Cел-сув омборларида лойқа-чўкиндиларни бошқариш технологияларини такомиллаштириш
Ushbu dissertatsiya avtoreferati O'zbekiston Respublikasi suv xo'jaligini rivojlantirishga bag'ishlangan bo'lib, ayniqsa sel-suv omborlaridagi loyqa-ch'ukindilarni boshqarish texnologiyalarini takomillashtirishga qaratilgan. Tadqiqotda global iqlim o'zgarishlari natijasida yuzaga kelayotgan sel hodisalarining jiddiy muammolari, ularning oqibatlari va ularni bartaraf etish bo'yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar beriladi. Tadqiqotning asosiy maqsadi - sel-suv omborlariga kelayotgan loyqa-ch'ukindilarni boshqarish texnologiyalarini takomillashtirishdan iborat. Tadqiqotda 2015-2021 yillar davomida Qashqadaryo viloyatidagi Langan va Kalkama sel-suv omborlarida o'tkazilgan dala tadqiqotlari natijalari tahlil qilinib, loyqa-ch'ukindilarning fizik-mexanik va kimyoviy xususiyatlari o'rganilgan. Tadqiqot natijasida loyqa-ch'ukindilarni boshqarish bo'yicha yangi konstruktiv va ekspluatatsion chora-tadbirlar taklif etilgan, jumladan, loyqa-ch'ukindilarni to'plash uchun maxsus inshootlar (tinidirgichlar) loyihalash va qurish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan. Tadqiqotda ushbu chora-tadbirlarning amaliyotga tatbiq etilganligi va ijobiy natijalari ham ko'rsatilgan.
Asosiy mavzular
- Sel oqimlari va ularning oqibatlari: Global iqlim o'zgarishlari sababli tabiatda sel hodisalarining tez-tez sodir bo'layotganligi, bu esa qishloq xo'jaligi yerlari va gidrotexnika inshootlariga jiddiy zarar yetkazayotganligi tahlil qilingan. Ayniqsa, Markaziy Osiyo va O'zbekiston hududlarida bu hodisalarning kuchayib borayotganligi ta'kidlangan.
- Sel-suv omborlarida loyqa-ch'ukindilarni boshqarish texnologiyalari: Tadqiqotning asosiy qismi sel-suv omborlariga kelayotgan loyqa-ch'ukindilarni boshqarish texnologiyalarini takomillashtirishga bag'ishlangan. Bu borada loyqa-ch'ukindilarning kelib chiqish sabablari, ularning tarkibi va xususiyatlari o'rganilgan. Shuningdek, ularni omborlarga kirishini oldini olish va tozalash bo'yicha ilmiy asoslangan usullar va uslublar ishlab chiqilgan.
- Langan va Kalkama sel-suv omborlarida o'tkazilgan dala tadqiqotlari: Tadqiqot jarayonida Qashqadaryo viloyatidagi Langan va Kalkama sel-suv omborlarida loyqa-ch'ukindilarning hosil bo'lish jarayonlari, ularning fizik-mexanik va kimyoviy tarkibi o'rganilgan. Bu tadqiqotlar natijasida loyqa-ch'ukindilarni qurilish materiallari sifatida ishlatish imkoniyatlari ham aniqlangan.
- Loyqa-ch'ukindilarni boshqarish bo'yicha konstruktiv chora-tadbirlar: Loyqa-ch'ukindilarni boshqarish bo'yicha bir qator konstruktiv va ekspluatatsion chora-tadbirlar taklif etilgan. Jumladan, sel-suv omborlarining kirish o'zanlariga tosh va shag'allarni to'plash uchun tinidirgichlar qurish loyihasi ishlab chiqilgan va uning samaradorligi asoslab berilgan.