Materialshunoslik

Ushbu kitob Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi tomonidan tasdiqlangan va Namangan muhandislik-texnologiya instituti «Texnologik mashina va jihozlar» kafedrasi tomonidan tayyorlangan «Materialshunoslik» fanidan tayyorlangan uslubiy qoʻllanmadir. Kitobda materialshunoslik fanining nazariy va amaliy jihatlari, metallar va nometall materiallar, ularning tuzilishi, xossalari, olinish usullari, mikrostrukturalari hamda ularning sanoatda qoʻllanishi keng yoritilgan. Kitob zamonaviy texnologik mashinalar va jihozlar sohasi uchun zarur boʻlgan bilimlarni talabalarga yetkazish maqsadida tuzilgan.

Asosiy mavzular

• Kirish: Mamlakatimizda iqtisodiyotni rivojlantirish, bozor islohotlarini amalga oshirish, sanoatni yanada rivojlantirish va ilgʻor mashinasozlik sanoatini shakllantirish masalalari koʻrib chiqilgan. Zamonaviy yuqori unumdor dastgohlar, asboblar, texnologik jihozlar, mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalarini qoʻllagan holda mahsulot tayyorlash muhimligi taʼkidlangan. Materialshunoslik fanining boshqa fanlar bilan bogʻliqligi va uning ahamiyati haqida umumiy maʼlumot berilgan.
• Konstruksion materiallar texnologiyasi fanining obʼekti, predmeti va uni oʻrganish uslubiyati: Ushbu mavzu materialshunoslik fanining mazmuni, uning boshqa fanlar bilan bogʻliqligi, fanining vazifalari, paxta tozalash, toʻqimachilik va yengil sanoat korxonalarining rivojlanishida konstruksion materiallar texnologiyasi fanining tutgan oʻrni koʻrib chiqilgan. Mashina detallari, asbob-uskunalar, muxandislik inshoatlariga ishlatiladigan materiallar turlari, ularga qoʻyiladigan talablar (ekspluatatsion, texnologik, iqtisodiy) haqida batafsil maʼlumot berilgan.
• Metallurgiya sanoatining mohiyati va rivojlanish to’g’risida tushunchalar: Mavzu metallurgiya sanoatining mohiyati, rivojlanish bosqichlari va ahamiyati, jumladan, qora va rangli metallar, ularning qotishmalari, plastmassalar, ularning xossalari va qoʻllanilishi haqida umumiy maʼlumot beradi. Metallurgiya sanoatining jarayonlari, jumladan, rudalarni tayyorlash, boyitish, metall ajratib olish va ularni tozalash usullari tushuntirilgan.
• Cho’yan va po’lat ishlab chiqarish: Mavzuda choʻyan va poʻlat ishlab chiqarish texnologiyasi, ularga sarflanadigan materiallar, domna pechi va uning tuzilishi, poʻlat ishlab chiqarish usullari (konvertor, marten, elektr pechlar) haqida batafsil maʼlumot berilgan. Temir rudalari, yoqilgʻi va flyuslar turlari, ularning tarkibi va qoʻllanilishi tushuntirilgan.
• Rangli metallurgiya: Mavzu rangli metallar va ularning qotishmalari, jumladan, mis va uning ishlab chiqarilishi, latunlar, bronzalar, alyuminiy va magniy qotishmalari, ularning mexanik xossalari va qoʻllanilishi haqida maʼlumot beradi. Rangli metallarni ajratib olish usullari (pirometallurgiya, gidrometallurgiya, elektrometallurgiya, kimyoviy-metallurgik usul) ham tushuntirilgan.
• Zamonaviy quyumkorlik texnologiyasi asoslari: Quyumkorlikning mashinasozlik sanoatidagi oʻrni va ahamiyati, quyma qotishmalari va ularning xossalari, qumli shakllarga quyish texnologiyasi, quyma olish usullari (bir martali va koʻp martali shakllarga quyish), ularning turlari va qoʻllanilishi, quyma nuqsonlari va ularning oldini olish usullari haqida batafsil maʼlumot berilgan.
• Metallarni bosim bilan ishlash: Mavzu metallarni bosim bilan ishlash mohiyati, usullari (prokatlash, kiryalash, presslash, bolgʻalash, shtamplash), ularning turlari va qoʻllanilishi, shuningdek metallarning plastik deformatsiyasi, uning xossalariga va strukturasiga taʼsiri haqida maʼlumot beradi.
• Payvandlash usullarining klassifikasiyasi: Payvandlash usullari klassifikasiyasi, jumladan, elektr-yoy, gaz, nurli, mexanik va elektromexanik payvandlash turlari, ularning xossalari, qoʻllanilishi va texnik jihatlari haqida batafsil maʼlumot berilgan. Poʻlatlarni payvandlashda normal struktura oʻzgarishlari ham koʻrib chiqilgan.
• Zamonaviy nometall materiallar: Plastmassalar, rezina, shisha, yogʻoch va elim kabi nometall materiallarning turlari, fizik-mexanik xossalari, markalanishi va qoʻllanish doirasi haqida maʼlumot beradi. Kompozitsion va nanomateriallar hamda ularning texnologiyalari ham yoritilgan.
• Mashina detallari tayyorlamalarini olishni innovatsion texnologiyalari: Mavzu mashinasozlikda qoʻllaniladigan zamonaviy detallarni tayyorlash texnologiyalari, jumladan, mineralli quyish, bosim ostida quyish, markazdan qochma quyish, avtomatik shakillantirish, oʻzaklarni tayyorlash kabi innovatsion usullar va texnologiyalar haqida maʼlumot beradi.
• Adabiyotlar: Qoʻllanmani tayyorlashda foydalanilgan asosiy va qoʻshimcha adabiyotlar, jumladan, kitoblar, jurnallar va internet manbalari roʻyxati keltirilgan.