligini qo’llanish xususiyatlari va (OOK)ni quvvatini aniqlash tartibi: Bordo suyuqligi, uning qo'llanish xususiyatlari, tayyorlash usuli va quvvatini aniqlash usullari batafsil yoritilgan.
Insektitsid va akaritsidlarni qo’llanilishi: Insektitsidlar va akaritsidlar, ularning turlari, qo'llash usullari, samaradorligi va xavfsizlik choralari batafsil yoritilgan.
Garmonal insektoakaritsidlar va yangi ta’sir mexanizmiga ega bo’lgan preparatlar: Garmonal insektoakaritsidlar va yangi ta'sir mexanizmiga ega bo'lgan preparatlar, ularning turlari, xossalari, qo'llash usullari va samaradorligi batafsil yoritilgan.
Fosfororganik insekto-akaritsidlar va maxsus akaritsidlarni yangi turlarini xossalari va qo’llanilishi: Fosfororganik insekto-akaritsidlar va maxsus akaritsidlar, ularning turlari, xossalari, qo'llash usullari va samaradorligi batafsil yoritilgan.
Urug’larni dorilashda qo’llaniladigan preparatlarni yangi turlari, ularni xossalari va qo’llanilishi: Urug'larni dorilashda qo'llaniladigan preparatlar, ularning turlari, xossalari, qo'llash usullari va samaradorligi batafsil yoritilgan.
Gerbitsidlar yangi turlari xossalari va qo’llanilishi: Gerbitsidlar, ularning turlari, xossalari, qo'llash usullari va samaradorligi batafsil yoritilgan.
Sabzavot ekinlariga qarshi qo’llaniladigan pestitsidlar xossalari va qo’llanilishi: Sabzavot ekinlariga qo'llaniladigan pestitsidlar, ularning turlari, xossalari, qo'llash usullari va samaradorligi batafsil yoritilgan.
Defoliantlar. desikantlar va o’simliklarni o’sishini boshqaruvchi moddalarni yangi turlarini xossalari va qo’llanilishi: Defoliantlar, desikantlar va o’simliklarni o’sishini boshqaruvchi moddalar, ularning turlari, xossalari, qo'llash usullari va samaradorligi batafsil yoritilgan.
To’g’ri qanotli hasharotlarni aniqlash: To'g'ri qanotli hasharotlar, ularning turlari, sistematikasi, biologiyasi, o'zaro munosabatlari va qo'llaniladigan kurash choralari batafsil yoritilgan.
Trixogramma va brakonlarni ko’paytirish texnologiyasi: Trixogramma va brakonlarni laboratoriya sharoitida ko'paytirish usullari va ishlab chiqarishda qo'llanilishi batafsil yoritilgan.
G’o’zaning so’ruvchi zararkunandalari va ularga qarshi kurash choralari.: G’o’zaning so’ruvchi zararkunandalari, ularning turlari, tashqi ko’rinishi, biologiyasi, o’zaro munosabatlari, qo’llaniladigan kurash choralari batafsil yoritilgan.
Poliz ekinlarining zararkunandalari va ularga qarshi kurash: Poliz ekinlari zararkunandalari, ularning turlari, tashqi ko’rinishi, biologiyasi, o’zaro munosabatlari, qo’llaniladigan kurash choralari batafsil yoritilgan.
Sabzavot ekinlarining zararkunandalari tanishuv va ularga qarshi kurash: Sabzavot ekinlari zararkunandalari, ularning turlari, tashqi ko’rinishi, biologiyasi, o’zaro munosabatlari, qo’llaniladigan kurash choralari batafsil yoritilgan.
Mevali daraxtlarning zararkunandalariningta’rifi va qarshi kurash choralari: Mevali daraxtlar zararkunandalari, ularning turlari, tashqi ko’rinishi, biologiyasi, o’zaro munosabatlari, qo’llaniladigan kurash choralari batafsil yoritilgan.
Moyli ekinlarning zararkunandalari va qarshi kurash choralari: Moyli ekinlar zararkunandalari, ularning turlari, tashqi ko’rinishi, biologiyasi, o’zaro munosabatlari, qo’llaniladigan kurash choralari batafsil yoritilgan.
G’o’zaning kemiruvchi zararkunandalari va qarshi kurash choralari: G’o’zaning kemiruvchi zararkunandalari, ularning turlari, tashqi ko’rinishi, biologiyasi, o’zaro munosabatlari, qo’llaniladigan kurash choralari batafsil yoritilgan.
Kartoshka ekinlar zararkunandalari va qarshi kurash choralari: Kartoshka ekinlar zararkunandalari, ularning turlari, tashqi ko’rinishi, biologiyasi, o’zaro munosabatlari, qo’llaniladigan kurash choralari batafsil yoritilgan.
Oltinko’z va enkarziyani ko’paytirish texnologiyasi: Oltinko’z va enkarziyani laboratoriya sharoitida ko’paytirish usullari va ishlab chiqarishda qo’llanilishi batafsil yoritilgan.
Hammaxo’r zararkunandalari bilan tanishuv va ularga qarshi kurash choralari: Hammaxo’r zararkunandalar, ularning turlari, tashqi ko’rinishi, biologiyasi, o’zaro munosabatlari, qo’llaniladigan kurash choralari batafsil yoritilgan.
Pestitsidlar qo’llanilishining iqtisodiy samaradorligini aniqlash: Pestitsidlarni qo’llashning iqtisodiy samaradorligi, ularning xisob-kitob usullari va ko’rsatkichlari batafsil yoritilgan.
Hasharotlar va o’simliklarni zararkunandalardan uyg’unlashgan himoya qilish: Hasharotlar va o’simliklarni uyg’unlashgan himoya qilish tizimi (IPM)ning asosiy tamoyillari, mazmuni va vazifalari, qo’llash usullari, samaradorligi va xavfsizlik choralari batafsil yoritilgan.
Hasharotlarning rivojlanishi bioceozdagi organizmlarni o’zaro munosabati: Hasharotlarning rivojlanishi, bioceozdagi organizmlarning o’zaro munosabatlari, simbioz, parazitizm, yirtqichlik va boshqa tushunchalar batafsil yoritilgan.
O’simliklarni o’sishini boshqaruvchi moddalar: O’simliklarni o’sishini boshqaruvchi moddalar, ularning turlari, xossalari va qo’llash usullari batafsil yoritilgan.
Biologik kurash usuli: Biologik kurash usulining mohiyati, ahamiyati, turlari va qo’llash usullari batafsil yoritilgan.
Zararkunandalarga qarshi uyg'unlashgan kurash tizimi: Zararkunandalarga qarshi uyg'unlashgan kurash tizimi, uning ahamiyati, tamoyillari va qo'llash usullari batafsil yoritilgan.
Pestitsidlar bilan ishlashni tashkil etish va texnika havfsizligi: Pestitsidlar bilan ishlashda texnika havfsizligi, shaxsiy himoya vositalari, ularning turlari va qo'llash qoidalari batafsil yoritilgan.
O’simliklarni o’sishini boshqaruvchi moddalar bilan tanishuv: O’simliklarni o’sishini boshqaruvchi moddalar, ularning turlari, xossalari va qo’llash usullari batafsil yoritilgan.