Fonetika va fonologiya haqida umumiy ma’lumot. nutqning fonetik bo’linishi
Ushbu kitob fonetika va fonologiyaning asosiy tushunchalarini o'rganishga bag'ishlangan. Unda nutq tovushlarining hosil bo'lishi, ularning akustik va artikulyatsion xususiyatlari, fonetik bo'linish, fonologik ziddiyatlar kabi masalalar ko'rib chiqiladi. Kitobda fonetikaning umumiy, xususiy va qiyosiy turlari, shuningdek, fonologik paradigmatik munosabatlar haqida ma'lumot berilgan. Kitob o'zbek tili misolida fonetik va fonologik hodisalarni tahlil qilishga qaratilgan bo'lib, talabalar va tilshunoslar uchun mo'ljallangan.
Asosiy mavzular
- Tilning moddiy (substansial) sathi xususida: Fonetika eng kichik tashkil etuvchi va boshqa sathlar birliklari uchun moddiy asos bo'luvchi birliklarni beradigan sath sifatida ajralib turadi. Nutq birliklari tovush yoki tovushlar tizimi vositasida ro'yobga chiqadi.
- Fonetika va uning birligi: Fonetika deganda eng quyi lisoniy sath ham, tilshunoslikning shu sathni oʻrganadigan sohasi ham tushuniladi. Fonetika oʻrganish manbaining funktsional tomonini, balki nutq tovushlarini hosil qiluvchi talaffuz apparatini, shuningdek, ularning akustik xossalarini va til egalari tomonidan qabul qilinish jihatlarini ham tekshiradi.
- Fonetikaning boʻlimlari: Fonetika umumiy, xususiy va qiyosiy fonetikaga ajraladi. Umumiy fonetika inson talaffuz apparatining imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda nutq tovushlari hosil qilishning umumiy shartlarini o'rganadi. Xususiy fonetikada yuqorida aytilgan masalalar muayyan tillar misolida tekshiriladi. Qiyosiy fonetikada bir nechta qarindosh yoki qarindosh boʻlmagan tillar qiyosiy aspektda tekshiriladi.
- Nutqning fonetik bo'linishi: Nutq fraza (jumla), takt, so'z, bo'g'in va tovushlardan tashkil topadi. Fraza ko'pincha gapga teng bo'lib, nutqning ikki pauza orasidagi intonatsion butunligidir. So'z - nutqning alohida bir urg'u bilan aytiladigan bo'lagi. Bo'g'in bir tovush yoki tovushlar qo'shilmasidan iborat bo'lib, bir nafas zarbi bilan aytiladigan so'zning bo'lagidir. Tovush – fonetik bo'linishning oxirgi nuqtasi bo'lib, boshqa bo'laklarga bo'linmaydi.
- Fonologiya: Fonologiya termini tilshunoslikda nutq tovushlarining fiziologik-akustik tomonidan funktsional tomonini farqlash ehtiyoji bilan paydo boʻldi. Fonologiya til tovush qurilishining struktur va funktsional qonuniyatlarini oʻrganuvchi soha boʻlib, semiotik tizim sifatida nutqni akustik-artikulyatsion aspektda oʻrganadigan fonetikadan farqlanadi.
- Fonologik ziddiyatning ziddiyat tizimiga munosabatiga koʻra tasnifi: Ziddiyatlar bir o'lchovli va koʻp oʻlchovli, muntazam va ajralgan ziddiyatlarga boʻlinadi. Bir o'lchovli ziddiyatda fonemalar bir belgi asosida zidlanadi. Masalan, [i] va [u] fonemalaridan biri lablanmagan va ikkinchisi lablangan boʻlib, bunda ular bir belgi «lablangan»lik xossasiga koʻra qarama-qarshi turadi.
- A'zolari oʻrtasidagi munosabatga koʻra ziddiyatlar tasnifi: Privativ (notoʻliq), gradual (darajali), teng qiymatli ziddiyatlar ajratiladi. Barqarorlik darajasiga koʻra zidlanishlar barqaror va barqaror boʻlmagan turlarga boʻlinadi.Barqaror zidlanishda fonemalarning qanday nutqiy vaziyatda boʻlishidan qat'i nazar, ulardagi ziddiyat saqlanib qoladi.