Professor Vladimir Grigoryevich Gakning lingvistik merosi: lisoniy-kognitiv tahlil

Ushbu dissertatsiya, O'zbekiston Respublikasi Oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vazirligi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi tomonidan tasdiqlangan. Tadqiqot Samarqand davlat chet tillar instituti huzuridagi Ilmiy kengashda bajarilgan bo'lib, professor Vladimir Grigoryevich Gakning lingvistik merosini lisoniy-kognitiv jihatdan tahlil qilishga bag'ishlangan. Dissertation oʻzbek, rus va ingliz tillarida tayyorlangan avtoreferati bilan taqdim etilgan.

Asosiy mavzular

Dissertatsiyaning dolzarbligi va zarurati: Jahonda lingvistik ta'limotlar tarixiga, ularning fundamental asosini ochib berishga, turli tillarning qiyoslash natijasida vujudga keladigan nazariy konsepsiyalarni ilgari surgan olimlar ijodiga qiziqish ortib bormoqda. Shu bois fransuz orfografiyasiga tizimli sinxron yondashuv bilan birinchi nazariyani taqdim etgan, fransuz tilining fundamental nazariy grammatikasini yagona nazariy "funksional yondashuv" pozitsiyasidan bir tilni tavsiflovchi grammatikaning barcha muammolarini tizimlashtirish, tushuntirishdagi birinchi tajriba sifatida qaragan, tilshunoslikning deyarli barcha muammolari, umumiy va roman tilshunosligi, qiyosiy tipologiya, grammatika, leksikologiya, frazeologiya, leksikografiya, orfografiya, tarjimashunoslik, stilistika, til o'qitish metodikasi bilan jiddiy shug'ullangan hamda oʻzidan juda katta ilmiy meros qoldirgan olim V.G.Gak ijodidagi lisoniy belgi asimmetriyasi, tilning voqelikka munosabati, sintaksis kabi o'ziga xos nazariy qarashlarini aniqlash, xulosalar chiqarish tilshunoslik oldidagi dolzarb masalalardan biri hisoblanmoqda.
Tadqiqot mavzusining respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining ustuvor yo'nalishlariga mosligi: Mazkur tadqiqot respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining I. "Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatning ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy, ma'naviy va taraqqiyotida innovasion g'oyalar tizimi va ularni amalga oshirish yo'llarini shakllantirish" ustuvor yo'nalishiga muvofiq bajarilgan.
Muammoning oʻrganilganlik darajasi: G'arb tilshunosligida Bursill-Xal³, N.Mussallem⁴, E.F.Koerner, R.J.Preston bu borada alohida e'tiborga loyiqdir, chunki ular tarixiy retrospeksiyada fransuz tilini oʻrganish va uni oʻqitishning nazariy va uslubiy asoslarini tizimli tahlil qilishni, shu jumladan V.G.Gakning umumiy tilshunoslik rivojlanishidagi hissasini yuqori baholashgan.
Rossiyada V.G.Gakning lingvistik merosi: Rossiyada V.G.Gakning lingvistik merosi F.M. Berezin', A.V.Bondarko³, Yu.I.Gorbunov, S.A.Krilov¹, L.A.Muradova¹¹, A.N.Tarasovalar¹² tomonidan oʻrganilgan. Ularning tadqiqotlarida umumiy tilshunoslik va fransuz tilini oʻqitish metodikasi boʻyicha V.G.Gak asarlarining ahamiyati aks ettirilgan.
Oʻzbekistonda fransuz tili tadqiqi va ta'limiga bag'ishlangan ishlar: O'zbekistonda fransuz tili tadqiqi va ta'limiga bag'ishlangan ishlar nisbatan kam. M.B.Baxtiyorova¹⁴ hamda N.X.Karimovalarning¹5 tadqiqotlarida fransuz tilini o'rgatishda loyiha faoliyatidan foydalanish yuqori samara berishi mumkinligi qayd etilgan.
Tadqiqotning maqsadi: Professor Vladimir Grigoryevich Gak ilmiy merosining lisoniy-kognitiv xususiyatlarini ochib berishdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari: V.G.Gakning lingvistik tavsiflash va tushunishga doir yondashuvlarini tizimlashtirish orqali olim ilmiy merosining lisoniy, kognitiv rivojlanish qonuniyatlari va xususiyatlari ochib berish; V.G.Gakning umumiy va roman tilshunosligiga qo'shgan hissasini aniqlash; V.G.Gak fransuz va rus tilida gap tuzilishining semantik, sintaktik qurilishini qiyoslash va muloqot jarayonida gaplarni leksik-grammatik tashkil etish qonuniyatlarini o'rganish;
Tadqiqotning usullari: Tasniflash, tavsiflash, qiyosiy-chog'ishtirma, tarixiy-etimologik, leksik-semantik, tizimli tahlil usullaridan foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi: V.G.Gakning fransuz orfografiyasida tizimli sinxron, chet tilini o'qitish amaliyotida funksional, fransuz tilida so'z yasashdagi og'zaki-nominal konvertasiyaning tabiati va o'rnini aniqlashga yordam beruvchi noan'anaviy yondashuvlarini tizimlashtirish orqali olim ilmiy merosining lisoniy, kognitiv rivojlanishi, qiyosiy-struktur xususiyatlari ochib berilgan; roman tillarining paydo boʻlishidagi o'xshashligi aniqlanib, sabablari asoslangan; V.G.Gak fransuz va rus tilida gap tuzilishining semantik, sintaktik va kommunikativ uch darajasi o'rtasidagi munosabatlar qiyoslanib, fransuz tilida gapning sintaktik qurilishi koʻproq kommunikativ daraja bilan, rus tilida esa semantik daraja bilan bog'liq ekanligi isbotlangan; V.G.Gakning leksikografiya tilning lug'at boyligini tavsiflashda izohli, frazeologik, sinonimik, sheva, terminologik, grammatik, imlo va boshqa lug'atlari asosida asarlari tarjimasi leksik-semantik jihatdan ochib berilib, so'zlar badiiy matnda ijodkorning olam haqidagi qarashlarini aks ettirishi dalillangan.
Tadqiqotning amaliy natijalari: V.G.Gakning “Fransuz tili orfografiyasi" darsligida so'zning muhim qismlarini yozishga katta e'tibor berganligi, fransuz tilini oʻrganishni amaliy muammolarini hal qilishga yo'naltirilganligi; V.G.Gakning til o'rgatish metodikasi qiyosiy tipologik tadqiqotlarga asoslanganligi; V.G.Gakning ilmiy tadqiqoti shuni ko'rsatadiki, chet tili o'qituvchisi nafaqat tilni va uning tuzilishini yaxshi bilishi, balki o'sha tilni oʻz ona tili bilan birlashtiradigan yoki aksincha undan ajratib turadigan farqli tomonlarini aniq tasavvur qilishi ahamiyatli ekanligi dalillangan.
Tadqiqot natijalarining ishonchliligi: Tadqiqotda qoʻllanilgan yondashuv va tahlil usullarining zamonaviy tilshunoslik nazariyalariga mos kelishi, uslubiy jihatdan asosli ekanligi, tadqiqot materialining ishonchli manbalardan olinganligi, muammoning aniq shakllantirilganligi, xulosalarning mantiqiy taqdim etilganligi, tadqiqot natijalari amaliyotga tatbiq etilganligi bilan izohlanadi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati xulosa va tavsiyalar V.G. Gakning lingvistik merosi Oʻzbekistonda tillar tahlilini yanada takomillashtirishga qiziqish uyg'otadi va uning zamonaviy tilshunoslikda metodika haqidagi fikri, nazariya qoidalarining dolzarbligi, olim asarlarining ilmiy salohiyatini kengaytirishga katta hissa qoʻshishi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati Oliy ta'lim muassasalarining xorijiy filologiya kafedralarida "Umumiy tilshunoslik", "Fransuz tili grammatikasi", "Tarjima nazariyasi va amaliyoti” kabi fanlardan nazariy va amaliy mashg'ulotlar oʻtkazishda, nazariy tilshunoslik bo'yicha maxsus seminarlar tashkil etishda, qiyosiy tipologiya, orfografiya, leksikologiya, leksikografiya sohalari bo'yicha o'quv, uslubiy qo'llanmalar, darsliklar, lug'atlar yaratish, dissertasiya tadqiqotlarini tayyorlash jarayonida foydalanish mumkinligi bilan izohlanadi.
Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi: V.G.Gakning fransuz orfografiyasida tizimli sinxron, chet tilini o'qitish amaliyotida funksional, fransuz tilida so'z yasashdagi og'zaki-nominal konvertasiyaning tabiati va o'rnini aniqlashga yordam beruvchi noan'anaviy yondashuvlarini tizimlashtirish orqali olim ilmiy merosining lisoniy, kognitiv rivojlanishi, qiyosiy-struktur xususiyatlari ochib berilganligi haqidagi qarashlaridan Samarqand davlat chet tillar institutida Evropa Ittifoqining TEMPUS dasturi 2014-2016 yillarga mo'ljallangan Tempus Project 544161- TEMPUS-1-2013-1-UK-TEMPUSJPCR Aston University DeTEL "Developing the Teaching of European Languages: Modernizing Language Teaching through the development of blended Masters Programmes" loyihasida fransuz va o'zbek tillarida terminlar, frazeologizmlarning lisoniy-kognitiv tahliliga oid materiallardan foydalanilgan. Natijada xorijiy tillarni o'qitish borasidagi nazariy jihatlarning takomillashuviga erishilgan; roman tillarining paydo boʻlishidagi o'xshashligi aniqlanib, sabablarini esa substrat - mustamlakachi til bilan aralashgan mahalliy til, ijtimoiy lingvistik omillar, ikki tillilik, yangi roman tilining shakllanish omillari, superstrat-asl til tomonidan o'zlashtirilgan, mahalliy bo'lmagan aholining yo'q bo'lib ketgan tili, adstrat-qo'shni davlatlar tillarining o'zaro aralashuvi hodisalari orqali asoslanganligidan Samarqand davlat chet tillar institutida bajarilgan I-204-4-5 "Ingliz tili mutaxassislik predmetlaridan axborot-kommunikasion texnologiyalari asosida virtual resurslar yaratish va o'quv jarayoniga joriy etish" nomli innovasion tadqiqot loyiha mazmun-mohiyatini boyitgan. Natijada professor V.G.Gakning zamonaviy grammatikaning eng yirik nazariyotchisi sifatida hozirgi tilshunoslik fani va til tahlili usullarini rivojlantirishdagi hissasi har tomonlama tahlil qilingan; V.G.Gak fransuz va rus tilida gap tuzilishining semantik, sintaktik va kommunikativ uch darajasi o'rtasidagi munosabatlar qiyoslanib, fransuz tilida gapning sintaktik qurilishi koʻproq kommunikativ daraja bilan, rus tilida esa semantik daraja bilan bog'liq ekanligini isbotlangan va Quand est-ce que je te vois?, Tu viens ce soir, Demain, je rentre tard kabi semantik uchburchakning uch tomonidagi munosabatni-til-tafakkur-ekstralingvistik vaziyatni hisobga olish kerakligi asosida innovasion ilmiy loyiha asosida ishlab chiqilgan uslubiy qo'llanmalarni yaratishga yangicha yondashuv sifatida mazkur ilmiy tadqiqot ishini tahlil qilish natijalari o'qituvchilarning til va muloqot ko'nikmalarini oshirish, shuningdek, oʻquv jarayonini mustahkamlash va barqarorlashtirishda foydalanilgan.
Tadqiqot natijalarining aprobasiyasi: Mazkur tadqiqotning natijalari 1 ta xalqaro va 3 ta respublika ilmiy-amaliy anjumanlarida muhokama qilingan.
Tadqiqot natijalarining e'lon qilinganligi: Dissertatsiya mavzusi boʻyicha jami 14 ta ilmiy ish chop etilgan. Shulardan O'zbekiston Respublikasi Oliy attestasiya komissiyasining doktorlik dissertasiyalari asosiy ilmiy natijalari chop etish tavsiya qilingan ilmiy nashrlarda 9 ta maqola, jumladan, 5 ta respublika va 4 tasi xorijiy jurnallarda e'lon qilingan.
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi: Dissertatsiya tarkibi kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat bo'lib, umumiy hajmi 139 sahifani tashkil etadi.
DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI: Kirish qismida mavzusining dolzarbligi va zarurati asoslangan, muammoning oʻrganilganlik darajasi tahlil qilingan, tadqiqot maqsadi va vazifalari aniqlangan, tadqiqot ob'ekti, predmeti va usullari ko'rsatilgan; ilmiy yangilik ifodalangan, tadqiqotning amaliy natijalari taqdim etilgan, olingan natijalarning ishonchliligi asoslangan va ularning nazariy va amaliy ahamiyati ochib berilgan; tadqiqot natijalarining joriy qilinishi, aprobatsiyasi, nashr etilgan ishlar va dissertatsiyaning tuzilishi haqida ma'lumotlar berilgan. Birinchi bobda V.G.Gakning hayoti va ijodi, uning asarlari, umumiy va roman tilshunosligining xususiyatlari, leksikologiya, frazeologiya va leksikografiya masalalari, V.G.Gak asarlarida imlo, stilistika va til o'qitish metodikasi masalalari ko'rib chiqilgan va tahlili qilingan. Ikkinchi bobda V.G.Gakning zamonaviy grammatikani yetuk nazariyotchisi sifatida ilmiy ishlari, jumladan, fransuz tilida jumlalarni ajratish tushunchasi, fransuz tilining urg'u vositalarini o'z ichiga olgan grammatik qonuniyatlari bilan bo'laklangan gaplarning sintaktik, intonatsion va semantik xususiyatlari oʻrganilgan. Uchinchi bobda V.G.Gakning tarjima masalalariga doir tadqiqotlari tahlil qilingan.
UMUMIY XULOSALAR: Atoqli tilshunos olim, professor V.G.Gak tilshunoslik, tarjimashunoslik va chet til o'qitish bo'yicha yetuk mutaxassis, ilm-fan tashkilotchisi va targ'ibotchisi, xalqaro miqyosda tan olingan tilshunos ekanligi ochib berildi. "Fransuz orfografiyasi" asari nafaqat Rossiyada, balki Fransiyada ham eng yaxshi ish hisoblanadi va Fransiya ta'lim vazirligi tomonidan yuqori baholangan. V.G.Gakning nazariyasi umumiy tilshunoslikka hissa qo'shgan, xususan, o'ziga xos usullar bilan ta'lim tizimini rivojlantirishga yordam bergan. Tadqiqot V.G.Gakning tilshunoslikka qo'shgan hissasi, ayniqsa, nazariy va metodologik jihatdan o'zbek tilshunosligi uchun muhimligini ko'rsatdi. Olimning asarlari jahon miqyosida o'rganilgan va oʻzbek tiliga ham tarjima qilingan. Bu, oʻz navbatida, oʻzbek tilshunosligining rivojiga katta hissa qoʻshadi.