Xomashyo materiallari va ularni boyitish

Ushbu kitobda "Xomashyo materiallari va ularni boyitish" fani bo'yicha atroflicha ma'lumot berilgan. Kitob kimyo sanoatining xomashyo bazasi, ularni boyitish usullari, shu jumladan mineral, o'simlik va hayvonot xomashyolari hamda ularning turlari haqida batafsil ma'lumot beradi. Shuningdek, kitobda suv va havo, oltingugurt, fosfatli, kaliyli, azotli va sulfatli xomashyolarni boyitish usullari, shuningdek ulardan tayyorlanadigan turli kimyoviy moddalar haqida ma'lumotlar keltirilgan. Kitobning har bir bobida mavzuni chuqurroq o'rganish uchun nazariy ma'lumotlar, texnologik jarayonlarning sxemalari, hisoblashlar hamda mustaqil ta'lim uchun savollar berilgan.

Asosiy mavzular

Mineral xomashyolar: Mineral xomashyolar yer ostidan qazib olinadigan mineral birikmalarga aytiladi. Ular rudali, rudasiz va yonuvchi xomashyolarga bo'linadi. Rudali xomashyolar metallar olish uchun asosiy manbadir, rudasiz xomashyolar esa qurilish materiallari, sanoat uchun xomashyo va kimyoviy xomashyolar sifatida ishlatiladi. Yonuvchi xomashyolar esa yoqilg'i sifatida ishlatiladigan foydali qazilmalardir.
O'simlik va hayvonot xomashyolari: O'simlik va hayvonot xomashyolari yog'och, zig'ir, kanop, yog'lar, o'simlik moylari, hayvon terilari va boshqalar kiradi. Ular ozuqali va texnikaviy xomashyolarga bo'linadi. Ozuqali xomashyolar oziq-ovqat sifatida ishlatiladi, texnikaviy xomashyolar esa sanoatda ishlatiladi.
Xomashyoni boyitish usullari: Xomashyoni boyitish – xomashyo tarkibidagi foydali birikmalar konsentratsiyasini (miqdorini) sun'iy ravishda oshirishdir. Boyitish jarayoni mexanikaviy, kimyoviy va fizik-kimyoviy usullarga bo'linadi. Mexanik usullarga elash, gravitatsiya, quruq gravitatsiya, termik va elektromagnit usullar kiradi. Kimyoviy usulda esa kimyoviy reagentlar bilan reaksiyaga kirishish natijasida hosil bo'lgan birikmalarni ajratib olishdan iborat. Fizik-kimyoviy usul mineral tarkibidagi birikmalarning bir xil suyuqlikda yoki erituvchida hoʻllanishi va eruvchanlik darajasiga asoslanadi.
Oltingugurt va uning xossalari: Elementar oltingugurt tug'ma rudalardan, shuningdek sulfit angidrid yoki vodorod sulfid tutgan gazlardan olinadi. U sulfat kislota ishlab chiqarish, sellyuloza-qog'oz sanoati, qishloq xo'jaligi, kauchukni vulkanlash va boshqa sohalarda ishlatiladi. Oltingugurt ikki allotropik shaklda bo'ladi: rombik va monoklinik. U elektr tokini yomon o'tkazadi, suvda amalda erimaydi.
Kaliyli tuzlar xomashyosi: Kaliy ma'danlari – xloridlar, sulfatlar va silikatlardan iborat foydali (kaliyni oʻz ichiga olgan) minerallardan va ma’danga aralashib qolgan keraksiz jins minerallari aralashmalaridan hosil boʻlgan tuzli togʻ jinslarini oʻz ichiga oladi. Kaliy rudalari silvinit, karnallit, kainit, shenit, langbeynit, poligalit, alunit, nefelinli kontsentrat, leonit, kalunit, kaliborit, glazerit, leytsit, glaukonit kabi minerallardan olinadi.
Fosfatli minerallar: Fosfatli minerallar – tabiatda 120 dan ortiq turdagi fosfatli minerallar uchraydi. Apatit guruhidagi minerallar, ulardan eng asosiysi – ftorapatit Ca5F(PO4)3 eng keng tarqalgan va sanoat ahamiyatiga ega boʻlgan mineral hisoblanadi. Fosforitlar esa fosfatli jinslarning yemirilishi, daryolarning dengizga oqizib olib chiqishi natijasida hosil boʻladi.
Ammiak va nitrat kislota ishlab chiqarish xomashyolari: Ammiak ishlab chiqarish uchun azot va vodorod aralashmasi ishlatiladi. Azot atmosfera havosidan, vodorod esa tabiiy gaz, yoʻldosh gazlar, koks gazlari yoki suv elektrolizidan olinadi. Nitrat kislota esa ammiakning oksidlanishi natijasida hosil boʻladi.
Xlorid kislota va soda ishlab chiqarish: Sanoatda kalsinirlangan soda, oʻyuvchi natriy, xlor va vodorod ishlab chiqariladi. Kalsinirlangan soda A va B markalarda ishlab chiqariladi va u shisha, kimyo sanoati, metallurgiya va boshqa sohalarda ishlatiladi. Oʻyuvchi natriy esa sovun, ip, qogʻoz ishlab chiqarish, neft va boshqa sanoat tarmoqlarida ishlatiladi. Xlor esa plastmassalar, sintetik kauchuklar, kimyoviy tolalar va erituvchilar ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Havoning tarkibi bo'yicha hisoblashlar: Havo – bu gazlar, asosan, azot va kislorodning tabiiy aralashmasidir. Havoning tarkibida 78% azot, 21% kislorod va 1% argon kiradi. Havoning ifloslanishi turli sanoat chiqindilari, transport va texnika natijasida yuzaga keladi.