Маҳмуд Замахшарийнинг “Ал-қустос Фи илми-л-аруз” рисоласидаги арузнинг энг муҳим бўлаклари ва рукнларнинг турлари

Ushbu maqola Mahmud Zamaxshariyning “Al-qustos fi ilmi-l-aruz” risolasidagi aruzning eng muhim bo'laklari va ruknlari haqida gapiradi. Unda aruz fanining asoslari, sabab, vatad, fosila kabi tushunchalar, ruknlar va ularning turlari tahlil qilinadi. Shuningdek, ruknlarning tarmoqlanish usullari ham ko'rib chiqiladi.

Asosiy mavzular

Aruz ilmi asoslari: Aruz fanining asosini o'lchovlar va ma'lum tartibda ketma-ket keladigan harakatli va sukunli harflardan tashkil topgan ruknlar hisoblanadi. Harakatli va sukunli harflarning ma'lum tartib bilan almashinib kelishi, bir butunlikni tashkil qilishi bo'lakchalarga ajratiladi.
Sabab: Maqtaʼ tarkibida harakatlanganligi yoki sukunlanganligidan qatʼiy nazar, ikkita harf ishtirok etgan boʻlak. U ikki turga boʻlinadi: yengil sabab va ogʻir sabab.
Vatad: Uch harfdan iborat bo'lak. U ham ikki turga bo'linadi: ajratilgan vatad va yig'ilgan vatad.
Fosila: Uch yoki to'rt harakatli, oxiri harakatsiz harfdan tashkil topgan bo'lak. U ham ikki ko'rinishda bo'ladi: kichik fosila va katta fosila.
Ruknlar va ularning turlari: Sabab, vatad va fosilalardan ruknlar tuziladi. Aruzda eng kichik o'lchovlar rukndir. Vaznlar ruknlardan tuziladi, ruknlar esa juzvlardan iboratdir. Arablar juz yoki taf'la deb atashadi. Asl va tarmoq ruknlar farqlanadi.