Ҳәзирги қарақалпақ тили Фонетика

Ushbu kitobda qoraqalpoq tilshunosligining fonetika sohasi, uning tadqiqot obyekti, boshqa fanlar bilan aloqasi, fonetikaning tarmoqlari, tadqiqot usullari, tovushlarning artikulyatsion, akustik va lingvistik aspektlari, fonema tushunchasi, unlilar va undoshlar tasnifi, singarmonizm, so‘z tarkibidagi fonetik o‘zgarishlar (reduksiya, eliziya, epenteza, proteza, metateza), bo‘g‘in va uning yasalishi, urg‘u masalalari hamda orfoepiya kabi mavzular yoritilgan.

Asosiy mavzular

Fonetikaning tadqiqot obyekti: Fonetika til bilimi sohasida tovushlar va ularning xususiyatlarini o'rganadi. Bu soha, tovushlarning yasalishi, eshitilishi, qurilishi, turli fonetik hodisalar (singarmonizm, tovush almashuvi va boshqalar), bo'g'in tuzilishi, urg'u va intonatsiyani tadqiq qiladi. Shuningdek, so'zlarning to'g'ri talaffuzi va yozilishi qoidalari ham fonetikaga tegishli masalalardir.
Tovushlarning artikulyatsion, akustik va lingvistik aspektlari: Tovushlar uch xil nuqtai nazardan o'rganiladi: fizik (akustik), fiziologik (artikulyatsion) va ijtimoiy (lingvistik). Fonetika, lingvistik fan sifatida tovushlarning ijtimoiy, kommunikativ funksiyasiga ko'proq e'tibor beradi. Artikulyatsion aspektda nutq a'zolarining ishi, akustik aspektda tovushning fizik xususiyatlari o'rganiladi, lingvistik aspekt esa tovushning ma'no ajratish xususiyatini tadqiq etadi.
Fonema: Fonema so'zlarning ma'nosini farqlash xususiyatiga ega bo'lgan tilning eng kichik tovush birligidir. Har bir fonema ma'lum asosiy va asosiy bo'lmagan belgilarga ega. Tovushlar fonetik o'zgarishlarga uchrashi mumkin, lekin bu ularning fonemaligiga ta'sir etmaydi.
Unlilar va undoshlar tasnifi: Unlilar va undoshlar artikulyatsion va akustik xususiyatlariga ko'ra farqlanadi. Unlilar, odatda, bo'g'in hosil qiladi, undoshlar esa yo'q. Qoraqalpoq tilida unlilar tilning gorizontal (old, o'rta, orqa) va vertikal (ochiq, tor), labning ishtiroki (lablangan, lablanmagan) holatiga ko'ra tasniflanadi. Undoshlar esa portlovchi, sirg'aluvchi va titroq bo'lishi mumkin.
Singarmonizm: Singarmonizm - so'z tarkibidagi tovushlarning o'zaro moslashuv qonunidir. Qoraqalpoq tilida singarmonizm, asosan, unlilarning til oldi-orqa (qattiq-yumshoq) va lablanish (lablangan-lablanmagan) xususiyatlariga ko'ra namoyon bo'ladi.
So‘z tarkibidagi ayrim fonetik hodisalar: So'z tarkibida turli fonetik jarayonlar yuz berishi mumkin, jumladan reduksiya (tovushning qisqarishi), eliziya (tovushning tushib qolishi), epenteza (tovush qo'shilishi), proteza (so'z boshida tovush qo'shilishi) va metateza (tovush o'rin almashuvi).
Bo'g'in va urg'u: Bo'g'in - nutq oqimining eng kichik artikulyatsion birligi. Qoraqalpoq tilida bo'g'inlar ochiq, yopiq va qamov bo'lishi mumkin. Urg'u, odatda, so'nggi bo'g'inga tushadi, lekin urg'uning o'rni so'z ma'nosiga ta'sir qilmaydi. Ba'zan birinchi bo'g'inga ham urg'u tushishi mumkin. Bazi adabiyotlarda o'qilishda muayyanlik urg'usi bilan beriladi.
Orfoepiya: Orfoepiya - adabiy tilning to'g'ri talaffuz qoidalarini o'rganuvchi fonetika bo'limi. Adabiy tilda so'zlarni to'g'ri va savodli yozish qanchalik muhim bo'lsa, ularni og'zaki to'g'ri talaffuz qilish ham shunchalik muhimdir.