"Ózbek tili" 9-sinf

Ushbu o‘quv qo‘llanmasi o‘zbek tilining 9-sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, tilshunoslik, grammatika va badiiy o‘qishni o‘z ichiga oladi. Kitobda gap bo‘laklari, so‘z turkumlari, kirish so‘zlar, aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol kabi tilning muhim jihatlari chuqur yoritilgan. Shuningdek, o‘zbek tilida so‘zlashuv madaniyati, ijodiy yozish va kitob o‘qish ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan mashqlar va topshiriqlar keltirilgan. Kitobda shuningdek, o‘zbek xalqining milliy qadriyatlari, tarixiy-madaniy merosi, insoniy fazilatlari hamda davlat va jamiyat oldidagi burchlari ham o‘z aksini topgan.

Asosiy mavzular

Shaxsi ma’lum va shaxsi topilmas gaplar: Ushbu mavzu shaxsi ma’lum va shaxsi topilmas gaplar haqida tushuncha beradi. Shaxsi ma’lum gaplar kesimida shaxs-son qo‘shimchalaridan birini olgan bo‘lib, egasi matndan, nutq vaziyatidan ma’lum bo‘ladi. Shaxsi topilmas gaplar esa egasini topib ham, gap tarkibiga kiritib ham bo‘lmaydigan gaplardir.
Shaxsi umumlashgan gaplar: Ushbu mavzu shaxsi umumlashgan gaplar haqida tushuncha beradi. Bunday gaplarning kesimi II shaxs buyruq maylidagi fe’llar bilan ifodalanadi. Shaxsi umumlashgan gaplar ko‘pincha maqol va hikmatlarda uchraydi.
So‘z-gaplar: Ushbu mavzu so‘z-gaplar haqida tushuncha beradi. Bir so‘zdan iborat bo‘lib, boshqa so‘zlar bilan kengaya olish imkoniyatiga ega bo‘lmagan gaplar so‘z-gaplar deyiladi. Ular tasdiq, inkor, so‘roq, taajjub, his-hayajon kabilarni ifoda etib, matn bilan bog‘liq bo‘ladi.
Yaxshilik unutilmaydi (Gap bo‘laklari. Ega va uning ifodalanishi): Ushbu mavzu gap bo‘laklari, xususan ega va uning ifodalanishi haqida tushuncha beradi. Gapda biror so‘roqqa javob bo‘lgan, o‘zaro tobe bog‘langan so‘z yoki so‘z birikmasi gap bo‘lagi deyiladi. Gap bo‘laklari bosh bo‘laklar va ikkinchi darajali bo‘laklarga ajratiladi.
Ekologiya va biz (Kesimning ifodalanishi. Ot-kesim, ularda -dir shaklining qo‘llanishi): Ushbu mavzu kesimning ifodalanishi, ot-kesim va -dir shaklining qo‘llanishi haqida tushuncha beradi. Kesim gapning markaziy bo‘lagi hisoblanib, ega haqida ma’lumot beradi.
Mehnat baxt keltirar (Fe’l-kesim, ularda yordamchi fe’llarning qo‘llanishi): Ushbu mavzu fe’l-kesim va yordamchi fe’llarning qo‘llanishi haqida tushuncha beradi. Fe’lning turli shakllari orqali ifodalangan kesim fe’l-kesim sanaladi.
Burch va huquqlarimiz (Izohlovchi, uning ifodalanishi): Ushbu mavzu izohlovchi va uning ifodalanishi haqida tushuncha beradi. Gapdagi biror shaxs yoki narsa-buyumni boshqa nom orqali ifodalaydigan bo‘lak izohlovchi deyiladi.
Me’moriy obidalar (Aniqlovchi va uning ifodalanishi): Ushbu mavzu aniqlovchi va uning ifodalanishi haqida tushuncha beradi. Aniqlovchi gapning biror bo‘lagini aniqlab, narsa-buyumning rang-tusi, mazasi, hajmi, kim yoki nimaga qarashliligini bildiradi.
Vatan himoyachilari (Hol): Ushbu mavzu hol va uning turlari hamda ifodalanishi haqida tushuncha beradi. Kesimga bog‘lanib, ish-harakatning qay holda yuzaga kelishi, o‘rni va payti, sabab yoki maqsadi, miqdori kabi belgilarni ifodalaydigan ikkinchi darajali bo‘lak hol deyiladi.
O‘zbekiston sporti (Holning turlari va ifodalanishi): Ushbu mavzu holning turlari va ifodalanishi haqida tushuncha beradi. Hol ma’nosiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi: o‘rin holi, payt holi, ravish holi, daraja-miqdor holi, sabab holi, maqsad holi.
Barkamollik (To‘ldiruvchi, uning turlari): Ushbu mavzu to‘ldiruvchi va uning turlari haqida tushuncha beradi. Gapning biror bo‘lagini (ko‘pincha, kesimni) to‘ldirib kelgan ikkinchi darajali bo‘lak to‘ldiruvchi deyiladi.
Ayol – oila ko‘rki (To‘ldiruvchining ifodalanishi): Ushbu mavzu to‘ldiruvchining ifodalanishi haqida tushuncha beradi. To‘ldiruvchi quyidagi so‘zlar bilan ifodalanadi: ot bilan, otlashgan sifat bilan, otlashgan son bilan, sifatdosh bilan, harakat nomi bilan, taqlid so‘z bilan, modal so‘z bilan.
Milliy an’analarimiz (Gaplarning ajratilgan bo‘laklari, ularda tinish belgilarining ishlatilishi): Ushbu mavzu gaplarning ajratilgan bo‘laklari va ularda tinish belgilarining ishlatilishi haqida tushuncha beradi. Gapning ajratilgan bo‘laklari o‘zidan avval kelgan bo‘laklar ma’nosini to‘ldirish, aniqlash, oydinlashtirish uchun xizmat qiladi.
Ma’rifat fidoyilari (Kirish bo‘laklar): Ushbu mavzu kirish bo‘laklari haqida tushuncha beradi. So‘zlovchining o‘zi bayon qilgan fikriga munosabatini bildirgan bo‘lak kirish bo‘lak deyiladi.
O‘zbek musavvirlari (Kiritma gap): Ushbu mavzu kiritma gap haqida tushuncha beradi. So‘zlovchining o‘zi bayon qilgan fikrga qo‘shimcha mulohazalarni bildirgan gap kiritma gap deyiladi.
San’at olamida (Sifatning otlashishi): Ushbu mavzu sifatning otlashishi haqida tushuncha beradi. Sifatlar gapda otlashib, egalik, kelishik, ko‘plik qo‘shimchalarini oladi, otlardek gapning hamma bo‘laklari bo‘lib kelishi mumkin.
Orzular qanotida (Undalma va uyushiq bo‘laklar, ularning qo‘llanishi va imlosi): Ushbu mavzu undalma va uyushiq bo‘laklar, ularning qo‘llanishi va imlosi haqida tushuncha beradi. So‘zlovchining nutqi, fikri qaratilgan shaxs yoki narsani bildirgan so‘z undalma deyiladi.