O’zbek tili praktikumidan laboratoriya ishlanmasi

Ushbu kitob o'zbek tili amaliyotiga bag'ishlangan bo'lib, unda talabalarga o'zbek tilining fonetikasi, leksikasi, morfologiyasi va sintaksisi kabi sohalari bo'yicha amaliy mashg'ulotlar uchun materiallar taqdim etilgan.

Asosiy mavzular

Fonetika: Fonetika bo'limida nutq tovushlari, ularning akustik va artikulyatsion jihatlari, tovushlarning so'zni shakllantiruvchilik va ma'no ajratuvchilik vazifalari o'rganiladi. Unli va undosh tovushlarning tasnifi, unli fonemalar tasnifi, undosh fonemalar tasnifi kabi mavzular yoritilgan.
So'z tarkibidagi tovush o'zgarishlari: So'z tarkibidagi turli tovush o'zgarishlari, tovushlarning assimilyatsiyasi, dissimilyatsiyasi, metateza, tovush almashishi, tovush tushishi va tovush orttirilishi kabi hodisalar batafsil tushuntirilgan. Bo'g'in va uning turlari, urg'u va uning turlari, intonatsiya kabi mavzular ham shu bo'limda o'rin olgan.
Yozuv haqida ma'lumot: Yozuvning mohiyati, yozuvning grafika, orfografiya va punktuatsiya kabi komponentlari, fonema va harf, kirill va lotin yozuvlariga asoslangan o'zbek alifbosidagi fonemalarning ifodalanishi, o'zbek yozuvi tarixi, undosh fonemalar tasnifi va unli fonemalar tasnifi kabi ma'lumotlar keltirilgan.
Orfografiya: Orfografiya bo'limida adabiy tilning yozma shakliga tegishli bo'lgan masalalar, so'zlarni to'g'ri yozish, so'zlarning o'zak va negizlarini, qo'shimchalarini, qo'shma so'zlarning qo'shilib yoki ajratib yozilishini, qisqartma so'zlarning yozilishini, bosh harflarning yozilishini, bo'g'in ko'chirilishini kabi qoidalar ko'rsatib o'tilgan. Unli va undosh fonemalarni ifodalovchi harflar imlosi batafsil yoritilgan.
Bo'g'in ko'chirish qoidalari: Qatorga sig'may qolgan so'zni ko'chirish qoidalari batafsil tushuntiriladi. Bo'g'inning ahamiyati, bolalarni o'qishga o'rgatish bo'g'in asosida amalga oshirilishi, yozuvda bir satrga sig'may qolgan so'zning qismi ikkinchi satrga bo'g'in asosida ko'chirilishi, she'riyatda bo'g'inga amal qilinishi kabi masalalar yoritiladi.
Urg'u: So'z tarkibidagi biror bo'g'inning yoki gap tarkibidagi biror so'zning boshqalariga nisbatan kuchli, zarb bilan talaffuz qilinishiga urg'u deyiladi. Tushish o'rniga ko'ra urg'u 2 turga bo'linadi: so'z urg'usi va mantiqiy urg'u. Urg'uning ahamiyati batafsil tushuntiriladi.
Intonatsiya: Tovush va bo'g'in nutqning moddiy tomonini tashkil etsa, intonatsiya va urg'u nutqning mazmun tomoniga daxldordir. Tovush va bo'g'in nutqning doimiy birliklari sanaladi. Shunga ko'ra ular segment birliklar hisoblanadi. Nutqning sintaktik ma'nolarni va ta'sirchanlikni ifodalash uchun xizmat qiluvchi ritmik-melodik tomoni; ovozning baland pastligi; ohang intonatsiya deb yuritiladi. Intonatsiya nutq qismlarining talaffuz me'yorlarini belgilab beruvchi vosita sifatida xizmat qiladi.
Yozuv haqida ma'lumot: Yozuv koʻz bilan koʻrib oʻqiladigan va kishilarning oʻzaro aloqa vositasi boʻlib xizmat qiladigan optik-grafik belgilar tizimidir. Nutqning yozma shakli yozuv orqali ifodalanadi. Yozuvning imkoniyatlari juda keng. Yozuv grafika, orfografiya, punktuatsiya kabi komponentlardan tarkib topgandir. Grafika yozuvning etakchi komponenti sanaladi. Yozuv harflar, tinish belgilari, raqamlar kabi optik-grafik belgilar yordamida ish koʻradi.
Fonema va harf: Harf yozma nutqda fonemani ifodalaydigan eng kichik optik-grafik belgidir. Harflar har bir tilning fonemalar tizimini aks ettirish uchun belgilab (kodlashtirib) qoʻyiladi. Harflarning muayyan tartibda joylashuvi alifbo deyiladi.
O'zbek tili leksikasi taraqqiyoti: Har bir tilning lugʻat boyligi, leksikasi ikki manba negizida oʻsib, takomillashib boradi. Birinchisi, tilning oʻz taraqqiyot qonunlari asosida. Ikkinchisi, boshqa tillardan soʻz oʻzlashtirish asosida. Shunga koʻra oʻzbek tili lugʻat boyligi ikki katta qatlamga boʻlib oʻrganiladi: oʻz qatlam va oʻzlashgan qatlam. O'z qatlam va Oʻzlashgan qatlam haqida ma'lumot berilgan.