Qovushqoq-elastiklik nazariyasi asosida iplarning mexanikaviy parametrlarini aniqlash

Ushbu dissertatsiya avtoreferati

Asosiy mavzular

• Texnika fanlari boʻyicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati mundarijasi: Ushbu mavzu kitobning umumiy tuzilishi va unda keltirilgan asosiy boblar, ilmiy ishlar, jumladan, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining tegishli farmonlari va qarorlari, shuningdek, tadqiqotning dolzarbligi, maqsadi, vazifalari, obyekti va predmeti kabi muhim jihatlarini ochib beradi. Bundan tashqari, materialning anizotrop va nostabillik xususiyatlarini aniqlash, qovushqoq-elastiklik nazariyasi asosida matematik modellar yaratish hamda ularning amaliy ahamiyatini koʻrsatadi.
• KIRISH (falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi annotatsiyasi): Ushbu qism dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati, uning jahon miqyosidagi ahamiyati hamda Oʻzbekistonning milliy iqtisodiyotida toʻqimachilik sanoatining oʻrni haqida maʼlumot beradi. Shuningdek, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining ilm-fan va taraqqiyot strategiyalariga oid farmonlari va qarorlari tadqiqotning ustuvor yoʻnalishlari bilan bogʻliqligini koʻrsatadi.
• Tadqiqotning Oʻzbekiston Respublikasi fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yoʻnalishlariga bog'liqligi: Dissertatsiya Oʻzbekiston Respublikasi fan va texnologiyalar taraqqiyotining IV. "Matematika, mexanika va informatika" ustuvor yoʻnalishlariga mos ravishda bajarilgan.
• Muammoning oʻrganilganlik darajasi: Bu qismda XIX-XX asr olimlarining ip mexanikasi boʻyicha olib borgan tadqiqotlari, jumladan, iplarning statikasi, dinamikasi va tebranishlariga oid ishlari koʻrib chiqilgan. Shuningdek, oʻzbek olimlarining ham bu sohaga qoʻshgan hissasi qayd etilgan.
• Tadqiqotning maqsadi: Murakkab texnologik jarayonda ishlayotgan iplarning kuchlanish-deformatsiyalanuvchan holatini modellashtirish, bu modellarga mos matematik modellar yaratish, ularga kiruvchi parametrlarning ratsional qiymatlarini aniqlash va iplarning qovushqoq-elastiklik xususiyatlarini bashoratlashdan iborat.
• Tadqiqotning vazifalari: Bu vazifalar tarkibiga har xil tarkibli iplarga yuklanishning ta'sirini aniqlash, yuklash rejimining iplarning qovushqoq-elastiklik xususiyatiga ta'sirini oʻrganish, qovushqoq-elastiklik nazariyasi asosida matematik modellar yaratish va ularga kiruvchi parametrlarni aniqlash, tajribalar natijasida qurilgan oquvchanlik va relaksatsiya egri chiziqlarini takomillashtirish, qovushqoq-elastiklik xususiyatlarini aniqlovchi ta'sir funksiyalarini qurish, iplarning dinamikasini oʻrganish va mexanikasining amaliy masalalarini yechish kiradi.
• Tadqiqot usullari: Eksperimental relaksatsiya va oquvchanlik egri chiziqlaridan foydalanib, matematik modelga kiruvchi toʻrt parametrli yadro koeffitsiyentlarini aniqlash, iplar dinamikasini modellashtirish, differensial va integro-differensial tenglamalarni "muzlatish" usuli bilan yechish.
• Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Kuchlanish-deformatsiya-vaqt analoglari prinsiplarini rivojlantirish, iplarning kuchlanish-deformatsiyalanuvchan holati matematik modellashtirilgan, toʻrt parametrli yadrodan foydalanish, qovushqoq-elastiklik xususiyatlarga ega boʻlgan iplarning tebranma harakatlarining integro-differensial tenglamalari olingan va yechish metodikasi takomillashtirilgan.
• Tadqiqotning amaliy natijalari: Qovushqoq-elastiklik xususiyatlarini ifodalash uchun Bolsman-Volter nazariyasidan foydalanish, qovushqoq-elastiklik, nochiziqlilik, nostabillik xususiyatlarini hisobga olgan holda hisoblash matematik modeli ishlab chiqilgan, integro-differensial tenglamalar sistemasini yechish usullari taklif etilgan.
• Tadqiqot natijalarining ishonchliligi: Ishlab chiqilgan modellar, hisoblash usullari sonli va analitik yechimlari bilan taqqoslangan hamda yuqori aniqlikda mos kelishi tasdiqlangan.
• Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati: Nazariy jihatdan iplarning qovushqoq-elastiklik, nostabillik va nochiziqlilik xususiyatlarining nazariy asosi va matematik modellar iplar mexanikasini rivojlantirish bilan izohlanadi. Amaliy jihatdan esa iplarning qovushqoq-elastiklik, nostabillik va nochiziqlilik xususiyatlarining ta'sirini hisobga olgan holda, ularga dinamik kuchlar ta'sir etganda sistemaning mustahkamligini va sifatli mahsulot ishlab chiqarishni ta'minlovchi optimal parametrlarni aniqlash bilan asoslanadi.
• Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi: Qovushqoq-elastiklik nazariyasi asosida iplarning mexanikaviy parametrlarini aniqlash boʻyicha ishlab chiqilgan ilmiy natijalar
• DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI: Kirish qismida dissertatsiya tadqiqotining dolzarbligi va zaruriyati asoslangan, tadqiqot maqsadi va vazifalari hamda obyekt va predmetlari, Oʻzbekiston Respublikasi fan va texnologiyasi taraqqiyotining ustuvor yoʻnalishlariga mosligi koʻrsatilgan, tadqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy natijalari bayon qilingan. Olingan tavsiflangan natijalarning nazariy va amaliy ahamiyati ochib berilgan, tadqiqot natijalarini amaliyotga joriy qilish, nashr etilgan ishlar va dissertatsiyaning tuzilishi boʻyicha ma'lumotlar keltirilgan.
• “Qovushqoq-elastiklik nazariyasi asosida iplarning mexanikaviy parametrlarini aniqlashga bag'ishlangan adabiyotlar tahlili”: Ushbu bobda qovushqoq-elastiklik nazariyasi asosida iplarning mexanikaviy parametrlarini aniqlashga bagʻishlangan adabiyotlarning qisqacha tahlili keltirilgan. Iplarning kuchlanish va deformatsiya holati vaqtga uzviy bog'liqdir va bu bogʻliqlik koʻp faktorli boʻlib, asosan, nochiziqlilik xususiyatiga ega boʻladi. Iplar deformatsiyalanganligi va qovushqoq-elastiklik xususiyatiga ega boʻlganligi tufayli, ular uchun nochiziqli qovushqoq-elastiklik nazariyasini qoʻllash taklif etilgan.
• “Iplarning mexanikaviy-matematik modellari va ularga kiruvchi parametrlarni aniqlash metodikasi”: Bu bobda texnologik jarayonda ishtirok etayotgan iplarning kuchlanish-deformatsiya holatlarini matematik modellashtirish hamda matematik modellarga kiruvchi parametrlarni aniqlash usullari keltirilgan. Jumladan, Maksvel modeli, Foygt modeli, Kelvin modeli, toʻrt elementli model va uchta komponentli Kelvin-Foygtning umumlashgan modeli kabi modellar haqida ma'lumotlar berilgan.
• “Iplar uchun yadro parametrlarini aniqlashning usullari”: Ushbu paragrafda tavsiya etilgan modellarni va bu modellarga kiruvchi yadrolarning afzalliklari, ularga kiruvchi parametrlarini aniqlash usullari keltirilgan. Ishda qabul qilingan Bolsman yadrosi materialning oʻtmishini hisobga oladi. Kelvin, Foygt, Maksvel modellari ham Bolsman-Volterning modellarining xususiy holi sifatida kelib chiqadi.
• “Modellarga kiruvchi ta'sir funksiyasini tanlash va ularning parametrlarini aniqlash": Yuqoridagi formulalarga kiruvchi ta'sir funksiyasini tanlash va ularning parametrlarini aniqlash usullari keltirilgan. Ushbu funksiyalar uchun qoʻyiladigan shartlar va ularga mos keladigan Rjanitsin-Koltunov tomonidan taklif qilingan toʻrt parametrli yadro qabul qilingan.
• “Iplarning nostabillik xususiyatini hisobga oluvchi matematik modellari va ularga kiruvchi parametrlarini aniqlash": Bu paragrafda qovushqoq-elastiklik nazariyasi tenglamalarining nostabillik xususiyatlarini hisobga oluvchi modellar tavsiya etilgan va ularga kiruvchi parametrlarini aniqlash masalasi koʻrilgan. Kuchlanish va deformatsiya orasidagi bogʻlanishni ifodalovchi tenglama keltirilgan.
• “Iplarning nochiziqlilik xususiyatini hisobga olgan holda modellashtirish": Ushbu paragrafda katta deformatsiyalarda ipning kuchlanganlik-deformatsiyalanuvchan holati nochiziqli bogʻlanishlar orqali ifodalangan. Olingan tajribaviy natijalarga tayangan holda va Bolsman-Volter ishlariga asosan kuchlanish-deformatsiya orasidagi bogʻlanishni ifodalovchi tenglamalar keltirilgan.
• “Iplarning mexanik xarakteristikalarini aniqlashning tajribaviy usullari": Uchinchi bobda iplarning mexanik xarakteristikalarini aniqlashning tajribaviy usullari keltirilgan. Tajriba uchun obyekt sifatida "Mergan Teks" mas'uliyati cheklangan jamiyatida Ne30, Ne 40 – paxta va aralash tolali iplar tanlangan. Ulardan namunalar olinib, iplarning mexanik parametrlari aniqlangan.
• “Iplarning qovushqoq-elastiklik xususiyatlarini hisobga olgan holdagi buralma tebranma harakatiga tashqi kuch chastotasining taʼsirini ifodalovchi grafiklar": Ushbu grafiklarda ip nuqtalarining koʻchishlarini ifodalovchi grafiklar keltirilgan. Grafikda mos ravishda iplarning 1-elastik, 2-qovushqoq-elastik va 3-nochiziqli qovushqoq-elastik iplarning koʻchish qonuniyatlari keltirilgan.
• “Mexanika muammolarini yechishda innovatsion yechimlar va istiqbollari”: Ushbu mavzu doirasida "Mexanika muammolarini yechishda innovatsion yechimlar va istiqbollari" mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy anjumanida maqolalar taqdim etilgan.
• “Innovative achievements in science 2023. Collections of scientific works International scientific-online conference, Russia, 2023, Part 24, Issue 1, pages 74-78.: Ushbu mavzu doirasida "Innovative achievements in science 2023. Collections of scientific works International scientific-online conference, Russia, 2023, Part 24, Issue 1, pages 74-78." nashrida maqola chop etilgan.
• UMUMIY XULOSALAR: Ushbu bo'limda tadqiqotning asosiy natijalari umumlashtirilgan. Iplarning qovushqoq-elastiklik xususiyatlariga ega ekanligi, Bolsman-Volter integral munosabatlarining mexanik model sifatida qoʻllanishi, toʻrt parametrli yadroning mavjudligi, reylaksatsiya egri chiziqlaridan parametrlarni aniqlash uslublari, anizotrop va nostabillik xususiyatlarini aniqlash, oquvchanlik va relaksatsiya tenglamalari, matematik modellar, ip tarangligini aniqlash va neyreliyinchilikning ahamiyati kabi masalalar boʻyicha xulosalar berilgan.