O‘zbek tili morfologik shakllari tizimida nomutanosiblik
Ushbu dissertatsiya Oʻzbek tili morfologik shakllari tizimidagi nomutanosiblikni, ya'ni shakl va mazmun o'rtasidagi nomuvofiq kelishini tadqiq etishga bag'ishlangan. Tadqiqotda morfologik birliklarning paydo bo'lishi va rivojlanishi, ularning sintaktik va paradigmatik munosabatlardagi o'rni, fe'l morfologiyasida uchraydigan analitik, sintetik va kengaygan shakllarning turlari va ulardagi nomutanosiblikning yuzaga kelishi chuqur o'rganilgan. Asimmetriya tushunchasining lingvistik mohiyati, morfologik birliklardagi nomutanosiblikning kelib chiqish sabablari va uning turlari, shuningdek, morfologik shakllarning diaxron va sinxron ko'rinishlari, ularning til sathlari bilan aloqadorligi tahlil qilingan. Ishda morfologik birliklarning o'zgarishi, mazmunan va shaklan nomutanosib bo'lib qolishi, shu jumladan, agglütinatsiya va fuziydagi nomutanosibliklar, morfemalar va affikslarning rivojlanishida yuzaga keladigan nomutanosibliklar ko'rsatib berilgan. Tadqiqotning amaliy ahamiyati oʻzbek tili morfologiyasini tadqiq qilish va uni oʻqitish jarayonini takomillashtirishga qaratilgan.
Asosiy mavzular
- Morfologik shakllarda nomutanosiblikning umumiy nazariy masalalari: Ushbu bobda asimmetriya tushunchasining lingvistik mohiyati, til belgilariga xos shakl va mazmun nomutanosibligi, uning o'rganilishi, shakllanishi va rivojlanishi, ayniqsa, agglütinatsiya va fuziya jarayonlari hamda morfologik birliklarda tejash tamoyili orqali yuzaga keladigan nomutanosibliklar tadqiq etiladi. Jumladan, morfologik shakllarning koʻp ma'nolilik, shakldoshlik, ma'nodoshlik va koʻp vazifalilikda yuzaga chiqishi, ularning taraqqiyotidagi nomutanosibliklar tahlil qilinadi.
- Agglyutinatsiya va fuziya jarayonlarida nomutanosiblikning yuzaga chiqishi: Ikkinchi bobda agglyutinatsiya va fuziya jarayonlari orqali yuzaga keladigan nomutanosibliklar oʻrganilgan. Soʻz tarkibi oʻzgarganda, yangi tarkibning eskiga nisbatan nomutanosib boʻlib qolishi, ikki shaklning bir mazmunni ifodalashi, ammo ulardan birining eskirgan yoki oʻzgargan boʻlishi, ayniqsa, sintetik shakllarning rivojlanishida nomutanosiblikning yuzaga kelishi tahlil qilingan.
- Morfologik shakllar taraqqiyotida nomutanosiblikning yuzaga chiqishi: Uchinchi bobda morfologik shakllar tizimi bilan bogʻliq taraqqiyot, bu jarayonda yuzaga keladigan oʻzgarishlar, morfemalarning dastlabki morfemaga nisbatan nomutanosib boʻlib qolishi, jumladan, fonetik oʻzgarishlar, affikslarning rivojlanishi, koʻchish (konversiya va transpozitsiya) jarayonlari, affiksoidlarning yuzaga kelishi va ularning nomutanosibliklari oʻrganilgan.
- Murakkab shakllarning hosil boʻlishidagi nomutanosibliklar: To'rtinchi bobda murakkab shakllarning hosil boʻlishidagi nomutanosibliklar, jumladan, sintetik va analitik shakllarning hosil boʻlishi, ularning rivojlanishi va bunda yuzaga keladigan nomutanosibliklar tadqiq etilgan. Sintetik shakllarning ikki mazmunni ifodalashi, analitik shakllarning esa biror vazifani bajara olmasligi yoki ma'noga nisbatan nomutanosib boʻlib qolishi tahlil qilingan.