Badiiy diskursda “subyekt” kategoriyasi konseptual voqelanishining lingvomadaniy tadqiqi
Ushbu dissertatsiya badiiy diskursda "subyekt" kategoriyasining lingvomadaniy va konseptual jihatdan tadqiq etishga bag'ishlangan. Tadqiqotda "subyekt"ning tilshunoslikdagi o'rni, uning badiiy matnlarda qoʻllanilishi, turli tillarda namoyon bo'lishi, semantik va lingvomadaniy xususiyatlari tahlil qilingan. Zamonaviy tilshunoslikdagi antropotsentrik yoʻnalish doirasida "subyekt" kategoriyasining muhimligi, uning dunyoqarashni shakllantirishdagi roli ochib berilgan.
Asosiy mavzular
- Dissertatsiyaning dolzarbligi va zarurligi: Jahon tilshunosligida antropotsentrizm paradigmasi doirasida barcha til birliklarining funksional-semantik va lingvokognitiv tadqiqi keng hajmda amalga oshirilmoqda. Shu nuqtayi nazardan, lingvistlar "subyekt" kategoriyasining konseptual interpretatsiyasining inson tomonidan dunyoni bilish vazifasidagi oʻziga xos rolini oʻrganishga alohida e'tibor qaratmoqdalar. Mamlakatimizda ham tilshunoslik sohasidagi tadqiqotlarda "subyekt" kategoriyasini oʻrganish dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
- Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yoʻnalishlariga mosligi: Dissertatsiya tadqiqoti respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yoʻnalishiga, xususan, “Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma'naviy-ma'rifiy rivojlantirishda innovatsion gʻoyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga oshirish yoʻllari” ustuvor yoʻnalishiga muvofiq bajarilgan.
- Muammoning oʻrganilganlik darajasi: Subyektni nutqda ifodalash muammosi jahon tilshunosligida jiddiy tadqiq etilgan. Tilda subyekt kategoriyasini oʻrganish hamda lingvomadaniy tadqiq etish german tillari doirasida lingvistik interpretatsiya yoʻnalishida amalga oshirilgan. Shuningdek, rus tilshunosligida D.S.Lixachev, Yu.D.Apresyan kabi olimlar tomonidan oʻrganilgan. Oʻzbek tilshunosligida ham bu kategoriya bir qator olimlar tomonidan oʻrganilgan.
- Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Tadqiqotning maqsadi subyekt kategoriyasining dunyo lisoniy tasvirini yaratishdagi ishtiroki va uning lingvokulturologik jihatlarini ochib berishdan iborat. Vazifalari quyidagilardan iborat: turli tizimli tillarda "subyekt" kategoriyasining ifoda vositalarini oʻrganish; "subyekt" kategoriyasining muayyan tillardagi tahlili asosida uning funksional-semantik imkoniyatlarini farqlash; "subyekt" kategoriyalarini shakllantiruvchi fe'l guruhlarining semantik kategorizatsiyasini amalga oshirish; "subyekt"ni voqelantiruvchi til elementlarining dunyo lisoniy tasvirini yaratishdagi ishtiroki koʻlami masalasini tahlil qilish.
- Tadqiqotning obyekti va predmeti: Tadqiqotning obyekti sifatida turli tizimli tillardagi subyekt kategoriyasi tanlab olingan. Tadqiqotning predmeti esa "subyekt" kategoriyasini ifoda etuvchi til birliklarining struktural-semantik, funksional-pragmatik xususiyatlarini tadqiq qilish tashkil etadi.
- Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati nazariy grammatika, umumiy tilshunoslik, tarjima nazariyasi bo'yicha ilmiy tadqiqotlar olib borish, monografiyalar, dissertatsiyalar va maqolalar yozishda ilmiy asos boʻlib xizmat qilishi bilan izohlanadi. Amaliy ahamiyati esa turli tizimli tillarning turli jihatlari hamda amaliy va nazariy grammatika, umumiy tilshunoslik uchun darslik, oʻquv qoʻllanma, oʻquv-uslubiy tavsiyalar, lugʻat hamda soʻzlashgichlar yaratishda foydalanish mumkinligi bilan belgilanadi.
- Xulosa: Badiiy diskursda "subyekt" kategoriyasining lingvomadaniy, konseptual va funksional jihatdan tadqiqi shuni koʻrsatadiki, "subyekt" termini tilshunoslikka falsafa orqali kirib kelgan. U hukmning asosiy qismlaridan biri sifatida olamni nomlash, baholash va talqin qilishda muhim rol oʻynaydi. "Subyekt"ning badiiy diskursdagi oʻrni keng boʻlib, u mohiyatni, obyektiv borliqni ifodalaydi va inson bilish jarayonida faol ishtirok etadi. Kognitiv tilshunoslikda "subyekt" kategoriyasini oʻrganish dunyoqarashni shakllantirish va tilning inson hayotidagi oʻrni tushunishda muhim ahamiyat kasb etadi.