Оnа tili (mоrfоlоgiya)

Ushbu kitob O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi Andijon Davlat Universiteti Boshlang'ich ta'lim metodikasi kafedrasi tomonidan tayyorlangan "Ona tili (morfologiya)" fanidan uslubiy qo'llanmadir. Qo'llanma universitetlarning Boshlang'ich ta'lim va sport - tarbiyaviy ish yo'nalishi talabalari uchun mo'ljallangan bo'lib, ona tili fanining morfologiya bo'limini o'rganishda yordam beradi. Ushbu uslubiy qo'llanma O'zbekiston Davlat Standartiga muvofiq holda yaratilgan.

Asosiy mavzular

Grammatika. So'zining Grammatik Ma'nosi va Grammatik Shakli. Grammatik Kategoriya: Grammatika va uning vazifasi, so'zning leksik va grammatik ma'nolari, so'zning grammatik shakli, grammatik kategoriya haqida ma'lumotlar beriladi. Morfologiya va sintaksisning farqi, so'zning leksik va grammatik ma'nolari o'rtasidagi bog'liqlik, grammatik kategoriyalar sistemasi tushuntiriladi.
Morfologiya. So'zning Morfologik Tuzilishi: Morfologiya haqida umumiy ma'lumot, so'zning morfologik tarkibi, o'zak, negiz va qo'shimchalar haqida tushunchalar beriladi. Morfemika bo'limi, o'zak morfema, affiks (qo'shimcha) morfema tushunchalari yoritiladi. So'z yasovchi va shakl yasovchi qo'shimchalar, so'z o'zgartiruvchi qo'shimchalar haqida ma'lumot beriladi.
So'z Turkumlari. Ot So'z Turkumi. Otning Ma'no Turlari: So'z turkumlari, ot so'z turkumi, otning ma'no jihatdan turlari, otlarning lug'aviy ma'nolari va ularning grammatik belgilari, gapda bajaradigan vazifasi haqida ma'lumot beriladi.
Otlarda Son va Egalik Kategoriyasi: Otlarda son kategoriyasi, -lar qo'shimchasining ko'plikdan tashqari anglatadigan ma'nolari, faqat birlik shaklida qo'llaniladigan otlar, egalik kategoriyasi haqida ma'lumot beriladi. Egalik shakllarining semantik jihatdan o'ziga xos xususiyatlari, o'zakka egalik affikslari qo'shilishi bilan ro'y beradigan fonetik o'zgarishlar va egalik affikslarining ishlatilishidagi holatlar tahlil etiladi.
Otlarda Kelishik Kategoriyasi: Kelishik kategoriyasi, bosh kelishik, qaratqich kelishigi, tushum keligi, jo'nalish kelishigi, o'rin-payt kelishigi, chiqish kelishigi haqida ma'lumot beriladi. Har bir kelishikning o'z shakli, ma'nosi va sintaktik vazifasi misollar bilan tushuntiriladi.
Otlarning Yasalishi. Otlarning Tuzilishi Jihatidan Turlari: Morfologik usul bilan otlar yasash (shaxs otlari, narsa-qurol otlari, o'rin-joy otlari, mavhum otlar), sintaktik usul bilan otlar yasash, so'zlarni qisqartirib ot yasash, so'zlarni takrorlash yordami ot yasash kabi mavzular yoritiladi. Otlarning tuzilishi jihatidan turlari (sodda otlar, qo'shma otlar, qisqartma otlar, juft otlar, takroriy otlar) tahlil qilinadi. Modal shakllarning yasalishi ko'rsatiladi.
Sifat-So'z Turkumi. Sifat Darajalari Sifatlarning Otlashishi: Sifatning ma'nosi va grammatik belgilari, asliy va nisbiy sifatlar, sifat darajalari (oddiy, qiyosiy, orttirma), sifatlarning otlashishi, sifatlovchi-aniqlovchi haqida ma'lumot beriladi. Sifatlarning lug'aviy va grammatik xususiyatlari, ularning gapdagi o'rni va vazifalari misollar bilan tushuntiriladi.
Son-So'z Turkumi. Ma'no Turlari, Sonlarning Otlashishi, Sonlarning Tuzilishi Jihatidan Turlari: Sonning leksik-grammatik belgilari, ma'no turlari (sanoq son, tartib son, miqdor son, chama son, dona son, jamlovchi son, taqsim son), sonlarning otlashishi, hisob so'zlari (numerativlar), sonlarning qo'llanishiga ko'ra turlari (butun va kasr son), sonlarning tuzilishiga ko'ra turlari (sodda, qo'shma, juft) kabi mavzular yoritiladi. Har bir son turining o'ziga xos xususiyatlari tahlil etiladi.
Olmosh–So'z Turkumi. Olmoshning Ma'no Turlari, Olmoshning Tuzilishi Jihatdan Turlari: Olmoshning ma'nosi va grammatik belgilari, kishilik olmoshlari, o'zlik olmoshlari, ko'rsatish olmoshlari, so'roq olmoshlari, belgilash olmoshlari, bo'lishsizlik olmoshlari, gumon olmoshlari haqida ma'lumot beriladi. Olmoshlarning tuzilish jihatidan turlari (sodda, qo'shma, juft, takroriy) tahlil etiladi.Har bir olmosh turining ma'no va grammatik xususiyatlari misollar bilan tushuntiriladi.
Fe'l-So'z Turkumi. Bo'lishli va Bo'lishsiz Fe'llar, O'timli va O'timsiz Fe'llar: Fe'lning ma'nosi va grammatik belgilari, o'timli va o'timsiz fe'llar, fe'lda bo'lishli va bo'lishsiz shakllar haqida ma'lumot beriladi. O'timli va o'timsiz fe'llarning lug'aviy va grammatik xususiyatlari, ularning gapdagi o'rni va vazifalari misollar bilan tushuntiriladi.
Fe'l Nisbatlari: Fe'l nisbatlari (aniq nisbat, o'zlik nisbat, majhul nisbat, birgalik nisbat, orttirma nisbat) haqida ma'lumot beriladi. Har bir nisbatning ma'nosi, yasalishi va gapdagi qo'llanilishi misollar bilan tushuntiriladi.
Fe'l Mayllari: Fe'l mayllari (xabar mayli, buyruq -istak mayli, shart mayli, shartli mayli, maqsad mayli) haqida ma'lumot beriladi. Har bir maylning ma'nosi, yasalishi va gapdagi qo'llanilishi misollar bilan tushuntiriladi.
Fe'l Zamonlari: Fe'l zamonlari (o'tgan zamon, hozirgi zamon, kelasi zamon) haqida ma'lumot beriladi. O'tgan zamon turlari (yaqin o'tgan zamon, uzoq o'tgan zamon, o'tgan zamon hikoya fe'li, o'tgan zamon maqsad fe'li, o'tgan zamon davom fe'li), hozirgi zamon turlari (hozirgi zamon davom fe'li, hozirgi-kelasi zamon fe'li) va kelasi zamon turlari (kelasi zamon maqsad fe'li, kelasi zamon gumon fe'li) misollar bilan tushuntiriladi.
Fe'llarning Tuslanishi: Fe'llarning shaxs -son kategoriyasi, birinchi tuslanish, ikkinchi tuslanish va uchinchi tuslanish haqida ma'lumot beriladi. Tuslanish affikslari va ularning qo'llanilishi misollar bilan tushuntiriladi.
Fe'lning Vazifadosh Shakllari: Fe'lning gap ichida ma'lum sintaktik vazifani bajarishga xoslangan shakllari (vazifadosh shakllari), ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi haqida ma'lumot beriladi. Har bir vazifadosh shaklning ma'nosi, yasalishi va gapdagi qo'llanilishi misollar bilan tushuntiriladi.
Fe'llarning Yasalishi. Tuzilishi Jihatdan Turlari: Fe'llarning morfologik usulda va sintaktik usulda yasalishi, sodda fe'llar, qo'shma fe'llar, juft fe'llar, takroriy fe'llar haqida ma'lumot beriladi. har bir fe'l turining ma'nosi, yasalishi va gapdagi qo'llanilishi misollar bilan tushuntiriladi.
Fe'llarda Modal Shakl. Ko'makchi Fe'llar. To'liqsiz Fe'llar: Fe'llarda modal shakl, etakchi va ko'makchi fe'llar, to'liqsiz fe'llar haqida ma'lumot beriladi. Modal shakllar, ko'makchi fe'llar, va to'liqsiz fe'llarning lug'aviy va grammatik xususiyatlari, ularning gapdagi o'rni va vazifalari misollar bilan tushuntiriladi.
Ravish: Ravish va uning leksik-grammatik xususiyatlari, ravishlarda daraja, ravishlarning ma'no turlari haqida ma'lumot beriladi. Holat ravishlari, payt ravishlari, o'rin ravishlari, sabab ravishlari, maqsad ravishlari, daraja -miqdor ravishlari misollar bilan tushuntiriladi. Ularning lug'aviy va grammatik xususiyatlari, ularning gapdagi o'rni va vazifalari misollar bilan tushuntiriladi.
Ravishlarning Yasalishi. Tuzilish Jihatidan Turlari: Ravish yasovchi qo'shimchalar bilan ravish yasash, so'zlarni qo'shib ravish yasash, ravishlarning tuzilishi jihatidan turlari haqida ma'lumot beriladi. Har bir ravish turining ma'nosi, yasalishi va gapdagi qo'llanilishi misollar bilan tushuntiriladi.
Yordamchi So'z Turkumlari. Ko'makchi: Ko'makchi haqida ma'lumot, ko'makchilarning qo'llanishi va ma'nolari, ko'makchilar va kelishiklar haqida ma'lumot beriladi. Sof ko'makchilar va ko'makchi vazifasida qo'llanuvchi so'zlar misollar bilan tushuntiriladi.
Bog'lovchi: Bog'lovchi haqida ma'lumot, teng bog'lovchilar va ergashtiruvchi bog'lovchilar haqida ma'lumot beriladi. Har bir bog'lovchi turining ma'nosi, yasalishi va gapdagi qo'llanilishi misollar bilan tushuntiriladi.
Yuklama: Yuklama haqida ma'lumot, yuklamaning ma'no jihatdan turlari, yuklamalarning yozilishi haqida ma'lumot beriladi. Har bir yuklama turining ma'nosi, yasalishi va gapdagi qo'llanilishi misollar bilan tushuntiriladi.
Modal So'zlar. Undovlar. Taqlid So'zlar: Modal so'zlar va ularning ma'no turlari, undovlar, taqlid so'zlar haqida ma'lumot beriladi. His-hayajon undovlari, haydash -chaqirish undovlari, ko'rsatish-ta'kid undovlari, tovushga taqlid, holatga taqlid misollar bilan tushuntiriladi.