Kompyuter lingvistikasi

Ushbu kitob O'zbekiston Respublikasi Oliy va O'rta Maxsus Ta'lim Vazirligi Andijon Davlat Universiteti Tilshunoslik kafedrasi tomonidan tayyorlangan "Kompyuter Lingvistikasi" fanidan o'quv-uslubiy qo'llanma. Qo'llanma 220000-gumanitar fanlar sohasi, 5220100-filologiya (o`zbek filologiyasi) ta'lim yo`nalishi uchun mo'ljallangan.

Asosiy mavzular

Kirish. Matematik lingvistika fanining mazmun-mohiyati: Matematik lingvistika fanining tekshirish obyekti, klassik tilshunoslik bilan aloqasi, fanning maqsad va vazifalari hamda boshqa fanlar bilan aloqadorligi o'rganiladi. Til sistema sifatida aynan matematikaning o'zidir degan g'oya ilgari suriladi. Matematik lingvistika inson omilini istisno qilgan holda kompyuterga moslashtiriladi va miqdoriy tavsifga asoslanadi.
Matematik mantiq asoslari: Mantiq fani, uning yo'nalishlari, matematik mantiq asoslari, matematik mantiq funksiyalari va ularning berilishi ko'rib chiqiladi. Tafakkur qonuniyatlarini o'rganuvchi mantiq fani sanaladi. Unda tushuncha, hukm, xulosa chiqarish kabi mantiqiy operatsiyalar o'rganiladi. Mantiq fanining asoschisi Aristoteldir.
Mantiqiy operatsiyalar: Elementar mantiqiy operatsiyalar, to'liqlik, mantiqiy funksiyalar tushunchalari ochib beriladi. Mantiq algebrasining elementar funksiyalari misollari jadvallar orqali ko'rsatiladi. Funksiyalar nomlanishi, masalan, 0-konstanta 0 (mutlaqo xato) va 1-konstanta 1 (mutlaqo to'g'ri), hamda kon'yunksiya, dizyunksiya, implikatsiya operatsiyalari modellashtiriladi.
Tilshunoslikda modellashtirish metodidan foydalanish: Model tushunchasining mohiyati, modellashtirish va uning tilga tadbiqi, modellashtirishning pragmatik jihatlari va kamchiliklari muhokama qilinadi. Model tabiiy obyektlarning immitatsiyasi (o'xshashi, taqlidi) ekanligi, hodisalarning yuzaga kelishi uchun asos vazifasini o'taydi va aniq yoki mavhum obyektlar kichraytirilgan obyektlar va sxemalarda tadqiq etiladi ta'kidlanadi.
Aksiomatik nazariya haqida tushuncha: Aksiomatik nazariya haqida umumiy maʼlumot, aksiomatik nazariyalarning lingvistik tadqiqi yoritiladi. Aksiomatik nazariya miloddan avvalgi VII-VI asrlarda shakllangani, uning yaratilishida Yevklid, Pifagor kabi matematik olimlarning xizmatlari katta bo'lgani ta'kidlanadi. Aksiomatik nazariyaning bosqichlari: postulat, aksioma, teorema tushuntiriladi.
Ingliz tilining formal grammatikasi: Ingliz tilini modellashtirish (ingliz tili misolida), soz turkumlarini modellashtirish, gap konstruksiyalarini modellashtirish masalalari ko'rib chiqiladi. Ingliz tili grammatikasining butun modeli juda katta hajmga egaligi, shuning uchun o'quv materialining hajmidan kelib chiqqan holda qisqartirilgan modeli keltiriladi. Gaplarni tadqiq qilishning uch bosqichli ko'rinishi: so'zlar, frazalar, gaplar.
Matematik statistika va uning tilshunoslikdagi ahamiyati: Matematik tahlil metodi, to'plamlik belgilari, turli tillarda o'zakni aniqlash usullari o'rganiladi. Matematik tahlil metodi tilshunoslik fani uchun ham ahamiyatga ega ekanligi, tilda mavjud hodisalar aniq matematik parametrlarda o'lchanishi ta'kidlanadi. Ular miqdoriy harakteristikalari koefisentlarda beriladi. Ushbu yondashuv tilshunoslik faniga 1960-yilda Amerikalik olim Jozef Greenberg tomonidan ilk bor qo'llanilgan.
Kompyuter lingvistikasining tarixi va zamonaviy holati: Kompyuter lingvistikasi fanining yuzaga kelishi, kompyuter lingvistikasi va klassik tilshunoslik munosabati, kompyuter lingvistikasi bo'yicha tadqiqotlar muhokama qilinadi. Kompyuter lingvistikasi fani 1960-yilda AQSH da paydo bo'lgani, kompyuter barcha jabhalarda til bilan to'qnash kelishi, lekin bu til formallashgan ya'ni insonlarga tushunarsiz bo'lgani ta'kidlanadi.
Kompyuter lingvistikasi fanining asosiy yo'nalishlari: Kompyuter lingvistikasining yo'nalishlari, matn tahriri, avtomatik tarjima, til o'qitishni avtomatlashtirish masalalari o'rganiladi. Kompyuter lingvistikasi amaliy tilshunoslikning tarkibiy qismi, matematik lingvistikaning mantiqiy davomi ekani, u hozirda turli aspektlarda jadal rivojlanayotgani ta'kidlanadi.
Kompyuter leksikografiyasi: Kompyuter leksikografiyasi kompyuter lingvistikasi fanining alohida yo'nalishi sifatida, tezaurus lug'atlarni yaratish tajribasidan, kompyuter leksikografiyasi sohasining rivojlanishi ko'rib chiqiladi. Leksikografiya lingvistika fanining sohalaridan biri ekanligi, u yunoncha "lexikos – so'z", "grapho - yozaman" degan ma'nolarni anglatishi ta'kidlanadi.
Til o'rgatish jarayonini avtomatlashtirish: Til o'rgatishda avtomatlashtirish, til o'rgatuvchi o'quv dasturlari va ulardan foydalanish, o'quv dasturlarining rivojlanish istiqbollari muhokama qilinadi. XX asr tarixga ilm-fan inqilobi davri, kompyuter, avtomatizatsiya asri sifatida kirgani, bu davrda insoniyat o'zining og'ir mehnatini o'z aqli bilan osonlashtirishga erishgani ta'kidlanadi.
Kompyuter lingvistikasining avtomatik tahrir yo'nalishi: Avtomatik tahrir yo'nalishining yuzaga kelishi, avtomatik tahrir dasturlarini yaratish tamoyillari, ma'lumotlar bazasini yaratish masalalari o'rganiladi. Avtomatik tahrir kompyuter lingvistikasining asosiy yo'nalishlaridan biri ekanligi, u kompyuterdagi matn muharrirlari (offfis dasturlar - Microsoft Word, Excel, Wordpad, Lexicon) rivojlanishi bilan bog'liqligi ta'kidlanadi.
Kompyuter analiz va ingliz tilidagi gaplarni o'zbek tiliga tarjima qilish algoritmi: Kompyuter analizi, tarjima algoritmi, dasturning ishlash prinsipi ko'rib chiqiladi. Kompyuterdagi avtomatik tarjima kompyuter lingvistikasining eng zamonaviy yo'nalishlaridan biri ekanligi, hozirgi kunda dunyoda keng tarqalgan jahon tillari uchun avtomatik tarjima dasturlari ishlab chiqilgani ta'kidlanadi.
Matematik va kompyuter lingvistikasi fanining rivojlanish istiqbollari: Matematik va kompyuter lingvistikasi fanining kelajak yo'nalishlari, lingvistik kompyuter dasturlarni rivojlantirish takomillashtirish yo'llari, tilshunoslikning zamonaviy yo'nalishlari muhokama qilinadi. Fanlararo aloqalar, tekologiya, tilshunoslikning fanlar sistemasidagi o'rni, tatbiqiy tilshunoslikning yuzaga kelish shartlari va turlari ko'rib chiqiladi.