«Házirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis» páninen lekciya toplamı

Ushbu kitob O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligi va Ajiniyaz nomidagi Nukus davlat pedagogika institutining Qoraqalpoq tili kafedrasi tomonidan tayyorlangan «Hozirgi qoraqalpoq tili. Sintaksis» fanidan leksiyalar to'plamidir. Unda O‘zbek tilshunosligida sintaksisning asosiy birliklari, jumladan, so‘z birikmalari, gapning turlari, gap bo‘laklari, so‘zlar orasidagi munosabatlar hamda so‘z tartibi kabi muhim mavzular chuqur yoritilgan. Kitobda sintaksisning nazariy jihatlari va Qoraqalpoq tilshunosligidagi o‘ziga xos xususiyatlari ilmiy asosda tahlil qilingan.

Asosiy mavzular

Sintaksisning tiykarg'i birliklari: Sintaksisning asosiy birliklari sifatida so‘z birikmasi, oddiy gap, qo‘shma gap va tekstlar haqida ma'lumot beriladi. Har bir birlikning o‘z grammatik xususiyatlari va tildagi o‘rni tushuntiriladi.
Sintaksisning boshqa ilmlar bilan bog‘liqligi: Sintaksisning morfologiya, leksikologiya va fonetika kabi tilshunoslikning boshqa tarmoqlari bilan uzviy bog‘liqligi, bu aloqadorlikning ahamiyati misollar bilan ko‘rsatiladi.
So‘z birikmasining tuzilishi va turlari: So‘z birikmasining tuzilishi, uning turlari (erkin va turg‘un so‘z birikmalari), shuningdek, ot so‘z birikmalari va fe’l so‘z birikmalari alohida yoritiladi. Ularning grammatik va semantik o‘ziga xos jihatlari ochib beriladi.
Gapning grammatik va mazmuniy belgilari: Gapning predikativlik, modal, vaqt va intonatsiya kabi asosiy belgilari tushuntiriladi. Gapning turli shakllarda hosil bo‘lishi va ularning tildagi o‘rni haqida ma'lumot beriladi.
Gapning tarkibiy qismlari: Gapning bosh bo‘laklari (kesim, kesimga bog‘lanuvchi) va ikkinchi darajali bo‘laklari (aniqlovchi, to‘ldiruvchi, holat, aniqlovchi, ravish) turlari va ularning vazifalari misollar bilan yoritiladi.
Qo‘shma gaplar: Qo‘shma gaplarning tuzilishi, turlari (dizbekli, bag‘inqili, qospa) hamda ularning birlashish usullari va mazmuniy jihatlari batafsil tahlil qilinadi.
So‘z-gaplar va to‘liqsiz gaplar: So‘z-gaplar va to‘liqsiz gaplarning o‘ziga xos xususiyatlari, ularning sintaktik va semantik jihatdan o‘ziga xos jihatlari va tildagi o‘rni ko‘rib chiqiladi.
So‘z tartibi va gapning aktual bo‘linishi: Gapdagi so‘zlarning o‘rin tartibi va gapning aktual bo‘linishi (tema va rimaning roli) hamda ularning tildagi ahamiyati yoritiladi.