Salib yurishlari va unga qarshi kurashda “xorazmliklar” faoliyati tarixidan
Ushbu tadqiqot X asr oxiri va XIII asr boshlarida Yevropa va Yaqin Sharq oʻrtasidagi murakkab siyosiy, ijtimoiy-madaniy va diniy jarayonlarni, xususan, Salib yurishlarini va unga qarshi kurashda “Xorazmliklar”ning faoliyatini oʻrganadi. Asarda salib yurishlarining kelib chiqishi, ularning maqsadi, tarafdorlari va musulmon dunyosining ularga qarshi kurashish usullari batafsil yoritilgan. Shuningdek, Xorazmshohlar davlatining Yevropa va Yaqin Sharq mamlakatlari bilan oʻrnatgan diplomatik, harbiy va madaniy aloqalari, ayniqsa, Salib yurishlari davridagi ularning oʻrni va ahamiyati tadqiq etilgan. Xorazmliklarning oʻziga xos harbiy va siyosiy faoliyati, ularning oʻsha davr siyosiy landshaftiga taʼsiri, boshqa mamlakatlar bilan munosabatlari, xususan, Misr ayyubiylari va Rum sultonligi bilan aloqalari ham chuqur tahlil qilingan. Tadqiqotda Xorazmliklarning harbiy sanʼati, jangovar usullari, ularning oʻsha davr siyosiy hayotidagi oʻrni hamda ularning taqdiri haqida turli xil fikr-mulohazalar koʻrib chiqilgan.
Asosiy mavzular
- Salib yurishlari va ularning sabablari: Tarixiy manbalarga koʻra, Salib yurishlari XIII asr boshlarida Sharqdagi siyosiy jarayonlar bilan bogʻliq holda boshlangan. Yevropada diniy mutaassiblik avj olib, Rim papalarining taʼsiri kuchaygan bir davrda Sharqdagi musulmonlardan Quddus shahrini ozod qilish, nasroniylikni targʻib qilish va paygʻambar Iso qabrini himoya qilish shiori ostida ushbu yurishlar uyushtirilgan.
- Salib yurishi ishtirokchilari tushunchalari: Salib yurishlari ishtirokchilari, jumladan, Yevropa va Sharq mamlakatlari aholisi orasida Sharq va musulmonlar haqida turli afsonaviy va afsonaviy-tarixiy tasavvurlar mavjud boʻlgan. Sharqqa nisbatan diniy mutaassiblik, dushmanlik his-tuygʻulari kuchli boʻlgan.
- Xorazmliklarning musulmon davlatlari bilan munosabatlari: Jaloliddin Manguberdi vafotidan keyin Xorazm askarlari qiyin ahvolga tushib qolgan. Ular oʻzlarini koʻpchilik harbiy va siyosiy guruhlar tomonidan oʻz manfaatlari yoʻlida foydalanilayotganini his etganlar. Xorazmliklar Misr ayyubiylari, Rum sultonligi va boshqa mintaqaviy hukmdorlar bilan turli davrlarda siyosiy va harbiy ittifoqlar tuzganlar. Ularning oʻziga xos harbiy mashaqqatlari va jasoratlari koʻpchilik tomonidan eʼtirof etilgan.
- Xorazmliklarning Salib yurishlariga qarshi kurashi: Xorazmliklar Salib yurishlariga qarshi faol kurash olib borganlar. Musulmon mamlakatlarini salibchilar tahdididan himoya qilishda ularning hissasi katta boʻlgan. Xorazmliklar tomonidan Yassil-keskin janglar olib borilgan, ayniqsa, La-Forbi jangida ularning salibchilarga qarshi jangovar harakatlari muhim ahamiyatga ega boʻlgan.
- Xorazmliklarning siyosiy kuch sifatida tugatilishi: Xorazmliklarning siyosiy taqdiri murakkab boʻlgan. Ular asta-sekin turli mamlakatlarga tarqalib ketib, mahalliy aholi bilan assimilyatsiyalashganlar. Ayrim hollarda esa, ularning harbiy va siyosiy faoliyati tugatilgan. Yaxshi harbiy tayyorgarlikka ega boʻlganliklari va oʻziga xos jangovar usullari bilan ajralib turgan Xorazmliklar oʻzlarining koʻp millatli va koʻp davlatli qoʻshinlar bilan oʻzaro ittifoqlarda muvaffaqiyat qozonganliklari, shuningdek, oʻzlarining kuchsizligi va harbiy jihatdan kam sonliligiga qaramay, ayrim kuchli dushmanlarini ham oʻziga hurmat bilan qarashga majbur etganligi taʼkidlanadi.