О залоговых формах и категориях наклонения глагольных производных узбекского языка
Ushbu maqolada o'zbek tilidagi fe'lning majhul, o'zlik, orttirma, birgalik va nisbat shakllari hamda mayl kategoriyasi misollar orqali ochib berilgan. Fe'lning zamon shakllari (aniq, buyruq, shart va istak) ham tahlil qilingan. Asosiy maqsad - o'zbek tilshunosligida fe'lning ushbu jihatlarini aniqlashtirish va o'rganishga yordam berishdir.
Asosiy mavzular
- Fe'l nisbatlari: Fe'l nisbatlari sub'ekt va ob'ekt o'rtasidagi munosabatni ifodalaydi. O'zbek tilida beshta nisbat mavjud: asosiy, o'zlik, orttirma, birgalik va majhul. Har bir nisbat o'ziga xos grammatik shakllarga ega.
- Asosiy nisbat: Asosiy nisbat - fe'lning boshlang'ich shakli. U hech qanday qo'shimchalarga ega emas. Boshqa nisbatlar undan hosil bo'ladi.
- O'zlik nisbati: O'zlik nisbati sub'ekt tomonidan bajarilgan harakatning sub'ektga qaytishini bildiradi. U '-in' yoki '-n' qo'shimchalarini qo'shish orqali hosil bo'ladi.
- Orttirma nisbat: Orttirma nisbat sub'ektning boshqa sub'ekt orqali harakat qilishini bildiradi. U '-kaz', '-dir' kabi qo'shimchalar orqali hosil qilinadi.
- Birgalik nisbati: Birgalik nisbati ikki yoki undan ortiq sub'ektning birgalikda yoki o'zaro harakat qilishini bildiradi. U '-ish' yoki '-sh' qo'shimchalari orqali hosil qilinadi.
- Majhul nisbat: Majhul nisbat harakatning boshqa shaxs yoki ob'ekt tomonidan amalga oshirilishini bildiradi. U '-il' yoki '-l' qo'shimchalari orqali hosil qilinadi.
- Fe'l mayllari: Fe'l mayllari harakatning voqelikka munosabatini bildiradi. O'zbek tilida to'rtta mayl mavjud: aniq, buyruq, shart va istak.
- Aniq mayl: Aniq mayl harakatning haqiqatda sodir bo'lishini bildiradi. U o'tgan, hozirgi va kelasi zamonlarda ishlatiladi.
- Buyruq mayl: Buyruq mayli harakatga undash, iltimos yoki buyruqni bildiradi.
- Shart mayli: Shart mayli harakatning ma'lum sharoitlarda mumkinligini yoki istalini bildiradi. U '-sa' qo'shimchasi orqali hosil bo'ladi.
- Istak mayli: Istak mayli so'zlovchining harakatga bo'lgan istagini bildiradi. U '-gi' yoki '-ki' qo'shimchalari orqali hosil bo'ladi.