Umumiy gidrologiya

Ushbu kitob "Gidrologiya" darsligi bo'lib, gidrologiya fanining asosiy tushunchalari, suvning tabiatdagi aylanishi, daryolar, ko'llar, suv omborlari va suv resurslarini o'rganishga bag'ishlangan. Darslik talabalar, gidrologiya, geodeziya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohalarida tahsil olayotganlar uchun mo'ljallangan.

Asosiy mavzular

Umumiy gidrologiya fani, tadqiqot ob'ekti va predmeti: Gidrologiya fanining ta'rifi, o'rganish ob'ektlari, vazifalari va bo'limlari. Okeanologiya va quruqlik gidrologiyasi o'rtasidagi farqlar. Gidrometriya, gidrografiya, gidrologik hisoblashlar va bashoratlar haqida ma'lumotlar.
Suvning tabiiy va kimyoviy xususiyatlari: Suvning kimyoviy tarkibi, molekulyar tuzilishi, izotoplari va og'ir suv haqida ma'lumotlar. Suvning zichligi, rangi, harorati va issiqlik sig'imi kabi fizik xususiyatlari. Suvning eruvchanlik xususiyati va undagi erigan moddalar.
Tabiatda suvning aylanishi: Yer kurrasida quruqlik va suvning taqsimlanishi. Dunyo okeanining roli. Atmosferadagi namlikning manbalari va aylanish jarayonlari. Yer kurrasi va materiklar ichida namlikning aylanishi. Suv muvozanati tenglamalari.
Daryo sistemasi, gidrografik to'r: Daryo, bosh daryo, irmoqlar va daryo sistemasi tushunchalari. Okean va kontinent daryolari. Irmoqlarning tartiblari. Gidrografik to'rning tarkibi. Daryo boshi, yuqori, o'rta va quyi oqimlari. Suvayirg'ichlar, daryo havzasi va suv to'plash maydoni.
Daryo havzasining tabiiy-geografik xususiyatlari: Daryo havzasining geografik o'rni, iqlim sharoiti, geologik tuzilishi, relefi, tuproq va o'simlik qoplami. Daryo havzasining gidrografiyasi va inson faoliyatining ta'siri.
Daryolarning shakl va o'lcham ko'rsatkichlari: Daryo sistemasining morfologik va morfometrik ko'rsatkichlari: bosh daryo uzunligi, irmoqlar uzunligi, daryoning egriligi, daryo tarmoqlarining zichligi, daryo yoki daryo ma'lum qismining nishabligi. Daryo havzasining shakl va o'lcham ko'rsatkichlari: daryo havzasining maydoni, uzunligi, kengligi, simmetriklik darajasi, o'rtacha balandligi, o'rtacha nishabligi.
Daryo vodiysi va o'zani: Daryo vodiysi va uning elementlari: daryo o'zani, qayir, vodiy tubi, talveg, terrasalar, yonbag'irlar, vodiy qoshi. Daryo o'zani va uning ko'ndalang qirqimi. Suv yuzasining ko'ndalang qirqimi. Daryolarning bo'ylama qirqimlari.
Daryolarning suv rejimi: Daryo suv rejimining elementlari: suv sathi, suv sarfi, oqish tezligi, harorati va boshqalar. Suv sathini kuzatish va qayta ishlash usullari. Daryolarning suv sathi rejimi. Daryolar suv rejimining davrlari: to'linsuv, kam suvli va toshqin davrlari.
Daryoda suvning oqish mexanizmi: Daryo suvining harakati va uning turlari: o'zgarmas va o'zgaruvchan harakat. Laminar va turbulent harakat. Tezlikni o'lchash usullari: yuza qalqimalar yordamida o'lchash, gidrometrik parraklar yordamida o'lchash.
Suv sarfi: Suv sarfi va uni aniqlash usullari. Ko'ndalang qirqimdagi suv sarfini aniqlash. Suv sarfi egri chizig'i chizmasi.
Daryolarning to'yinishi: Daryolarning to'yinish manbalari: atmosfera yog'inlari, qor qoplami, baland tog'lardagi muzliklar, yer osti suvlari. Daryolarning iqlimiy tasnifi. Daryolarning to'yinish manbalari bo'yicha tasnifi.
Daryo oqimi va uni ifodalash usullari: Oqimga ta'sir etuvchi iqlimiy omillar: atmosfera yog'inlari va bug'lanish. Havzaning geologik tuzilishi va relefning ta'siri. Tuproq va o'simlik qoplamining ta'siri. Ko'llar, botqoqliklar va muzliklarning ta'siri. Antropogen omillar ta'siri. Daryo oqimini ifodalash usullari: oqim hajmi, oqim moduli, oqim qatlami, oqim koeffitsiyenti.
Daryo oqimining o'zgaruvchanligi va oqim normasi: Daryo oqimining yillararo o'zgaruvchanligi. Oqim normasini aniqlashda daryo oqimining o'zgaruvchanligini hisobga olish. Daryo oqimining yillararo o'zgaruvchanligini statistik baholash. Daryo oqimining yil davomida taqsimlanishi.
Daryolarning loyqa oqiziqlari: Oqiziqlarni o'rganishning maqsad va vazifalari. Daryo oqiziqlarining hosil bo'lishi va unga ta'sir etuvchi omillar. Daryo oqiziqlarini ifodalash usullari: muallaq va o'zan tubi oqiziqlari, oqiziqlar sarfi, oqiziqlar oqimi, oqiziqlar moduli, o'rtacha loyqalik, oqiziqlarning o'rtacha kattaligi. Daryo oqiziqlari va suv eroziyasi jadalligini baholash.
Ko'llar: Ko'l tushunchasi. Ko'l botig'i va uning qismlari. Ko'llar geografiyasi. Ko'llarni genezisi bo'yicha tasniflash: tektonik ko'llar, vulkan ko'llari, muzlik ko'llari, eroziya va akkumlyatsiya ko'llari, o'pirilma ko'llar, eol ko'llar, ikkilamchi ko'llar. Ko'llarning o'lcham ko'rsatkichlari egri chiziqlari. Ko'llarni morfometrik belgilari bo'yicha tasniflash.
Suv omborlari: Suv omborlari haqida umumiy ma'lumotlar. Suv omborlari geografiyasi. Suv omborlarining turlari: yopiq suv omborlari, ochiq suv omborlari, to'g'onli suv omborlari. Suv omborlarining asosiy ko'rsatkichlari: me'yoriy dimlanish sathi, foydasiz hajm sathi, ishchi suv sathi, umumiuy yoki to'liq hajm.
Suv resurslari va ularni baholash: Suv resurslari haqida. Suv resurslarining daryolar havzalari bo'yicha taqsimlanishi. O'rta Osiyo daryolari suv resurslari: Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon. Suv resurslarini muhofaza qilish.