Aruz vazni

Ushbu kitob, O'zbekiston Respublikasi Oliy va O'rta Maxsus Ta'lim Vazirligi, Namangan Davlat Universiteti, O'zbek Tili va Adabiyoti Kafedrasi tomonidan tayyorlangan "Aruz vazni" fanidan ishchi o'quv dasturi bo'lib, u aruz ilmining nazariy va amaliy jihatlarini qamrab oladi. Dastur aruz vaznining tarixiy rivojlanishi, uning o'ziga xos xususiyatlari, qisqa va cho'ziq bo'g'inlar, juzvlar, ruknlar, bahrlar hamda ularning vaznlari hamda zihof va furu' tushunchalarini o'z ichiga oladi. Kitobda shuningdek, aruz vaznini aniqlash usullari, nazorat savolnomalari va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati keltirilgan.

Asosiy mavzular

• Aruz vaznining o’ziga xos xususiyatlari: Bu mavzu aruz vaznining asosiy vazni ekanligi, uning tarixi, fors-tojik va turkiy adabiyotlarga kirib kelishi, misralardagi bo'g'inlarning miqdor va sifat jihatidan bir xilligiga asoslanishi, qisqa va cho'ziq bo'g'inlar hamda ularning talaffuzi haqida ma'lumot beradi.
• O’ta cho’ziq bo’g’inlar va qo’shimcha qoidalar: O'ta cho'ziq bo'g'inlarning turlari, ularning o'qilishi, vasla hodisasi, shuningdek, arabcha-forscha so'zlardagi unlilarning qisqa va cho'ziqligiga oid qo'shimcha qoidalar tushuntiriladi.
• Juzvlar, Ruknlar va Bahrlar: Aruzning asosiy ritmik birliklari: juzvlar (sabab, vatad, fosila), ruknlar (asliy va far'iy) hamda bahrlar va ularning turlari haqida ma'lumot beradi.
• Zihof va furu': Aruz ruknlarining o'zgarishlari (zihoflar) va ulardan hosil bo'ladigan far'iy ruknlar (furu') tushunchalarini ochib beradi, "Mafoiylun" rukni va uning zihoflari batafsil yoritilgan.
• Vaznlar. Taqti': Vazn tushunchasi, uning amal qilish doirasi, ruknlarning baytdagi o'rni va nomlanishi, taqti' qoidalari, misralarni ruknlarga ajratish va ularning nomini aniqlash kabi mavzularni qamrab oladi.
• Hazaj bahri va uning vaznlari: Hazaj bahri, "mafoiylun" ruknining takroridan hosil bo'lishi, musaddas va musamman vaznlari haqida ma'lumot beradi.
• "Foilotun" rukni va uning zihoflari. Ramal bahri vaznlari: "Foilotun" ruknining o'n xil o'zgarishi (zihof) natijasida yuzaga keladigan o'n besh xil far'iy rukn, Ramal bahri va uning musaddas vaznlari tushuntiriladi.
• Muzore’ bahri vaznlari: Muzore' bahri, "mafoiylun" va "foilotun" ruknlarining galma-gal takrorlanishidan hosil bo'lishi va uning vaznlari haqida ma'lumot beradi.
• "Mustaf’ilun” rukni va uning zihoflari. Rajaz bahri vaznlari: "Mustaf’ilun" ruknining to'qqiz xil o'zgarishi natijasida yuzaga keladigan o'n to'rt xil far'iy rukn hamda Rajaz bahri va uning musaddas va musamman vaznlari bayon etiladi.
• Xafif bahri va uning vaznlari. Mujtass bahri va uning vaznlari: Xafif bahri, "foilotun" va "mustaf’ilun" ruknlarining birikuvidan hosil bo'lishi, uning musaddas shakllarda qo'llanishi va vaznlari, Mujtass bahri va uning vaznlari haqida ma'lumot beradi.
• "Fauvlun” rukni va uning zihoflari. Mutaqorib bahri va uning vaznlari: "Fauvlun" ruknining zihoflari, furu'lari va Mutaqorib bahri hamda uning vaznlari haqida ma'lumot beradi.
• Mustaqil ishlarni tashkil qilish va baholash: Talabalarning mustaqil ishlari uchun mavzular, ularning shakllari va baholash mezonlari, shuningdek, joriy, oraliq va yakuniy nazoratlarning mazmuni va baholash mezonlari haqida ma'lumot beradi.