XII - XIII asrlarda ta’lim tizimi

Ushbu maqola XII-XIII asrlarda Oʻrta Osiyo maktab va madrasalarida taʼlim jarayoni, maqsadi, mazmuni, oʻqitish shakllari, metodlari va vositalari haqida maʼlumot beradi. Unda oʻsha davrdagi taʼlim tizimining rivojlanishi, maktab va madrasalarning tuzilishi, oʻqitish jarayoni, talabalarning taqdiri hamda taʼlimning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotga taʼsiri atroflicha koʻrib chiqilgan.

Asosiy mavzular

Oʻrta Osiyoda taʼlim tizimining rivojlanishi: Maqolada XII-XIII asrlarda Samarqand, Buxoro, Urganch, Marv, Balx, Nishopur kabi yirik shaharlarda maktab va madrasalarning mavjudligi hamda ularning Sharq xalqlari uchun yetakchi oʻquv yurtiga aylanganligi haqida maʼlumot beriladi. Maktab va madrasalar masjidlar huzurida tashkil etilgani, yoshlarga maʼlum dasturlar asosida taʼlim va tarbiya berilganligi taʼkidlanadi.
Taʼlimning maqsadi va mazmuni: Taʼlim-tarbiyaning asosiy maqsadi yoshlarga diniy va dunyoviy bilim asoslarini oʻrgatish, ularda goʻzal axloq-odob va insoniy fazilatlarni shakllantirishga qaratilgan. Oʻrta asrlarda barcha musulmon mamlakatlarida taʼlim-tarbiya tizimi uch bosqichdan iborat boʻlgan: boshlangʻich, umumtaʼlim va oliy taʼlim.
Boshlangʻich taʼlim va oʻqitish shakllari: Boshlangʻich taʼlim masjidlar qoshidagi maktablarda berilgan va 4-5 yoshdan boshlab oʻgʻil bolalar masjid imomlari, qizlar ayol xalfalar qoʻlida tarbiyalangan. Boshlangʻich maktablarda arab yozuvi va oʻqish, Qurʼoni Karim va hadisdan olingan namunalar, abjad hisobi, sheʼriy kitoblar, pandnoma, axloq-odob qoidalari oʻqitilgan. Oʻquvchilar oʻqitilish bosqichiga qarab “Haftiyakxon”, “Abjadxon” va “Qurʼonxon” deb yuritilgan.
Maktablardagi oʻqitish metodlari va kitoblar: Maktablardagi taʼlim tizimi bir qancha bosqichli boʻlib, savod oʻrgatish jarayoni koʻp vaqtni olgan. Alifboni oʻrganishga 3-4 oydan bir yilgacha vaqt sarflangan. Har bir maktabda 20 ga yaqin oʻquvchi boʻlgan. Mulla darslarni olib borgan. Oʻquvchilar dastlabki oʻqish koʻnikmalarini egallaganlaridan soʻng “Haftiyak”ni (Qurʼoni Karimning yettidan bir qismi) oʻqishni boshlaganlar. Keyin esa “Chor-kitob” (Toʻrt kitob)ni oʻqishga kirishganlar.
Madrasalarda taʼlim va uning bosqichlari: Madrasaga maktabni tugatgan oʻspirinlar qabul qilingan. Talabalar yoshi 10 dan 40 yoshgacha boʻlgan. Taʼlim uch bosqichga ajratilgan: boshlangʻich (adno yoki iptidoiy), oʻrta (avsat yoki rushdiy) va yuqori (aʼlo yoki iqdadiy). Har bir bosqich uchun alohida dastur ish-langan va oʻtish yakuniy imtihonlar orqali hal etilgan.
Madrasa oʻquv kurslari va fanlari: Madrasa oʻquv kurslari “Avvali ilm” deb nomlangan fors tilidagi qoʻllanmani oʻzlashtirish bilan boshlangan. Oʻquv dasturiga arab grammatikasi, mushkulot (falsafa, tibbiyot), fiqh (huquqshunoslik), falakiyot, handasa, kimyo, tarix, adabiyot, musiqa, axloq kabi fanlar kirgan. Madrasalarda talabalardan falsafa va huquq fanlariga oid taxminan 140 ga yaqin darslik-qoʻllanmani oʻzlashtirish talab etilgan.
Madrasalarni boshqarish va moliyalashtirish: Madrasalar xon, eshon, xususiy kabi turlarga boʻlingan. Madrasani taʼminlash uchun maxsus mulk - vaqf ajratilgan. Vaqfnomada madrasaning chiqimi, xizmatchilari, talabalar soni, ularga berilgan maosh va nafaqalar aniq koʻrsatilgan. Madrasalarni boshqarishda shayxulislom va qozilar rahbarlik qilishgan.
Taʼlim jarayoni va talabalarning hayoti: Oʻquv jarayoni sentabrda boshlanib, mart oyigacha davom etgan. Haftada ikki kun mustaqil mutolaa va juma dam olish kuni boʻlgan. Talabalarga toʻrt mahal issiq ovqat va iqtidorli talabalarga qoʻshimcha mukofotlar ajratilgan. Ichki tartib-intizomga qatʼiy amal qilingan.
Mudarrislik kasbi va madrasalarning maqomi: Oʻqituvchilik-mudarrislik eng masʼuliyatli va sharafli kasb hisoblangan. Mudarrislarga davlat rahbari tomonidan tayinlangan. Madrasalarning barcha ilohiyotchi, faqih, ulamolari, talabalari mudarrisni hurmat qilishgan. Madrasalarga talabalar imtihon yoki tanlov asosida qabul qilingan.
Moʻgʻullar bosqini va uning taʼsiri: XIII asr boshlarida moʻgʻullar bosqini taʼlim-tarbiya va maʼnaviy hayotga salbiy taʼsir koʻrsatgan. Koʻplab maktab, madrasa, kutubxonalar yonib ketgan, qoʻlyozmalar, muqaddas kitoblar yoqib yuborilgan. Mulla va mudarrislarga turli tazyiqlar oʻtkazilgan.