«Biоkimyo» fanidan muammоli ma’ruzalar matni
Ushbu kitob O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan "Bioximiya" fanidan muammoli ma'ruzalar matnidir. Unda bioximiya fanining asoslari, hujayra tuzilishi, oqsillar, uglevodlar, lipidlar almashinuvi, gormonlar va nuklein kislotalarning ahamiyati kabi mavzular yoritilgan.
Asosiy mavzular
- Bioximiya fani va uning rivojlanish tarixi: Bioximiya biologiya va ximiya fanlari oralig'idagi fan bo'lib, tirik organizmlar tarkibidagi moddalar va ularning hayotiy jarayonlardagi o'zgarishlarini o'rganadi. Statik, dinamik va funksional bioximiya kabi yo'nalishlari mavjud. Fanning rivojlanish tarixi Lavuaze, Veler, Libix kabi olimlarning ishlari bilan bog'liq.
- Oqsillar: tasnifi, kimyoviy tarkibi va tuzilishi: Oqsillar azot tutuvchi yuqori molekulyar birikmalar bo'lib, hayotiy jarayonlarda muhim rol o'ynaydi. Aminokislotalardan tashkil topgan peptid bog'lari orqali birikkan polimerlardir. Statik, dinamik va funksional bioximiya kabi yo'nalishlari mavjud. Ularning tuzilishi 1-, 2-, 3- va 4- darajali bo'lishi mumkin.
- Oqsillarning umumiy xossalari: Oqsillar amfoterlik xususiyatiga ega, kolloid holatda bo'ladi va denaturatsiyaga uchrashi mumkin. Har xil omillar ta'sirida cho'kishi mumkin, eritmalarda esa gel hosil qilishi ularning biologik faoliyati uchun muhim ahamiyatga ega
- Fermentlar: Fermentlar biologik katalizatorlar bo'lib, reaksiyalarni tezlashtiradi. Oqsil tabiatiga ega, bir yoki ikki komponentli bo'lishi mumkin. Aktiv markazi, termolabil va spetsifik xususiyatlarga ega. Reaksiya tezligiga harorat, pH va substrat kontsentratsiyasi kabi omillar ta'sir etadi.
- Kofermentlar va vitaminlar: Kofermentlar fermentlar tarkibiga kiruvchi, vitaminlardan iborat bo'lishi mumkin. Vitaminlar organizm uchun zarur bo'lgan organik birikmalar. Yog'da va suvda eruvchan vitaminlar mavjud. Vitaminlar kofermentlarning aktiv qismini tashkil etadi.
- Nuklein kislotalar: tasnifi, kimyoviy tarkibi va tuzilishi: Nuklein kislotalar DNK va RNK kabi ikki turga bo'linadi. Nukleotidlardan tashkil topgan bo'lib, genetik ma'lumotni saqlash va uzatish vazifasini bajaradi. Har bir nukleotid azot asosi, uglevod va fosfat guruhidan iborat. DNK molekulasida ikkita spiral zanjir mavjud.
- DNK va RNK: tuzilishi, biologik ahamiyati va transkripsiya jarayoni: DNK qo'sh spiralli tuzilishga ega, irsiy axborotni saqlaydi. RNK uch turga bo'linadi: mRNK, rRNK va tRNK. Transkripsiya DNK dan RNK ga axborot ko'chirish jarayoni. Genetik kod triplet tabiatga ega.
- Viruslar: Viruslar hujayradan tashqarida ko'payishga qodir emas. DNK yoki RNK tutuvchi bo'lishi mumkin. Bakteriofaglar bakteriyalarni zararlaydi. Viruslar tirik organizmlarda ko'payadi, oqsillarni sintezlash qobiliyatiga ega emas.
- Oqsillar almashinuvi: Oqsillar hayvonlar organizmida o'z sintezlanmaydi. Oziq-ovqat orqali kelib chiqadi. Aminokislotalarga parchalanadi. Keyinchalik o'zgaradi. siydik kislotasiga aylanadi.
- Siydikchil sintezi: Siydikchil organizmdan azotni olib tashlaydi.
- Uglevodlar almashinuvi: Uglevodlar energiyani saqlaydi. Glikolizning aerob bosqichi. O'simlikda karbonat angidrid bilan yaratiladi.