Хасан Ато Абушийнинг Туркий қавмлар тарихи илмий-этнографик китобида уйғур турклари тарихи масаласи
Ushbu maqola Xasan Ato Abushiyning "Turkiy qavmlar tarixi" kitobida uyg'ur turklari tarixining masalalarini o'rganadi. Maqola uyg'urlarning kelib chiqishi, madaniyati, tarixi, siyosati va boshqa turkiy qavmlar bilan aloqalarini muhokama qiladi.
Asosiy mavzular
- Uyg'ur turklari: Uyg'urlar o'g'uz turklaridan bo'lib, juda qadimiy madaniyatga ega. Ular qadim zamonda turk-o'g'uz qavmlaridan yirik bir jamoasi bo'lib, Oltoy tog'laridan sharq tarafga tarqalganlar. Tarikhchi Abulg'ozi Bahodirxon o'zining "Shajarai turk" risolasida uyg'ur nomining bir ma'nosini yerga jamoa bo'lib yig'ilib yashamoq-uyushmoq degan ma'noni bildirishini yozgan.
- Turkiston: Bu yerlar qadimda Turkistoni sag'ir (kichik) va Turkistoni Chiniy deb atalgan bo'lsa, keyinchalik bu yerlar Qoshg'ariya nomini olgan. Qadimda Xitoylar bu qavmlar tarixi haqida yoza boshladilar. Ular Tyon Shon (TyanShan) tog'lari sharqida yashovchilarni uyg'ur deb atab, O'rxun-Mang'uliya (Mongoliya) janubidagilarni esa "Xitoy Turklar", yoki "turkmon" deb yuritdilar.
- Madaniyat: Uyg'urlarda maorif va uyg'ur qalami yaxshi rivojlangan, uyg'urlar turk urug'lari ichida eng madaniy va eng ma'rifatli xalq bo'lgan. Ular Fors va Xitoy kabi ikki xil madaniyatli xalqlar orasida yashaganliklari tufayli bo'lsa kerak ular ham ancha madaniyatli bo'lganlar. Uyg'urlar siyosat va madaniyat borasida bir tomondan Chin bilan boshqa tarafdan Movarounnahr, Xorazm, Eron, Rum (Rim) mamlakatlari bilan aloqa bog'lardilar.
- Yozuv: Uyg'urlar avval eng eski turk yozuvida ish ko'rgan bo'lsalar, keyinchalik Nyastur ruhoniylari keltirgan "siryoniй" qalamida yozdilar. Bu yozuvni uyg'urlar uzoq vaqt ishlatganliklari uchun ham u "uyg'ur qalami" (uyg'ur yozuvi) nomini olgan. Arablar istilosidan keyin din bilan arab yozuvi ham kirib keldi va u uyg'ur yozuvini siqib chiqardi. Uyg'ur qalamiga mansub eski kitob hijriy 461 yilda yozilgan bo'lib, unda Qoshg'ar hayoti, siyosati bayon etilgan.
- Pecheneglar: Pecheneg-Bijinok turklari Rum va Rus tarixchilari ularni "pecheneg" deb ataganlar, bular turkmon-o'g'uz xalqining bir shoxobchasi bo'lib hisoblanadi. Ug'ir-majorlarning bir qismi va Xarkovь, Kiev Bessarabiya gubernatoriga qaram bo'lgan, bir qismi esa Shimoliy Kavkaz saxrolariga ko'chishga majbur bo'lgan turk qavmlari aslida pecheneglar bo'lgan. Pecheneglar Osiyo tarafida yashab ancha kuchaygan va nufuzi oshgan, ular hazarlarga hujum qilganlar, hazarlar Xorazm turk musulmonlaridan ko'mak so'raganlar.