Bаlа tárbiyası jоqаrı ruwхıylıqqа bаslаwshı jоl

Ushbu kitob bola tarbiyasining o‘zbek xalqining urf-odatlariga, milliy qadriyatlarga va

Asosiy mavzular

Kirisiw: Xalıqtıń turmısına enip atırgan kúndelikli tutınıw zatları, onıń atamaları, mádeniy jańalıqlar, bir xalıq penen ekinshi xalıqtı jaqınlastırıp, uqsatıp atırgan bir waqıtta insannıń ruwxiy dúńyasına da tásir eteri sózsiz. Ruwxıy dúńyanıń bayıtılıwı jaqsı. Ruwxıylıq insannıń jetilisiwindegi eń tiykar ģı ólshemleriniń biri bolıp esaplanadı. Sonıń ushın ģárezsizligimizdiń dáslepki jıllarınan baslap-aq húrmetli birinshi Prezidentimiz «Perzentlerimiz bizden kóre kúshli, bilimli, dana hám álbette baxıtlı bolıp jasawı tiyis»¹, - dep jámiyetshilikke bar kúsh hám imkaniyatlarımızdı jumsaw kerekligin násiyat etken edi. Bul ushın xalıqımızdıń neshshe mıń jıllardan beri kiyatırgan dástúrlerine, úrp-ádetlerine, onıń tiline, dinine, milliy baylıqlarına, ruwxıylığına, dúńya kóz-qaraslarına, oy-pikirlerine tiykarlanıp is tutıwımız lazım.
I-bap. Perzent baxıt aynası: Insan álemniń jarasıgı. «Bul dúnyanıń kórki adam balası» dep Ájiniyaz babamız biykar aytpagan. Adam jáhándegi tiri janzatlardıń eń ullısı, eń húrmetlisi, qádirlisi, jaratıwshısı, dóretiwshisi, dúnyanıń tutqası. Pákizelik, ar-namıs, haq niyet, ashıq kewil, ar-uyat, mehir-muhabbat, bekkem isenim sıyaqlı pazıyletlerdiń de iyesi tek adam. Onıń qádemi jetken jerler gúllenedi. Názeri túsken orınlar nurlanadı.
1.1. Salamat bala jigerbentiń mártebeń: Mine usı ullı insannıń ómirdegi arzıw-ármanı ózinen urpaq qaldırıw hám onıı salamat ósiriw menen tárbiyalawdan ibarat.
1.2. Dúnyada perzentlikke qatnastıń qıynlasıwı: Perzent tuwıldı, dúńyaģa jańa adam keldi. Ata-ana ushın qanday quwanish. Olardıń quwanıshı júreklerine sıymaydı. Bul quwanishın hámmege esittirgisi keledi. Hámme buģan quwanatuģınına shın kewilden isenedi. Dárhal aģayın tuwısqanları menen jaqın doslarına xabar berip, súyinshi sorawģa qońsılardıń balaları juwırısadı. Ásirese ana ushin quwanish ayrıqsha. Sebebi, burıngı waqıtlarda bala tuwiw ananıń ómiri ushin kútá qáwipli bolgan, biraz jaģdayda ólip te ketken. Sonıń ushın da ananı qutlıqlaģanda «eki janıń aman qalģanı qutlı bolsın» deydi dosları. Náreste bul ata-ananıń keleshek úmiti sońģı waqıttağı baxıtlı ģarrılığı. Sonıń ushın da eskiden kiyatırģan besik jırında ana:
II-bap. Qaraqalpaq xalqınıń perzentlikke baylanıslı quwanıshları: Maxmud Qashqariy babamızdıń «Áwladta shek joq» degenindey áwlad tárbiyası máńgilik jalģasa beredi. Biz xalqımızdıń bay miyrasınan áwladtı ósiriw dástúrine dıqqat awdarayıq
2.1. Xalqımızdıń perzentti qádirlewge onı álpeshlewge qaratilgan úrp-ádetleri: Salt-dástúrdiń jas áwlad tárbiyası ushın tárbiyalıq áhmiyeti kúshli. Qaraqalpaq xalqınıń salt-dástúrleri - jaslar tárbiyasına bylanıslı, turmıs salt-dástúrleri, sotsiallıq, mádeniy salt-dátúrler bolıp úlken úsh toparģa bólinedi. Jas áwladlar tárbiyasına baylanıslı salt-dástúrleri-keleshek áwlad ómirge keliwinen burın burın baslanatuģın milletti qáliplestiriwge arnalgan úlken masele. Bul máselege júkli bolģan kelindi kútiw, áyeldi bosandırıw, súyinshi, kindik kesiw, shillexana toyı, balaģa at qoyıw, balanı besikke salıw, balanı qırqınan shıģarıw, náresteni til kózden saqlaw, tusaw kesiw, tilashar, balanı súnnet etiw, balanı sınaw, balaga ata-tegin úyretiw, miynet etiwge tárbiyalaw dástúrleri kiredi.
2.2. Xalıqtıń perzentke baylanıslı quwanıshlı dástúrleri: Qaraqalpaq xalqınıń dástúriy folklorı nayatıy bay. Sonıń ishinde ásirler dawamında qáliplesken salt túrleri deenofol klorlıq qubıls sıpatında ómir súrip kelmekte. Usı orında biz házrgi waqıtta jup sóz túrinde qollanılıp júrgen «salt-dástúr» atamasınıń geyde terminlik anıqsızlıqlardı keltirip shıģarganlığın da itibardan tıs qaldırmawımız tiyis. Tiykarınan bul ekewi eki túsinikti ańlatatuģın atama. Olarga terminlik mánis júklengende, hár biriniń jeke qollanılatuģını orınlı. Orıssha «obryad», tatarsha «yola», ózbekshe «marosim», kazaqsha, <<ģurp» túrinde qabıl etilgen bul terminniń qaraqlapaq tilinde salt dep atalatuģını belgili. Al «dástúr» sózi «taraditsiya» túsiniginiń qaraqalpaqsha ekvivalenti bolıp tabıladı. N. Dáwqaraev, insan ómiri menen baylanıslı ilajlardı hám sol tiykarda dórelgen qaraqalpaq folklorı úlgilerin «salt ádebiyatı quramına kirgizgende, kórsetilen terminniń tariyxiy qollanıwın eskergen sıyaqlı. Q.Ayımbetov araqalpaq folklorı máselesine arnalgan dáslepki jumısında da «salt» termini usı másniste isletilgen. Qaraqalpaq xalıq dóretpeleriniń kóp tomlıģın tayarlawshılar da bul qaģıydanı basshılıqqa algan.
III-bap. Bala tárbiyası joqarı ruwxıylıqqa jol: Shańaraqta tárbiyanıń negizlerine tiykar salınadı. Ol balada qáliplesiwi lazım bolģan bárshe insaniy múnásibet hám páziyletlerdi tárbiyalawshı turmıs mektebi esplanadı.
3.1. Shańaraqta bárkamal áwladtı qáliplestiriw máseleleri: Qaraqalpaq xalqı balajan xalıq. Balaga degen bawrı keńlik, miyirbanlıq, pidayılıq xalqımızģa tán qásiyet. Sol sebepten de, ata-analarımız perzentleriniń baxtı hám keleshegi ushun qayğıradı. Olardıń puxta bilim alıwları, qızıĝıwları boyınsha kásip-óner iyelewi, ádep-ikramlıq qaģıydaların jaqsı biliwi xám olarģa ámel qılıwı ushın bar imkaniyatların jaratadı. Sebebei shańaraqta balanı tuwrı tárbiyalaw bekkem jámiyet qurıwdıń tiykarı. Bala tárbiyası keń qamırawlı, uzıq dawam etetuģın qıyın process bolıp, onıń ózine tán qásiyetleri bar. Bul process turmis quratuģın jigit hám qızdıń bir-birine hár tárepleme múnasipliginen baslanadı.
3.2. Ata-ana tiykarģı tárbiyashı: Balalarga ata-analar hám kerisinshe ata-analarga balar ne ushin kerek. Haqıyqatanda da bul bir mánidegi ápiwayı másele emes. Balanıń jaqsı deni saw bolıp ósiwi ushın onı dúńyaģa keltirip tárbiyalap atırgan óz ata-anaları kerek pe yamasa náresteniń keleshekte aqıllı, ádepli bolıp shığıwı ushın olardı arnawlı bilimge iye qánigeli tárbiyashılarģa tapsırıw krek pe degen tartıs bir neshe mıń jıllardan berli dawam etip kelmekte.
3.3. Balalardı joqarı ruwxıylıqqa tárbiyalaw ádep-ikramlıqtı úyretiw máselesi: Balalarda isenim ádebin tárbiyalaw onıń oqıwında, shaxsiy turmısında, kelesi islerinde, jámáát arasında qattiy hárekt qılıwında úlken áhmiyetke iye. Isenim bolmagan adamda batıllıq bolmaydı. Batıllıq hám isenim bolmasa, baslangan hár qanday is nátiyje bermeyddi. «Ózbekstan -keleshegi ullı mámleket» degen sózde sol tereń pikir óz kórinisin tapqan. Sonıń ushında Ózbekstan respublikası Prezidentiniń 2018-jil 30 sentyabrdegi “Mektepke shekemgi tálim sistemasın basqarıwdı jetilistiriw is-ilajları haqqında” ģı PQ 3955 sanlı qararı qabıl etildi. 2030-jılģa deyin rawajlandırıw kocepciyası tastıyıqlandı. Bunnan maqset osip kiyatirgan áwladtı sağlam hám hár táreplem jetik qılıp tarbiyalawdan ibarat ¹³. Málim bolģanday, bala «ózińe isen, basqalarga isenbe» degen tek gana gáp penen usi násiyatqa ámel qıla bermeydi, Maqsetine erisiw ushın balanıń sezimlerine tásir qıla biliw lazım.