To‘dako‘l – Quyimozor suv omborlari va uning atrofi landshaftlarining ekologik holati

Ushbu dissertatsiya To'dako'l va Quyimozor suv omborlari hamda ularning atrofidagi landshaftlarning ekologik holatini baholash, iqtisodiy rivojlanish va atrof-muhitni muhofaza qilish bo'yicha muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Tadqiqotda zamonaviy usullar, jumladan, aerokosmik va GIS texnologiyalari qo'llanilgan. Tadqiqot natijalari O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyot va moliya vazirligi huzuridagi Kadastr agentligi faoliyatida joriy etilgan. Uning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati ham alohida ta'kidlangan.

Asosiy mavzular

Tadqiqotning dolzarbligi va zarurati: Jahon tajribasida daryolar oqimini suv omborlari va yirik suv olish inshootlari yordamida boshqarish suv resurslaridan kompleks foydalanishning muhim yo'nalishlaridan biri hisoblanmoqda. BMTning 2030-yilgacha barqaror rivojlanish dasturida belgilangan "Suv resurslaridan oqilona foydalanishni ta'minlash va suvning ifloslanishini oldini olish" ga qaratilgan vazifalar suv omborlarining irrigatsion inshootlar va landshaftlar bilan bog'liqligi hamda rekreatsion imkoniyatlari va ulardan foydalanish masalalarini, suv omborlariga tutash landshaftlar o'zgarishini tahlil qilishni, ekologik holatini baholash va ularni monitoring qilish bo'yicha tadqiqotlar olib borish zaruriyatini yuzaga keltiradi.
Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo'nalishlariga mosligi: Mazkur tadqiqot ishi respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining VIII. "Yer haqidagi fanlar", V."Qishloq xoʻjaligi, biotexnologiya, ekologiya va atrof-muhit muhofazasi" ustuvor yo'nalishlariga muvofiq bajarilgan.
Muammoning oʻrganilganlik darajasi: Suv omborlarining atrof hududlari landshaft-ekologik holatiga ta'siri ko'plab xorijiy va mahalliy olimlar tomonidan tadqiq etilgan. Ushbu dissertatsiya ishi yuqorida qayd etilgan ilmiy izlanishlardan farqli ravishda To'dako'l va Quyimozor suv omborlarining ta'siri doirasidagi landshaftlarning ekologik holatini baholash hamda zamonaviy metodlarni qoʻllash yordamida landshaftlarning ekologik holati tadqiq etilganligi bilan ahamiyatlidir.
Tadqiqotning vazifalari: Suv omborlari atrofi landshaftlarining ekologik holatining shakllanishiga ta'sir etuvchi omillarni aniqlash va tabiiy geografik jihatdan ilmiy asoslash; suv omborlari atrofidagi oʻsimlik qoplami dinamikasini baholash hamda 1:200000 masshtabli kartasini yaratish; hududning landshaft-ekologik holatini zamonaviy usullarda aniqlash va barqarorligini oshirish boʻyicha tavsiyalar ishlab chiqish; suv ombori ta'siri doirasidagi hududlarning foydalanish darajasiga koʻra tasniflash hamda ulardan samarali foydalanish boʻyicha ilmiy-amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi: To'dako'l-Quyimozor suv omborlari atrofi landshaftlarining geoekologik holatini optimallashtirishda turli radiometrik diapazonlardagi kosmik suratlarni kompleks qoʻllash asosida ko'p yillik oʻsimliklar oʻzgarishi va tuproq qoplami holati aniqlangan; suv omborlarga tutash hudud landshaftlarining oʻzgarish dinamikasi masofaviy usullarni qoʻllash asosida aniqlangan hamda ularning oʻrta masshtabli mavzuli kartalari yaratilgan; hududning landshaft-ekologik holati zamonaviy usullarda aniqlangan va barqarorligini oshirish boʻyicha tavsiyalar ishlab chiqilgan; cho'l landshaftlarini tasniflashning asosiy tamoyillari ishlab chiqilgan va yangicha tipologik-taksonomik pogʻona va birliklar tizimi tavsiya qilingan.
Tadqiqotning amaliy natijalari: To'dako'l-Quyimozor suv omborlari landshaftlarining ekologik holatini masofadan zondlash «Landsat» sun'iy yo'ldoshining vegetatsion indekslarini NDVI yordamida aniqlash imkoniyatlari takomillashtirilgan; 1990-, 2000-, 2010-, 2020-, 2024-yillardagi o'simlik qoplami oʻzgarishlari aniqlangan; 1990-yilga nisbatan oʻsimlik qoplami eng kambagʻallashgan davr 2010-yil ekanligi aniqlangan; suv omborlari atrofi landshaftlaridan samarali foydalanish, geoekologik vaziyatini optimallashtirish va ekologik xavfsizligini barqarorlashtirish borasida taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Tadqiqot natijalarining ishonchliligi: Dissertatsiya tadqiqot natijalarining ishonchliligi Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati markazi, Navoiy va Buxoro viloyati gidrometeorologiya boshqarmasi, Navoiy viloyati ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish boshqarmasi, Buxoro viloyati Amu-Buxoro irrigatsiya tizimlari havza boshqarmasi, Oʻzbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim oʻzgarishi vazirligi Buxoro viloyat boshqarmasi, Navoiy viloyati Oʻrmon xoʻjaligi boshqarmasi statistik ma'lumotlari, Buxoro shahri "Suvoqova" boshqarmasining tashlama suvlarni analitik tahlil qilish laboratoriyasining natijalari bilan izohlanadi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati suv omborlar atrofi landshaftlarini oʻrganishda zamonaviy usullardan foydalanib, o'simlik va tuproq qoplamini dinamik kartalarini tuzish, geoekologik holatini baholash va tasniflashning ilmiy-metodologik asoslarining takomillashganligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati Navoiy viloyatidagi suv omborlari va boshqa suv havzalaridan oqilona foydalanishni amalga oshirish, Toʻdakoʻl va Quyimozor suv omborlari atrofidagi landshaftlarni geoekologik tasniflash, oʻzgarish darajasini aniqlash va baholash metodikasining zamonaviy usullar yordamida takomillashtirilganligi bilan belgilanadi.
Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi: To'dakoʻl-Quyimozor suv omborining oʻrta masshtabli mavzuli kartalarining hozirgi holatini optimallashtirish uchun kartografik metodlar ishlab chiqilgan va kosmik suratlar yordamida takomillashtirilgan kosmik suratlarni kompleks qoʻllash tizimiga oid ilmiy natijalar Oʻzbekiston Respublikasi iqtisodiyot va moliya vazirligi huzuridagi Kadastr agentligining amaliy faoliyatida joriy etilgan. Natijada To'dako'l - Quyimozor suv omborining hozirgi holatini kartografik ta'minlashda zamonaviy usullarni keng qoʻllash imkonini bergan.
Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi: Mazkur tadqiqot natijalari 8 ta xalqaro va 2 ta respublika ilmiy-amaliy anjumanlarida muhokamadan oʻtkazilgan.
Tadqiqot natijalarining e'lon qilinganligi: Dissertatsiya mavzusi boʻyicha 15 ta ilmiy ish chop etilgan, shu jumladan Scopus ma'lumotlar bazasida mavjud ilmiy jurnallarda 1 ta maqola, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya komissiyasi tomonidan doktorlik dissertatsiyalari asosiy ilmiy natijalarini chop etish tavsiya etilgan ilmiy nashrlarda 5 ta maqola, 2 ta respublika va 3 ta xorijiy jurnallarda nashr etilgan.
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi: Dissertatsiyaning tarkibi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati va ilovalardan iborat. Dissertatsiyaning matn qismi 120 betni tashkil etadi.
DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI: Kirish qismida tadqiqotning dolzarbligi va zarurati, maqsadi, vazifalari, obyekti va predmeti, ilmiy yangiligi, amaliy natijalari bayon qilingan. Birinchi bobda landshaft-ekologik holatni tadqiq etishning nazariy va metodologik asoslari ochib berilgan. Ikkinchi bobda suv omborlari va ulardan oqilona foydalanish masalalari, geografik oʻrni, paydo boʻlish va rivojlanish tarixi, tabiiy sharoiti va landshaftlar shakllanishidagi oʻrni, arid hududlar suv muammolarini bartaraf qilishda suv omborlarining ahamiyati, rekreastion imkoniyatlari yoritilgan. Uchinchi bobda suv omborlarining geoekologik holatini baholash va kartalashtirish masalalari, jumladan, suv omborlari ta'sirida landshaftlarning ekologik holati, tabiiy va antropogen omillar ta'sirida vujudga kelgan ekologik vaziyatlar hisobga olingan.
XULOSA: Dissertatsiya ishida olib borilgan tadqiqot natijalari quyidagi asosiy xulosalarni shakllantirishga imkon beradi: ekologik holatni baholashda antropogen va tabiiy omillarning roli; suv omborlarini yaratishning asosiy maqsadlari; landshaftlarning ekologik holatini tadqiq qilishda aerokosmik, masofadan zondlash metodlarining qoʻllanilishi; To'dakoʻl-Quyimozor suv omborlarining tabiiy geografik xususiyatlari; suv omborining suv sathi bilan bog'liq ijobiy va salbiy oqibatlari; SWOT-tahlili asosida rekreatsion imkoniyatlar; suv havzalari atrofi landshaftlarining ekologik baholash va suv omborlari va irrigatsiya inshootlarining ta'sirini oʻrganishda zamonaviy usullardan foydalanishning ahamiyati.