Ilk oʻrta asrlar Sugʻdda empirik bilimlar rivoji

Ushbu dissertatsiya Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti huzuridagi Ilmiy darajalar beruvchi DSc.03/06.04.2024.Tar.20.05 raqamli Ilmiy Kengashi tomonidan tayyorlangan. Dissertatsiya avtoreferati Turkdialiyev Jahongir Rustam oʻgʻli tomonidan yozilgan bo'lib, uning asosiy maqsadi - ilk oʻrta asrlarda Sugʻdda empirik bilimlar rivojini oʻrganishdir. Tadqiqotda Sugʻd jamiyatida bilim va tarbiyaning oʻrni, irrigatsiya, shaharsozlik, hunarmandchilik, adabiyot, falakiyotshunoslik, yozuv madaniyati, tasviriy san'at, musiqa va raqs kabi sohalardagi empirik bilimlar, ularning rivojlanishi va aks etishi tahlil qilingan. Dissertatsiya natijalari milliy va jahon ilmiy markazlarida ilmiy tadqiqotlar olib borishda va ta'lim jarayonlarini yangi ma'lumotlar bilan boyitishda muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotning amaliy natijalari - Oʻzbekiston tarixi telekanalida efirga uzatilgan "Taqdimot" koʻrsatuvi ssenariysini tayyorlashda, "Oʻzbekiston toponimlari tarixi" oʻquv qoʻllanmasini yaratishda hamda talabalarga Oʻrta Osiyo madaniyatining rivojlanishidagi empirik bilimlar rolini tushuntirishda foydalanilgan.

Asosiy mavzular

Mavzuning dolzarbligi va zarurati: Jahonda kechayotgan globallashuv davrida bilimning iqtisodiy, siyosiy, madaniy va texnologik taraqqiyotdagi oʻrni tobora ortib bormoqda. Empirik bilimlar insoniyat taraqqiyotining asosiy yoʻnalishlarini tushunish va muammolarga yechim topishda muhim ahamiyatga ega. Dunyoning yetakchi ilmiy markazlarida ilk oʻrta asrlar davridagi Sugʻd vohasi madaniy, ilmiy va iqtisodiy markaz sifatida alohida tadqiq etilmoqda. Sugʻd empirik merosi insoniyat tarixidagi ilk ilmiy tajriba asosidagi yondashuvlarning noyob namunasi sifatida tan olinmoqda. Oʻzbekistonda bilimga asoslangan jamiyat barpo etish milliy taraqqiyotning ustuvor yoʻnalishlaridan biriga aylangan. Ilk oʻrta asrlar Sugʻdda empirik bilimlarning rivojlanishi butun insoniyat sivilizatsiyasi taraqqiyotiga katta ta'sir koʻrsatgan.
Muammoning oʻrganilganlik darajasi: Ilk oʻrta asrlar Sugʻdda mavjud empirik bilimlar toʻgʻrisida maxsus tadqiqot amalga oshirilmagan. Lekin muammoning moddiy madaniyatda aks etishi, tasviriy san’at, xattotlik, adabiyot, musiqa va raqs, falakiyotshunoslikka oid masalalarning ba’zi jihatlariga doir tadqiqotlar mavjud. Tadqiqotlar uch guruhga ajratilgan: Sugʻdda empirik bilimlarning moddiy madaniyatda aks etishi; Sugʻdiy adabiyot, yozuv madaniyati va falakiyotshunoslikka oid izlanishlar; muammoga doir xorijiy tadqiqotlar.
Tadqiqotning obyekti va predmeti: Tadqiqotning obyekti - ilk oʻrta asrlar Sugʻdda empirik bilimlar tarixiga doir yozma manbalar va ilmiy adabiyotlar. Tadqiqot predmeti esa ilk oʻrta asrlar Sugʻddagi tajribaga asoslangan bilimlar hamda ularning xususiyatlari.
Tadqiqotning usullari: Induksiya, deduksiya, tizimli tahlil, kuzatish, tavsiflash, tarixiy taqqoslash, retrospektiv tahlil usullaridan foydalanilgan.
Dissertatsiyaning ilmiy yangiligi: Amaliy va tasviriy sanʼat namunalarining uslubiy jihatlari an’anaviy did va estetik qarashlarga, balki avloddan avlodga oʻtgan amaliy tajribalar tizimiga asoslanganligi; Sugʻdda shakllangan sanʼat uslublarining keyinchalik Uygʻonish davri Sharq madaniyatiga ta’siri; Sugʻd chilangar hunarmandlarining metall turlarini aralashtirishda oʻziga xos ogʻzaki an’analar orqali oʻzlashtirilgan formulalari; Sugʻd qishloq xoʻjaligi, irrigatsiya, shaharsozlik, meʼmorchilik va hunarmandchilik sohalaridagi tajribalarining davomiy xususiyati; falakiyotshunoslik, tasviriy sanʼat, adabiyot, musiqa va raqs kabi sohalardagi empirik bilimlarga asoslangan rivojlanish va ularning shakllanishiga koʻpkonfessiyaviy muhit va transmadaniy aloqalarning ta’siri.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati: Davlatshunoslik, tarix, manbashunoslik, atamashunoslik tadqiqotlari uchun amaliy tajriba vazifasini oʻtaydi. Shuningdek, Oliy ta’lim muassasalari ijtimoiy-gumanitar yoʻnalishlar talabalari uchun ta’lim jarayonlarini yangi ma'lumotlar bilan boyitishga xizmat qiladi.
Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi: Ilk oʻrta asrlar Sugʻdda empirik bilimlar rivoji mavzusidagi tarix fanlari boʻyicha dissertatsiya yuzasidan ilmiy izlanishlar natijalari asosida "Oʻzbekiston tarixi" telekanalidagi "Taqdimot" koʻrsatuvi ssenariysini tayyorlashda va "Oʻzbekiston toponimlari tarixi" oʻquv qoʻllanmasini yaratishda foydalanilgan.